Για να μη γινόμαστε χειραγωγούμενα θύματα.

 

Η «κατασκευή» της πραγματικότητας και τα ΜΜΕ. Κατασκευή και όχι μεταφορά, όπως θα περίμενε κανείς, λαμβάνοντας υπόψη την ανάγκη για πιστή απόδοση της πραγματικότητας. Πράγματι η διαμεσολάβηση μεταξύ πηγής και της πληροφορίας και λήψης της από τον τελικό δέκτη είναι μια δημιουργική διαδικασία, που περιλαμβάνει αξιολογήσεις, επιλογές, γλωσσική και οπτική απόδοση, σύνθεση. Όλα αυτά δικαιολογούν το χαρακτηρισμό της κατασκευής. Η κατασκευή όμως πρέπει να είναι τέτοια ώστε στο τέλος της διαδικασίας να αποδίδεται πιστά η πραγματικότητα της αφετηρίας της, να είναι δηλαδή μια ανακατασκευή της πραγματικότητας που προϋπάρχει της διαμεσολάβησης των ΜΜΕ. Αυτή είναι η αρμόζουσα στην ενημέρωτική αποστολή των ΜΜΕ «κατασκευή». Εντούτοις, καθώς η κατασκευή είναι δημιουργική δράση, μπορεί ο δημιουργός- κατασκευαστής, επεμβαίνοντας στην πρώτη του ύλη, να την εξωραΐσει ή ασχημίσει, να την απονευρώσει ή δραματοποιήσει, να της δώσει μεγαλύτερες ή μικρότερες διαστάσεις από τίς αληθινές, τελικά να την αναμορφώσει, αλλιώσει, παραχαράξει. Αυτή είναι η παθολογική μορφή της κατασκευής. Θα πρόκειται τότε για νέα κατασκευή, αλλοιώτικη της προϋπάρχουσας πραγματικότητας. Ο τίτλος του Συνεδρίου καλεί για εξέταση της κατασκευής υπό όλες τις δυνατές μορφές της.
Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι τα ΜΜΕ προσφέρουν σε αρκετά μεγάλο βαθμό και «κατασκευές» πιστές στην πραγματικότητα, δηλαδή χωρίς αλλοιώσεις ή τουλάχιστον ουσιώδεις αλλοιώσεις. Τούτο συμβαίνει κυρίως σε επιμέρους θέματα («ουδέτερα» ή θέματα όπου η πιστή μετάδοση της πληροφορίας είναι αναπόφευκτη)….
Υπαρκτή όμως στη σημερινή μας επικοινωνιακή πραγματικότητα είναι και η παθολογική μορφή κατασκευής. Η λογική της αγοράς, που κυριαρχεί ιδίως στα ιδιωτικά ΜΜΕ (κατά κανόνα, κερδοσκοπικές επιχειρήσεις), μετατρέπει συχνά την είδηση σε εμπόρευμα (γι’ αυτό π.χ. η δραματοποίηση της καθημερινής ζωής). Τούτο ήδη αφαιρεί από την είδηση μέρος της γνησιότητας της. Συγχρόνως, αυτός που εξουσιάζει την επικοινωνική διαδικασία έχει αντικειμενικά τη δυνατότητα να επιδιώξει χειραγώγηση του πολίτη πρός μια κατεύθυνση σύμφωνη με τις απόψεις και τα συμφέροντά του, πρός τη διαμόρφωση μιας κοινωνίας της δικής του προτίμησης. Στην επιδίωξη αυτή μπορεί να συμβάλει η κατασκευαζόμενη πραγματικότητα. Για μια τέτοια βαθμιαία κατασκευή αρκεί πολλές φορές και ελαφρότατη «διόρθωση» της είδησης. Το κυριότερο όμως ( και ευρέως εφαρμοζόμενο) μέσο για το σκοπό αυτό το προσφέρει η δυνατότητα επιλογής, ιεράρχησης και αποσιώπησης ειδήσεων.
Το μεγαλύτερο μέρος των όσων συμβαίνουν καθημερινά ανά τον κόσμο μοιραία δεν μπορεί να φθάσει (λόγω της πληθώρας τους) και δεν φθάνει πράγματι στον αναγνώστη, ακροατή ή τηλεθεατή. Στήν αναγκαία διαδικασία της επιλογής των ειδήσεων, πολλά συμβάντα είτε υποβαθμίζονται είτε κόβονται τελείως, αποκρύπτονται, «ξεχνιούνται». Άλλα πάλι παίρνουν δυσανάλογα μεγάλες, συχνά τρομακτικές διαστάσεις. Η διάκριση του τι είναι «είδηση» ( κατ’ ακριβολογία, τι είναι μεταδόσιμη είδηση) και τι όχι  και η ιεράρχηση των μεταδόσιμων ειδήσεων γίνονται στην καλύτερη περίπτωση με υποκειμενικά κριτήρια ( τις απαραίτητες σχετικές αξιολογήσεις δυσχερώς τις συμμερίζονται εξίσου όλοι) και στη χειρότερη με κριτήρια σκοπιμότητας που καταλήγουν στη διαμόρφωση μηχανισμού ελέγχου της «πραγματικότητας».
Η διαμόρφωση αλλοιωμένης πραγματικότητας διευκολύνεται αν ο δέκτης του έντυπου ή ηλεκτρονικού μηνύματος το προσλαμβάνει παθητικά. Φαινόμενο συνηθέστατο, όταν το μήνυμα περνάει από την ηλεκτρονική εικόνα, που καθηλώνει, ακινητοποιεί ( και πνευματικά) τον μέσο θεατή, ιδίως εκείνον που είναι ευεπίφορος σε ανορθολογικές σκέψεις και συμπεριφορές. Αυτές οι συμπεριφορές, μάλιστα, συχνά εκτρέφονται και ενισχύονται με ιδιαίτερο ζήλο από τα ΜΜΕ, αφού διευκολύνουν τη χειραγώγηση του πολίτη. Πάθη και φανατισμοί, δεισιδαιμονίες και μεταφυσικές ενοράσεις είναι καταστάσεις αρεστές στούς κάθε λογής σύγχρονους δημαγωγούς. Αντίθετα η νηφάλια και ήρεμη σκέψη και ο ορθολογισμός οδηγούν στην καλύτερη κατανόηση και εξήγηση του όποιου μεταδιδόμενου για ενημέρωση μηνύματος. Ανοίγει τα μάτια και εκείνου που είχε ως τώρα άγνοια. Αλλά δυσκολεύει την εμπορευματοποίηση της είδησης και ενισχύει την ενεργό στάση, επομένως και τη δυνατότητα αντίστασης του δέκτη.
Συνήθως, σχετικά με τις κακές επιλογές ή τα χαμηλού επιπέδου δημοσιεύματα ή εκπομπές, λέγεται από πολλούς αρμόδιους των ΜΜΕ ότι την ευθύνη για την ποιότητά τους την έχει ο δέκτης- καταναλωτής, αφού τελικά αυτός αποδέχεται την προσφορά ( «αυτά θέλει ο κόσμος»), ενώ είναι ελεύθερος να την απορρίψει («αν δεν του αρέσει, ας μην αγοράσει την εφημερίδα ή ας αγοράσει άλλη ή ας κλείσει το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση ή ας γυρίσει το κουμπί σε άλλο σταθμό»). Η θέση αυτή, αν είναι ειλικρινής, παραγνωρίζει, πρώτον, ότι οι επιλογές είναι περιορισμένες, ο κίνδυνος αλλοιωτικής επέμβασης στην πραγματικότητα είναι γενικευμένος και η προτίμηση θα πρέπει να δοθεί σε κάποια επιλογή για να μη μείνει αυτός που θέλει ενημέρωση σε πλήρες σκότος. Και παραγνωρίζει, δεύτερον, ότι ο καταναλωτής  μπορεί να συμμετέχει ενεργά και αποτελεσματικά, αφού πρώτα έχει πλήρη και αντικειμενική ενημέρωση, την οποία όμως του στερούν.

(Η «ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ» ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ, Εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ).