Βία καὶ ἔφηβοι

Θερμός Βασίλειος (Πρωτοπρεσβύτερος, Δρ. Θεολογίας-Παιδοψυχίατρος )

π. Σ.Β.: Ἕνας χῶρος ὅπου κατ’ ἐξοχὴν ἀσκεῖται βία ἀπὸ παιδιὰ καὶ ἐφήβους εἶναι τὸ σχολεῖο. Γιατί αὐτὸ ἄραγε; Σημαίνει κάτι γιὰ τὴν ἐκπαίδευση; Ἔχουμε κάνει κάπου λάθος;

π. Β.Θ.: Πράγματι, ἂς προσέξουμε πὼς ἡ βία ἔχει «κατέβη» καὶ σὲ ἡλικίες δημοτικοῦ. Βέβαια ἡ κορύφωσή της ποσοτικὰ λαμβάνει χώρα στὴν ἐφηβικὴ ἡλικία, ὅπου ἔχουν τὴν δυνατότητα οἱ ἔφηβοι νὰ συμπήξουν καὶ συμμορίες καὶ νὰ κάνουν κάτι πιὸ ὀργανωμένο δηλαδή, ἐπειδὴ βοηθάει καὶ ἡ σωματικὴ διάπλαση. Νὰ διευκρινίσουμε ἐδῶ μόνο ὅτι στὸ θέμα ποὺ συζητοῦμε σήμερα δὲν περιλαμβάνουμε τὶς περιπτώσεις ἐκεῖνες ὅπου ἕνα παιδάκι ἐμφανίζει βίαιη συμπεριφορὰ γιὰ λόγους ἀναπτυξιακούς, ποὺ ἔχουν καθαρὰ νὰ κάνουν μὲ τὸ ἴδιο τὸ παιδί, ἢ τὴν προσωπικότητά του, ἢ πράγματα ποὺ βλέπει στὴν οἰκογένειά του.

Ἂν ἕνα παιδάκι στὸ νηπιαγωγεῖο, γιὰ παράδειγμα, χτυπήσει ἕνα ἄλλο παιδάκι, δὲν τὸ ἐντάσσουμε αὐτὸ μέσα στὸ φαινόμενο τῆς παιδικῆς βίας, αὐτὸ ἀνέκαθεν συνέβαινε. Ἔχει νὰ κάνει πολλὲς φορὲς μὲ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ λόγου, ὅτι ἂν ὁ λόγος ἔχει μείνει πίσω, μπορεῖ τὸ παιδὶ νὰ χρησιμοποιεῖ περισσότερο τὴν βία γιὰ νὰ «πεῖ» κάτι ποὺ ἀλλιῶς θὰ τὸ ἔλεγε μὲ λόγια, νὰ ἐκφράσει κάποια συναισθήματα ἢ κάποιες ἐπιθυμίες. Δὲν μιλοῦμε γι’ αὐτά. Μιλοῦμε γιὰ φαινόμενα πλέον πιὸ συστηματικὰ φραστικῆς-λεκτικῆς ἢ καὶ σωματικῆς βίας, ἐκβιασμῶν, κλοπῶν, τὰ ὁποῖα ἀρχίζουν νὰ συμβαίνουν πιὰ ἀπὸ τὴν Δ’-Ε’ τάξη τοῦ δημοτικοῦ καὶ πάνω.

Ἔχω ὅμως ἀρχίσει καὶ ἀνησυχῶ σοβαρὰ μήπως πιὰ τὸ σημερινὸ σχολεῖο, δηλαδὴ τὸ σημερινὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα ποὺ φτιάξαμε σὲ ὅλες τὶς βαθμίδες, ἔχει ἀρχίσει καὶ λειτουργεῖ ἀντίστροφα. Μήπως ἔχει ἀρχίσει καὶ ἐπιτελεῖ τέτοια ζημιὰ στὴν ψυχὴ τῶν παιδιῶν καὶ τῶν ἐφήβων, ὥστε ἀποτελεῖ ἐνδεχομένως ἕναν σοβαρὸ παράγοντα γιὰ τὸ φαινόμενο τῆς βίας τους, ἀλλὰ καὶ γιὰ ἄλλα νοσηρὰ φαινόμενα, ὅπως τῆς κατάθλιψης ποὺ παρουσιάζουν ἀρκετοὶ ἔφηβοι, καὶ μετέπειτα τῆς παθολογίας ἡ ὁποία ἐνδέχεται νὰ συνεχίζεται στὴν ζωή τους.

Τί θέλω νὰ πῶ μ’ αὐτό; Αὐτὸ τὸ ὁποῖο κατεξοχὴν θὰ ἀναδείκνυε τὸ σχολεῖο ὡς παράγοντα διαμόρφωσης προσωπικότητας θὰ ἦταν ἡ συμμετοχικότητα. Δηλαδὴ τὸ παιδὶ νὰ συμμετέχει στὴν μαθησιακὴ διαδικασία, θὰ ἦταν ἡ δημιουργικότητα, νὰ αἰσθάνεται δημιουργικὸ ἕνα παιδί, νὰ χαίρεται τὴν διαδικασία τῆς μάθησης καὶ ἀνακάλυψης. Ἡ χαρὰ τῆς μάθησης, ἡ ἀνάδειξη τῆς κοινωνικῆς ζωῆς, αὐτοὶ εἶναι παράγοντες ποὺ θὰ συνέβαλλαν οὐσιαστικά. Πόσο αὐτοὶ οἱ παράγοντες λειτουργοῦν στὴν πράξη;

Θὰ ἀρχίσω ἀπὸ τὸ τελευταῖο: ἡ χαρὰ τῆς κοινωνικῆς καὶ συλλογικῆς ζωῆς ὑπονομεύεται σὲ πολὺ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὸ ὅτι ἐπικρατοῦν τελικὰ ὡς ἡγέτες στὶς ὁμάδες τῶν παιδιῶν, κυρίως στὸ λύκειο, οἱ πιὸ προβληματικὲς περιπτώσεις.

Τὸ ξέρουμε ἀπὸ τὸ ποιοὶ ἀναδεικνύονται ὡς πρόεδροι καὶ ἀρχηγοί. Δὲν εἶναι βέβαιο δηλαδὴ ὅτι ἡ κοινωνικοποίηση τῶν παιδιῶν καὶ ἡ ἀνάληψη πρωτοβουλιῶν προάγονται.

Ἀλλὰ ἐγὼ θὰ ἔμενα περισσότερο στὸ θέμα τῆς μαθησιακῆς διαδικασίας, Ποιὰ πλευρὰ τοῦ παιδιοῦ καὶ τοῦ ἐφήβου βγάζει στὴν ἐπιφάνεια τὸ σημερινὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα; Θὰ τολμοῦσα νὰ πῶ ὅτι βγάζει τὴν χειρότερη πλευρά του. Γιατί; Διότι ἔχουμε ἕνα ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, τὸ ὁποῖο δὲν καλλιεργεῖ τὴν ἀγάπη γιὰ τὴν μάθηση. Ὅλοι ἔχουμε ἐπισημάνει τὸ γεγονὸς ὅτι στηρίζεται κυρίως στὴν ἀπομνημόνευση.

Ἐπιπλέον ἔχουμε ἕνα ἐκπαιδευτικὸ σύστημα τὸ ὁποῖο εἶναι πάρα πολὺ ἐγκεφαλικό. Δηλαδὴ δὲν καλλιεργεῖ τὴν ἐποπτεία, τὸ πείραμα, τὴν δοκιμασία, τὴν συμμετοχή, αὐτὸ ποὺ κατ’ ἐξοχὴν ἀνταποκρίνεται στὶς ἀνάγκες ἑνὸς παιδιοῦ καὶ ἑνὸς ἐφήβου. Δὲ μπορεῖ ἕνα παιδὶ ἢ ἕνας ἔφηβος ν’ ἀρχίσει ἀπὸ τὴν θεωρία καὶ νὰ πάει στὴν πράξη, πρέπει ν’ ἀρχίσει ἀπ’ τὴν ἐμπειρία καὶ νὰ πάει στὴν θεωρία. Ἔχουμε, μὲ ἄλλα λόγια δηλαδή, ἕνα μαθησιακὸ σύστημα τὸ ὁποῖο εὐνοεῖ μία ὁρισμένη κατηγορία παιδιῶν καὶ ἐφήβων. Μία μικρὴ μερίδα, οἱ ὁποῖοι ἔχουν συνηθίσει νὰ ἐργάζονται ἐγκεφαλικά, «τοὺς πηγαίνει» ἡ ἀπομνημόνευση, θὰ λέγαμε, καὶ τὰ παιδιὰ αὐτὰ παίρνουν καλοὺς βαθμοὺς καὶ προκόβουν στὴν συνέχεια.

Ἀναγνωρίζω ὅτι γίνεται πολὺ καλὴ δουλειὰ ἀπὸ ὁρισμένους ἐκπαιδευτικούς, χρησιμοποιοῦν καὶ ἄλλες μεθόδους, ἐνδιαφέρονται, ἀγωνίζονται, ἀνανεώνονται. Εἶμαι πολὺ συνδεδεμένος μὲ τὸν κλάδο, καὶ ἐγὼ παιδὶ ἐκπαιδευτικῶν εἶμαι. Ὑπάρχει αὐτὴ ἡ μερίδα τῶν ἐκπαιδευτικῶν ποὺ ἐνισχύουν τὸ παιδί, ἀσκοῦν ἔπαινο καὶ ἐνθάρρυνση. Ἄς μου ἐπιτρέψουν ὅμως οἱ ἀγαπητοὶ ἐκπαιδευτικοὶ νὰ πιστεύω ὅτι πρόκειται γιὰ μειοψηφία πλέον.

Κατ’ ἀρχὴν προσέξτε τὴν ὁρολογία ποὺ χρησιμοποίησα. Μίλησα γιὰ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα. Δηλαδὴ τὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα εἶναι τὸ παθογόνο, αὐτὸ ποὺ ἔχει νὰ κάνει μὲ τὸ ἀναλυτικὸ πρόγραμμα, μὲ τὴν κατανομὴ τῶν ὡρῶν, μὲ τὸ πῶς ἔρχεται ἡ πολιτεία νὰ προτείνει τὴν μάθηση. Ἐκεῖ μέσα ὑπάρχουν κάποια ἐλάχιστα περιθώρια πρωτοβουλιῶν ἀπὸ τοὺς καλοὺς ἐκπαιδευτικούς. Σίγουρα εἶναι ἡ μειοψηφία καὶ γι’ αὐτὸ θὰ ἔλεγα ὅτι τὸ ἐκπαιδευτικό μας σύστημα εἶναι τόσο νοσηρό, ὥστε πετάει ἔξω καὶ τοὺς καλοὺς ἐκπαιδευτικούς. Βλέπουμε σιγὰ-σιγὰ πὼς οἱ πιὸ ἀξιόλογοι ἐκπαιδευτικοὶ κουράζονται, παραιτοῦνται (σὲ εἰσαγωγικὰ ἢ χωρὶς εἰσαγωγικὰ) καὶ φεύγουν ἀπὸ τὴν ἐκπαίδευση. Αὐτὸ εἶναι ἕνα φαινόμενο ποὺ πρέπει νὰ τὸ ἐπισημάνουμε καὶ νὰ τὸ διερευνήσουμε. Καὶ ἀντίθετα παραμένουν καὶ ἀποκτοῦν ἡγετικὸ ρόλο μέσα στὴν ἐκπαίδευση ἐκπαιδευτικοὶ ποὺ μπορεῖ νὰ μὴν ἦταν καὶ ἐπιλογὴ τους αὐτὸ ποὺ κάνουν.

Ἐδῶ βρίσκεται καὶ ἡ εὐθύνη τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείας, ὅτι ἔχει κρατήσει τὸν ἐκπαιδευτικὸ στὸ περιθώριο, καὶ μὲ τὶς ἀποδοχὲς ποὺ εἶναι χαμηλὲς καὶ μὲ πολλοὺς ἄλλους τρόπους. Δὲν τὸν τιμᾶ, δὲν τὸν κάνει ἕνα ἀπ’ τὰ ἐξέχοντα ἐπαγγέλματα, τὰ ἰδιαίτερα τιμητικὰ δηλαδή, προκειμένου νὰ προσελκύσει καὶ ἀνθρώπους πιὸ ἀξιόλογους. Λοιπὸν κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο ποὺ ὠθοῦνται στὸ περιθώριο ἐκπαιδευτικοὶ ἀξιόλογοι, ὠθοῦνται καὶ μαθητές.

Τὸ νοσηρό τῆς ὑποθέσεως εἶναι ὅτι τὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα δὲν καλλιεργεῖ τὴν ἀγάπη γιὰ μάθηση τὴν ὁποία ἔχει ἔμφυτη ὁ ἄνθρωπος• ἀλλὰ ἁπλῶς, ἐπειδὴ γιὰ κάποιους λόγους δὲν τρέχουν ὅλα τὰ παιδιὰ μὲ τὸν ἴδιο ρυθμὸ στὴν μάθηση, τὸ σχολεῖο δουλεύει μὲ μία μειοψηφία παιδιῶν ποὺ τοὺς ταιριάζει αὐτὸ τὸ σύστημα, δηλαδὴ τὸ ἐγκεφαλικὸ καὶ τῆς ἀπομνημόνευσης, καὶ τὰ ὑπόλοιπα παιδιὰ πετάγονται ἔξω. Δὲν θὰ καταλήξουν ὅλα νὰ γίνουν βίαια, ἐννοεῖται. Κάποια παιδιὰ ποὺ εἶναι πιὸ ἐνδοστρεφῆ θὰ χάσουν τὴν αὐτοεκτίμησή τους πιὰ καὶ οὐδέποτε θὰ συνέλθουν ἀπ’ αὐτὸ ἢ θὰ περάσουν στὴν μελαγχολία. Βλέπουμε καὶ τέτοια παιδιὰ καὶ ἐφήβους ποὺ τὰ ἔχει θίξει ἀνεπανόρθωτα τὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, ἀλλὰ ποὺ δὲν διαθέτουν τὴν ἐξωστρέφεια στὰ συμπτώματά τους, ὥστε νὰ ἐνοχλοῦν ἄλλους.

Γιὰ μιὰ μερίδα ὅμως παιδιῶν ποὺ χαρακτηρίζονται ἀπὸ ἐξωστρέφεια, τὸ ὅτι πετάγονται ἔξω ἀπὸ τὴν μάθηση καὶ ἁπλῶς «σέρνονται» ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια μέχρι τὰ δεκαοχτὼ σ’ ἕνα ὑποχρεωτικὸ σύστημα, αὐτὸ παίρνει ἕνα συμβολικὸ χαρακτήρα γιὰ τὰ παιδιὰ αὐτά. Αἰσθάνονται πὼς ἡ κοινωνία τὰ ἔχει πετάξει ἔξω. Διότι ἡ κοινωνία γιὰ τὰ παιδιὰ καὶ τοὺς ἐφήβους ποιὰ εἶναι; Τὸ σχολεῖο. Αὐτὴ εἶναι ἡ θέση τους μέσα στὴν κοινωνία. Δεῖτε το καὶ στοὺς ἐνήλικες: ἐὰν κάποιος ἐνήλικας αἰσθάνεται πὼς ἡ κοινωνία τὸν ἔχει πετάξει ἔξω, ἀμέσως ἀνοίγει ὁ δρόμος γιὰ θυμό, βία καὶ παραβατικότητα. Εἶναι ἡ ἀντίδραση στὴν ἀπόρριψη τῆς κοινωνίας. Καὶ αὐτὸ τὸ βλέπουμε καὶ σὲ μεγαλύτερους, οἱ ὁποῖοι ἔκαναν ἕνα σφάλμα, ἔμειναν στὴν φυλακὴ ἕνα διάστημα καί, ἂν ἡ κοινωνία δὲν τοὺς ξαναεντάξει μέσα της, θὰ ἐπιστρέψουν στὴν παραβατικότητα.

Λοιπὸν κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο βλέπει κανεὶς ὅτι ἕνα παιδὶ κάνει ἕνα παράπτωμα. Ἂν αὐτὸ τὸ παράπτωμα τὸ πληρώσει πάρα πολὺ ἀκριβά, ἂν αὐτὸ τὸ παράπτωμα τὸν φέρει στὸ περιθώριο, μένει γιὰ πάντα στὸ περιθώριο καὶ ἀρχίζει πιὰ νὰ ἐρωτοτροπεῖ μὲ τὴν παραβατικότητα. Ἀρχίζει νὰ γίνεται ὁ χῶρος του, ὁ φυσικός του χῶρος. Ἀφοῦ δὲν παίρνει καμιὰ αὐτοεκτίμηση (ποὺ τὴν ἔχει ἀπόλυτη ἀνάγκη ὁ ἔφηβος) ἀπὸ τὴν μαθησιακὴ διαδικασία, θὰ κοιτάξει νὰ τὴν πάρει ἀπὸ τὴν παρέα. Θὰ κοιτάξει νὰ ἐπιβληθεῖ στὴν παρέα σὰν ἡγέτης μὲ τὴν βία, ποὺ δῆθεν εἶναι ἀνδρισμός, εἶναι παλικαριά, ὁπότε νὰ ἔχει ἀπὸ ἐκεῖ τουλάχιστον μία αὐτοεκτίμηση.

Ἔτσι καὶ οἱ ἔφηβοι ποὺ σπρώχνονται στὸ περιθώριο τῆς μάθησης: εἶναι σὰν νὰ τοὺς στέλνει ἡ κοινωνία τὸ μήνυμα, «προχωροῦμε χωρὶς ἐσένα». «Δὲν ὑπάρχει κάτι στὴν ζωὴ γιὰ σένα, γιὰ νὰ σοῦ δώσει νόημα», θέλει πολὺ γιὰ νὰ ἐπανακτήσει κάποιος ἀπέναντι σὲ αὐτὸ τὸ ἀδιέξοδο;

Δηλαδὴ αὐτοὶ οἱ νέοι τελικὰ οἱ ὁποῖοι φτιάχνουν συμμορίες, εἴτε τῶν γηπέδων, εἴτε ἁπλῶς καὶ μόνο γιὰ νὰ κλέβουν, οὐσιαστικὰ σὲ αὐτὲς τὶς συμμορίες βρίσκουν κάτι πολὺ βασικὸ ποὺ δὲν βρῆκαν ἀλλοῦ. Δηλαδὴ χρειάζονται ἀπὸ κάπου μίαν αὐτοεκτίμηση. Χρειάζονται ἀπὸ κάπου νὰ παίρνουν τὴν ἐκτίμηση τῶν ἄλλων ἐπίσης. Δὲν μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νὰ ζήσει χωρὶς ἐκτίμηση σ’ αὐτὲς τὶς ἡλικίες, θὰ καταρρεύσει. Καὶ τὴν παίρνει μ’ αὐτὸ τὸν ἀρνητικὸ τρόπο.

Ἐδῶ λοιπὸν θὰ ἤθελα νὰ ἐπισημάνω αὐτὸ τὸ γεγονός, δηλαδὴ ὅτι ἔχουμε παιδιὰ καὶ ἐφήβους τὰ ὁποῖα δὲν συμμετέχουν στὴν μαθησιακὴ διαδικασία, διότι αὐτὴ δὲν μπόρεσε νὰ τὰ ἐνσωματώσει. Εἶναι ἀποτυχία τοῦ συστήματος τὸ ὅτι δὲν μπόρεσε νὰ ἐνσωματώσει αὐτὰ τὰ παιδιὰ στὴν μάθηση, μὲ ἀποτέλεσμα αὐτὸ νὰ δημιουργεῖ θυμό, νὰ δημιουργεῖ ἀντιδραστικότητα, καὶ γιὰ ὁρισμένα ἀπὸ αὐτὰ ὁ θυμὸς θὰ πάρει καὶ τὴν μορφὴ τῆς βίας πιά. Δηλαδὴ ἕνα θυμωμένο παιδί, ἕνα δυστυχισμένο παιδί, τὸ ὁποῖο δὲν παίρνει χαρὰ ἀπὸ πουθενά, δὲν παίρνει ἀναγνώριση καὶ ἔπαινο, θὰ ταυτιστεῖ πλέον μὲ αὐτὴ τὴν ἀρνητικὴ πλευρά, ὥστε νὰ πάρει ἕναν ἔπαινο ἀπ’ τοὺς ὁμοφρονοῦντες, θὰ λέγαμε, τῆς παρέας.

Πιστεύω ὅτι ἕνα μεγάλο μέρος τῆς παιδικῆς καὶ ἐφηβικῆς βίας καὶ ἐγκληματικότητας ἔχει ἀπὸ πίσω τὴν σχολικὴ ἀποτυχία καὶ νομίζω ὅτι καὶ οἱ στατιστικὲς συμφωνοῦν σ’ αὐτό. Διότι κατ’ ἐξοχὴν στὰ παιδιὰ αὐτὰ καὶ στοὺς ἐφήβους ποὺ συμμετέχουν σὲ ὀργανωμένη βία βλέπει κανεὶς μέσα ἀπὸ τὶς στατιστικὲς πολὺ χαμηλὴ σχολικὴ ἐπίδοση. Δὲν ἔχει λόγο, δηλαδή, ἕνας μαθητὴς ποὺ αἰσθάνεται ὅτι τὰ καταφέρνει, ποὺ παίρνει ἱκανοποίηση ἀπ’ τὴν μάθηση, νὰ καταφύγει στὴν βία.

Αὐτὸ τὸ θέμα νομίζω πρέπει νὰ τὸ προσέξουμε πάρα πολύ• καὶ ἀνησυχῶ, διότι σήμερα οἱ συζητήσεις ποὺ γίνονται γιὰ τὴν ἐκπαίδευση ἀναφέρονται μόνο σ’ ἐπιφανειακὲς ρυθμίσεις. Δηλαδὴ κάθε κυβέρνηση διαφημίζει πόσες νέες σχολικὲς αἴθουσες ἔχει κάνει, πόσο αὔξησε τὰ κονδύλια γιὰ τὴν παιδεία, ἡ ἀντιπολίτευση λέει δὲν εἶναι ἀρκετά, ἢ μιλοῦν γιὰ μετατροπὲς σὲ κάποιες σχολικὲς ὧρες, ἀφαιροῦν ἀπὸ ἕνα μάθημα καὶ προσθέτουν σ’ ἕνα ἄλλο. Καὶ δὲν ἀσχολεῖται κανεὶς πῶς διδάσκονται τὰ μαθήματα, τί εἴδους ἐκπαιδευτικοὺς ἔχουμε, τί ἐκπαιδευτικοὺς θέλουμε ν’ ἀποκτήσουμε, μήπως πρέπει νὰ μπεῖ ἕνα φρένο νωρίτερα, ἕνας ἔλεγχος, μήπως πρέπει νὰ γίνεται μία ἐξέταση τῶν ἀνθρώπων καὶ μία ἐπιλογή, μήπως πρέπει νὰ ὑπάρξει φαντασία μέσα στὸ σχολικὸ πρόγραμμα, δηλαδὴ πέρα ἀπ’ τὸ καθιερωμένο μάθημα νὰ ὑπάρξουν διαδικασίες συμμετοχῆς καὶ δημιουργίας τῶν ἴδιων τῶν παιδιῶν.

Ἂν τὰ κάναμε αὐτὰ τὰ πράγματα, νομίζω ὅτι θὰ ζωντάνευε τὸ σχολεῖο, ἡ σχολικὴ ζωή, ἡ σχολικὴ κοινότητα, καὶ θὰ ἐνσωματώναμε στὴν μάθηση καὶ ἄλλα παιδιά. Ὅποιο παιδὶ δὲν ἐνσωματωθεῖ στὴν μάθηση, στὴν σχολικὴ διαδικασία, θὰ εἶναι πρόβλημα γιὰ τὴν κοινωνία ὁλόκληρη ἐπὶ δεκαετίες. Αὐτὸ πρέπει νὰ τὸ συνειδητοποιήσουμε καὶ νὰ δώσουμε ἀπόλυτη προτεραιότητα στὸ θέμα τοῦ σχολείου.Ὁ ἐκπαιδευτικός, νομίζω, θὰ πρέπει νὰ ἀκούσει περισσότερο τὴν καρδιά του καὶ νὰ τολμήσει. Χρειαζόμαστε τόλμη καὶ φαντασία, ἀγάπη, φροντίδα, ἱκανότητα νὰ μπαίνει στὴν θέση τοῦ μαθητῆ, ἰσότητα καὶ δικαιοσύνη (διότι ἐξοργίζουν πάρα πολύ τοὺς ἐφήβους οἱ ἀδικίες ποὺ γίνονται στὰ σχολεῖα, ἄθελά μας βέβαια).

Ὅλα αὐτὰ πρέπει νὰ τὰ κάνει ὡς ἄτομο ὁ ἐκπαιδευτικός, ἀλλὰ παρ’ ὅλα αὐτὰ ἐξακολουθῶ νὰ λέω ὅτι πέρα ἀπὸ τὸν ἀγώνα ποὺ θὰ δώσουν τὰ συγκεκριμένα ἄτομα, εἶναι θέμα γενικότερης σύλληψης τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος. Νὰ ἀποκτήσουμε ἕνα ἐκπαιδευτικὸ σύστημα περιεκτικό, ὅπως λέγεται, δηλαδὴ τὸ ὁποῖο νὰ μπορεῖ νὰ χωρέσει καὶ διαφορετικοὺς χαρακτῆρες παιδιῶν, τὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ δώσει μία ποικιλία στοὺς τρόπους μάθησης. Γιατί δὲν μαθαίνουν ὅλα τὰ παιδιὰ μὲ τὸν ἴδιο τρόπο. Καὶ βεβαίως νὰ ἔχουμε ἕνα ἐκπαιδευτικὸ σύστημα τὸ ὁποῖο θὰ ἐπιτρέπει, μὲ ξεχωριστὰ κίνητρα καὶ αὐστηρὰ κριτήρια ταυτόχρονα, νὰ ἀποκτήσουμε καλύτερους ἐκπαιδευτικούς, τοὺς ἄριστους τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, προκειμένου νὰ χτίσουμε ἕνα αὔριο καλύτερο.