Ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της εφηβικής ηλικίας και το φαινόμενο του Αποκρυφισμού

Αριστοφάνη Δ. Ζαμπακίδη
Καθηγητού Ανωτέρας Εκκλ. Σχολής Κρήτης

Στο κεφάλαιο αυτό επιδιώκουμε ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της εφηβικής ηλικίας σε σχέση με το φαινόμενο του αποκρυφισμού. Για την πληρέστερη καταγραφή των θεμάτων και των προβλημάτων της εφηβικής ηλικίας, τα οποία δημιουργούνται από την ενασχόληση με τη θεωρία και τις πρακτικές του αποκρυφισμού, κρίνεται απαραίτητη η αναφορά στα κύρια γνωρίσματα της ηλικίας αυτής. Αναγκαία θεωρείται επίσης η καταγραφή των επιδράσεων, τις οποίες ασκούν οι αποκρυφιστικές ομάδες στους έφηβους, με σκοπό την προσέγγιση και τη μύησή τους σ’ αυτές. Για την επίτευξη του στόχου αυτού ο αποκρυφισμός χρησιμοποιεί σύγχρονα μέσα επικοινωνίας και ψυχαγωγίας. Κάνουμε λεπτομερέστερη αναφορά στα μέσα αυτά, επειδή παίζουν καθοριστικό ρόλο στην πνευματική ανάπτυξη και την κοινωνική εξέλιξη των εφήβων.

1. Εφηβική ηλικία και αποκρυφισμός

Αναγκαία κρίνεται η μελέτη των κυρίων χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της εφηβικής ηλικίας, προκειμένου να διερευνήσουμε τη σχέση των εφήβων με το φαινόμενο του αποκρυφισμού. Αν λάβουμε υπόψη μας τις πολλαπλές μεταβολές, που συντελούνται στην ηλικία αυτή, θα μπορέσουμε να επισημάνουμε τα ευαίσθητα σημεία, που εκμεταλλεύονται οι αποκρυφιστικές ομάδες, και να εντοπίσουμε τις διόδους, μέσω των οποίων διοχετεύουν στους έφηβους τις ιδέες τους.

α) Κύρια γνωρίσματα της εφηβικής ηλικίας σαν προϋπόθεση κατανόησης των αποκρυφιστικών τάσεων μεταξύ των εφήβων

Η εφηβεία1 κατέχει ιδιαίτερη και χαρακτηριστική θέση μέσα στο φάσμα των ηλικιών της ανθρώπινης ζωής. Είναι από τις ωραιότερες περιόδους της ζωής του ατόμου, διότι βαδίζει προς την ψυχική και σωματική ωρίμανση2, ανακαλύπτει τον εαυτό του, αποκτά συνείδηση της υπαρξιακής του διάστασης και προετοιμάζεται να λάβει τη θέση του μέσα στην κοινωνία. "Η εφηβεία είναι ένας ευδιάκριτος κρίκος στην αλυσίδα των φάσεων συγκροτήσεως της ανθρώπινης προσωπικότητας. Είναι η γέφυρα που συνδέει την παιδική με την νεανική ηλικία. Είναι μία φάση ζωής, με δική της νομοτέλεια, με ιδιαίτερα βιολογικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Είναι όντως μία ουσιαστική καμπή στην πορεία της ψυχικής ανάπτυξης"3.

Η έναρξη της εφηβικής ηλικίας δεν μπορεί να ορισθεί χρονικά με απόλυτη ακρίβεια και αυστηρότητα, διότι ποικίλοι παράγοντες την επηρεάζουν και της μεταθέτουν τα χρονικά όρια. Τέτοιοι παράγοντες μπορεί να είναι η χώρα, η περιοχή, οι κλιματολογικές συνθήκες, οι συνθήκες περιβάλλοντος, η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, η οικογενειακή αγωγή και άλλοι. Παρά ταύτα μπορούμε να εντάξουμε την εφηβεία σε κάποια χρονικά πλαίσια, σύμφωνα με τα ελληνικά δεδομένα. Κατά τη γνώμη ορισμένων ψυχολόγων4 η εφηβεία διαρκεί οκτώ περίπου χρόνια και εκτείνεται από το 12ο μέχρι το 18ο ή και το 20ό έτος της ζωής του ανθρώπου5. "Η εφηβεία η οποία εκτείνεται από του 12ου μέχρι του 18ου ή του 20ού έτους, αναλόγως του φύλου και των ατόμων, δεν είναι απλώς ο τελευταίος σταθμός της αναπτύξεως και της αγωγής. Είναι μία πολύ διαφορετική περίοδος από όλους τους προηγούμενους σταθμούς, τους οποίους συνοψίζουν συνήθως υπό το όνομα της παιδικής ηλικίας"6. Άλλοι ερευνητές7 τοποθετούν και οριοθετούν την εφηβεία μεταξύ του 12ου και του 25ου έτους.

Από ψυχολόγους και παιδαγωγούς η εφηβική ηλικία χαρακτηρίζεται ως θυελλώδης, διότι σ’ αυτή παρατηρούνται αναπτυξιακές τάσεις, οργανικές μεταβολές και επικίνδυνες κρίσεις8, καθώς οι έφηβοι εγκαταλείπουν την παιδική και βαδίζουν προς τη νεανική ηλικία. "Οι ψυχοφυσιολογικές αλλοιώσεις, που συντελούνται στον οργανισμό του νέου ανθρώπου, είναι τόσο βαθιές και τόσο ραγδαίες, ώστε η εφηβική ηλικία να μη παρουσιάζεται ως συνέχεια της παιδικής ηλικίας, ούτε ως απλή μετάβασις από την παιδική στην ώριμη ηλικία. Η εφηβική ηλικία έχει τη δική της νοοτροπία, τους δικούς της νόμους, τα δικά της προβλήματα"9, γράφει σύγχρονος παιδαγωγός.

Για τους παραπάνω λόγους η εφηβεία θεωρείται ότι είναι η πιο κρίσιμη περίοδος της ζωής του ανθρώπου, διότι από την ομαλή ανάπτυξη και εξέλιξή της εξαρτάται η πορεία της ζωής των εφήβων και η ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο. Όλες οι αναπτυξιακές μεταβολές και αλλαγές κατά την εφηβική ηλικία πρέπει να οδηγούν προς την ωριμότητα10 και τη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης εικόνας-ταυτότητας. Αυτό σημαίνει ότι ο έφηβος πρέπει να κάνει την επιλογή του σε επίπεδο ιδεών και τρόπο ζωής. Η δημιουργία δηλαδή της ταυτότητάς11 του προϋποθέτει το ξεπέρασμα των προβλημάτων και των κρίσεων στην ηλικία αυτή. Διαφορετικά η εικόνα-ταυτότητά του θα είναι συγκεχυμένη, ελλιπής και η κοινωνική του προσαρμογή προβληματική.

Κατά την εφηβική ηλικία συντελείται πολλαπλή ανάπτυξη12 και εξέλιξη του ατόμου. Είναι περίοδος σωματικής, διανοητικής, συναισθηματικής, κοινωνικής και ηθικής ανάπτυξης. Σε κανένα άλλο έμβιο ον δεν παρουσιάζεται τόσο έντονη ανάπτυξη και δράση όσο στην εφηβική ηλικία του ανθρώπου.

Θεμελιακή και εμφανής είναι η μεταβολή στη σωματική διάπλαση των εφήβων. Αυτή συνδέεται άμεσα με τη λειτουργία της αναπαραγωγής, η οποία αναπτύσσεται κατά την εφηβεία και συνοδεύεται από διάφορα χαρακτηριστικά, όπως εξανθήματα, τριχοφυΐα, αλλαγή φωνής κ.λπ.

Παράλληλα με τις σωματοβιολογικές και ορμονικές εσωτερικές αλλαγές14 μεταβάλλεται και η γενική εικόνα του ατόμου. Οι διαστάσεις του σώματος αλλάζουν και όλα τα εξωτερικά χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται.

Κατά την εφηβεία αρχίζει να οργανώνεται η προσωπικότητα του ανθρώπου και να εξελίσσονται οι ψυχικές λειτουργίες, οι οποίες βοηθούν το άτομο να ανακαλύψει την οντότητά του, να συνειδητοποιήσει το "εγώ" του και να γνωρίσει ταυτόχρονα τον κόσμο που τον περιβάλλει. Στις ραγδαίες σωματικές και πνευματικές μεταβολές κατά την περίοδο της εφηβείας οφείλονται πολλές φορές οι ενδοοικογενειακές συγκρούσεις15 και η έντονη ψυχική δραστηριότητα των εφήβων. Για το φαινόμενο αυτό οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο "γνωστική ανάπτυξη"16.

Ο νέος ψυχολογικός κλάδος, η Γνωστική Ψυχολογία, με τον όρο "γνωστική ανάπτυξη" εννοεί "το ξεδίπλωμα, το άνοιγμα, την αύξηση όλων εκείνων των ψυχικών δυνάμεων που αναφέρονται στην καταγραφή, επεξεργασία και κατανόηση όλων των πληροφοριών που φθάνουν στο άτομο"17. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι έφηβοι να "εμπλέκονται σε μακρές συζητήσεις για τις αξίες της ζωής, τα μεγάλα προβλήματα του κόσμου και για το νόημα της ύπαρξης. Είναι ικανοί να χειρίζονται τα θέματα αυτά, επειδή η τυπική λειτουργική τους σκέψη, που τώρα αναπτύσσεται, τους παρέχει την δυνατότητα να σχηματίζουν γενικές και αφηρημένες έννοιες, όπως είναι η έννοια της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της φιλίας, της αγάπης, της ειρήνης, της ισότητας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων... Η ικανότητα να σκέπτονται πως τα θέματα και ζητήματα σχετίζονται μεταξύ τους, τους επιτρέπει να θέτουν υπό αμφισβήτηση τους κοινωνικούς θεσμούς και την αυθεντία των μεγαλυτέρων τους προσώπων, αλλά και να εξετάζουν τα όρια και τις δυνατότητες που έχουν για προσωπική και ομαδική δράση"18. Τα στοιχεία αυτά θα μας χρησιμεύσουν, ώστε να έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα των λειτουργιών, των δραστηριοτήτων και αντιδράσεων των εφήβων, όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με το φαινόμενο του αποκρυφισμού.
Οι γνωστικές λειτουργίες19, οι οποίες βρίσκονται σε ανάπτυξη και εξέλιξη κατά την εφηβική ηλικία, είναι η νοημοσύνη20, οι αισθήσεις, η αντίληψη, η μάθηση, η γλώσσα, η φαντασία, η μνήμη, η προσοχή κ.ά.

Η κατάκτηση της θεωρητικής νοημοσύνης από τον έφηβο προσδίδει σ’ αυτόν την πνευματική του φυσιογνωμία. Η γλώσσα21 γίνεται όργανο στην υπηρεσία της επικοινωνίας, της σκέψης και της έκφρασης του έφηβου. Η φαντασία22 είναι σε έξαρση την περίοδο αυτή και μπορεί να αποβεί τολμηρή και δημιουργική μέσα από οράματα, φιλοδοξίες και προβληματισμούς.

Η ανάπτυξη των αισθήσεων κατά την εφηβεία συχνά δημιουργεί ένα ψυχικό αναβρασμό και σωματικό οργασμό. Γι’ αυτό απαιτείται ισχυρή θέληση και επιβολή, για να καθοδηγηθούν οι αισθήσεις και να εξυπηρετούν ανώτερους σκοπούς και επιδιώξεις του έφηβου.

Οι έφηβοι αρχίζουν να αγωνιούν για ποικίλα πράγματα. Άλλοτε εκδηλώνουν επιθετικότητα, θρασύτητα, ειρωνεία, έλλειψη σεβασμού και άλλοτε εμφανίζονται περισσότερο εσωστρεφείς και λιγότερο εξωστρεφείς. Με την υπερβολική ευαισθησία τους αποδεικνύουν ότι αισθάνονται ανασφάλεια και ότι έχουν ανάγκη από ηθικά και πνευματικά στηρίγματα.

Τον έφηβο τον χαρακτηρίζει ο θαυμασμός για τους ήρωες και τις μεγάλες μορφές της Εκκλησίας και της Πατρίδας. Τον συγκινούν έντονα τα ιδανικά, ο κόσμος των ιδεών και των κοσμοθεωριών. Απορρίπτει κάθε είδους αυθεντία και αντιστρατεύεται σ’ αυτό που θεωρεί κατεστημένο. Συχνά προβάλλει τη θεωρία του χάσματος των γενεών και θεωρεί την αυτονομία23 και την επίδειξη των δυνάμεών του σαν έκφραση της ενηλικίωσής του. Ο έφηβος είναι δυνατόν ακόμη να υποκρίνεται ενώπιον των άλλων, για να επιτύχει την αναγνώριση από το περιβάλλον του.

Στην εφηβική ηλικία είναι χαρακτηριστική η ανάπτυξη24 και η εναλλαγή των συναισθημάτων, η οποία μπορεί να κυμαίνεται από την εύκολη ερεθιστικότητα μέχρι την αστάθεια και την έλλειψη ψυχικής διάθεσης. Εύκολα μεταβάλλονται και εναλλάσσονται τα συναισθήματα χαρά-λύπη, αγάπη-μίσος, αισιοδοξία-απαισιοδοξία κ.λπ.

Η εφηβική ηλικία χαρακτηρίζεται ως η κατ’ εξοχήν ηλικία του συναισθήματος25, λόγω των εντόνων συναισθηματικών διεγέρσεων, οι οποίες αναπτύσσονται σ’ αυτήν. Την εφηβική ψυχή την κατακλύζει πλούτος συναισθημάτων. Μεταξύ αυτών μπορούμε να ξεχωρίσουμε την αγάπη, το μίσος, το φόβο26, την ονειροπόληση, την αγωνία, τον ενθουσιασμό, τη δειλία, το έντονο αίσθημα ντροπής, το δισταγμό, το θυμό, τη φιλία, τη ζήλεια, την ελπίδα, την υπερευαισθησία, την ευθιξία, την ευσυγκινησία, την επιθυμία για μοναξιά, τη νευρικότητα, τον ανταγωνισμό ή την έλξη των δύο φύλων.

Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της συναισθηματικής ζωής των εφήβων είναι οι συγκρούσεις. Οι έφηβοι συγκρούονται συνήθως με τον έξω κόσμο. Γι’ αυτό συχνά οργανώνονται, αμύνονται ή επιτίθενται με μανία και δύναμη. Οι συγκρούσεις με το εγγύτερο περιβάλλον είναι δυνατόν να δημιουργήσουν στους έφηβους συναισθηματικές διαταραχές, νευρώσεις, νευρικές κρίσεις27, ψυχώσεις, απογοητεύσεις, φαντασιώσεις, τάσεις φυγής, συμπλέγματα, απομονώσεις28 ή και αυτοκτονίες29 ακόμη. Κάποιες φορές οι έφηβοι απομακρύνονται από συγγενείς30 και φίλους, διότι δεν βρίσκουν σ’ αυτούς κοινή γλώσσα επικοινωνίας, ιδεολογική και ψυχική συνταύτιση.

Η αναπτυξιακή αλλαγή και αστάθεια, που παρατηρείται στον έφηβο, οφείλεται στις μεγάλες ψυχοφυσιολογικές αλλοιώσεις και τις συναισθηματικές μεταπτώσεις, που συντελούνται στον οργανισμό31 του. Η μεταβολή που παρουσιάζεται στην αλλαγή του χαρακτήρα του έφηβου συνοδεύεται και από μία γενική αναστάτωση. Οι ψυχολόγοι την χαρακτηρίζουν ως κρίση και προτείνουν λύσεις αντιμετώπισής της. Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζεται εντελώς φυσιολογικό και παροδικό.

Η εφηβεία είναι περίοδος κατά την οποία το άτομο προσδιορίζει τη θέση του μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι και ρυθμίζει τις σχέσεις του με το κοινωνικό σύνολο. Σύμφωνα με όσα αναφέραμε, "η εφηβεία δεν μπορεί να εννοηθεί ως απλό βιολογικό γεγονός. Οι οργανισμικές αλλαγές δεν γίνονται στο κενό, αλλά μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Στα πρώτα χρόνια της εφηβείας, όταν πρωτοεμφανίζονται οι αλλαγές αυτές, οι επιδράσεις τους στη συμπεριφορά είναι αμεσότερες και εντονότερες. Στις επόμενες φάσεις πρωταρχικό ρόλο διαδραματίζουν τα κοινωνικά δεδομένα. Προσφυώς λοιπόν λέγεται ότι η εφηβεία αρχίζει ως ψυχοβιολογικό φαινόμενο και καταλήγει ως ψυχοκοινωνικό φαινόμενο"32.

Ο έφηβος προβληματίζεται έντονα σχετικά με τον προορισμό, το νόημα της ζωής και το ρόλο τον οποίο θα παίξει μέσα στον κόσμο. Η ένταξή του μέσα στην κοινωνία καθορίζεται με τον όρο "κοινωνικοποίηση", που αποτελεί και αυτή γνώρισμα της εφηβικής ηλικίας. Διαπρεπείς σύγχρονοι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι "ο άνθρωπος δεν γεννάται κοινωνικός, αλλά γίνεται κοινωνικός. Η κοινωνικοποίηση ξεκινά από το μηδέν, δηλαδή από μια κατάσταση κατά την οποία ο άλλος δεν υπάρχει για το παιδί... Στην κοινωνική ανάπτυξη, έχουμε ένα συνταίριασμα γενετικών και περιβαλλοντικών στοιχείων"33.

Η κοινωνική ένταξη και ανάπτυξη του έφηβου παρουσιάζεται θεαματική και αποτελεί ένα πολύ σπουδαίο κεφάλαιο της ζωής του. Η διαδικασία της ένταξης του ατόμου στο κοινωνικό περιβάλλον προσδιορίζεται με τον όρο "κοινωνικοποίηση". Με τη διαδικασία της αγωγής κυρίως κατά την εφηβική ηλικία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις και βοηθούνται οι μαθητές "να δημιουργήσουν δυνατότητες πραγματικής επικοινωνίας με το κοινωνικό περιβάλλον. Να αποκτήσουν δημοκρατική συμπεριφορά. Να εξελιχθούν σε ελεύθερες προσωπικότητες. Να παρουσιάσουν πολιτιστικά ενδιαφέροντα. Να επιδείξουν δημιουργικότητα και ερευνητικότητα. Να αναπτύξουν την εκφραστική ικανότητα. Να καλλιεργήσουν την κρίση και την αποκλίνουσα σκέψη"34.

Το άτομο στην εφηβική ηλικία αρχίζει να συνειδητοποιεί την προσωπική του κατάσταση και την κατάσταση του "άλλου". Αισθάνεται ότι δεν μπορεί να υπάρξει μόνο του. Επιζητεί την επικοινωνία με τους άλλους. Μέσα του συντελείται αξιόλογη πρόοδος, αν και βρίσκεται στη φάση αυτή ανάμεσα στον κόσμο των παιδιών και στον κόσμο των ενηλίκων. Αναζητεί το πρόσωπο εκείνο, το οποίο θα ενσαρκώνει με τη ζωή του κάποια πρότυπα, ιδανικά ή κάποια βιοθεωρία. Κυρίως επιλέγει κοσμοθεωρίες, οι οποίες οδηγούν σε δυναμικές ενέργειες και εντυπωσιάζουν με την πρωτοτυπία τους. Προβληματίζεται έντονα γύρω από τα ιδεολογικά, φιλοσοφικο-πολιτικά και κοινωνικά ρεύματα της εποχής του. Θα κατασταλλάξει ανάλογα με την πνευματική του κατάσταση και ωριμότητα.

Επιζητεί ο έφηβος να ενταχθεί σε "οργανωμένες ομάδες"35 (organized groups), αναζητώντας την αναγνώριση της δικής του προσωπικότητας και ταυτότητας36. Αυτό παρατηρείται σε μεγαλύτερο βαθμό, όταν αρχίζει να συνειδητοποιεί τις ιδιαίτερες επιδεξιότητές του ή όταν δεν βρίσκει αγάπη στο οικογενειακό του περιβάλλον. Πιστεύει ότι με την αύξηση της κοινωνικής του πείρας εξυπηρετείται η κοινωνική του ανάπτυξη. Στην ομάδα προσδοκά ότι θα βρει την ψυχική του ισορροπία, διότι θα ικανοποιηθεί μία βασική του ανάγκη, να ανήκει κάπου (belonging). Νομίζει ότι αυτό είναι το καταφύγιό του, όταν το οικογενειακό ή το σχολικό περιβάλλον είναι πιεστικό. "Η ομάδα των συνομηλίκων παίζει σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες σημαντικό ρόλο στην κοινωνικοποίηση του παιδιού. Θεωρείται μάλιστα σήμερα ως ο κυριότερος παράγοντας κοινωνικοποίησης μετά την οικογένεια με τις πληροφορίες και τις εμπειρίες που προσφέρει στο παιδί, τις οποίες δεν μπορεί να προσφέρει ούτε η οικογένεια ούτε το σχολείο"37.

Οι εφηβικές ομάδες είναι συντροφιές ολίγων ατόμων και υπακούουν σε έναν αρχηγό. Για την ένταξη στην ομάδα είναι απαραίτητη η αποδοχή ορισμένων κανόνων και η υπακοή με μεγάλη ακρίβεια. "Ο έφηβος στην προσπάθειά του να αρέσει στην ομάδα επιδιώκει με διάφορους τρόπους να εντυπωσιάσει τα μέλη της, γίνεται ευπειθής και δέχεται ακόμα και πράγματα τα οποία δεν εγκρίνει. Παράλληλα του δίνεται η ευκαιρία για δράση, μάθηση και συμπλήρωση των προσωπικών του ελλείψεων"38.

Η αυτο-διερεύνηση, στην οποία επιδίδεται ο έφηβος, στοχεύει "άμεσα και έμμεσα τόσο στην ανακάλυψη όσο και στην έκφραση της δικής του ατομικότητας. Ο έφηβος με την νεοαποκτηθείσα γνωστική δυνατότητα να αντιμετωπίσει κριτικά τη σκέψη του, στο, κατά τον Piaget, στάδιο της εμφάνισης και ανάπτυξης των τυπικών ενεργειών (formal operational stage), αγωνίζεται να ανακαλύψει τις διάφορες πλευρές του εαυτού του, και εν καιρώ να τις συνθέσει, μια και οι παλαιότεροι αυτο-ορισμοί δεν τον ικανοποιούν πια"39.

Ο έφηβος συχνά έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το κοινωνικό κατεστημένο, μάχεται για μία δίκαιη και ιδανική κοινωνία, όπως αυτός την οραματίζεται και την υποθέτει. Δεν ασπάζεται ιδεολογίες παλαιοτέρων. Συχνά δε έρχεται σε σύγκρουση με την οικογένεια, το σχολείο, την εκκλησία και άλλους κοινωνικούς φορείς, επειδή περνά μία περίοδο ανησυχιών, αμφιβολιών και συχνών αλλαγών. Γι’ αυτό οι επιστήμονες, που ασχολούνται με την ψυχολογία των εφήβων συνιστούν40 στους γονείς και τους παιδαγωγούς να λάβουν σοβαρά υπόψη τους κάποια στοιχεία, με σκοπό τη βοήθεια των παιδιών τους. Αν η οικογένεια που αποτελεί τον πρωταρχικό παράγοντα στην ψυχοσωματική ανάπτυξη του έφηβου δεν το αντιληφθεί και δεν το αντιμετωπίσει έγκαιρα και σωστά, ίσως βρεθεί προ εκπλήξεων και αδιεξόδων στο μέλλον.

Παρ’ όλες, όμως, τις συγκρούσεις της περιόδου αυτής, ο έφηβος αισθάνεται βαθιά την ανάγκη να καταφύγει στο Θεό και στην Εκκλησία, διότι πιστεύει πως εκεί θα πάρει απαντήσεις σε υπαρξιακά του ερωτήματα και σε αγωνιώδεις προβληματισμούς του. Η θρησκευτικότητα του έφηβου παρουσιάζει πολλές μεταπτώσεις, διακυμάνσεις και αναζητήσεις. Τα ποικίλα πνευματικά και υπαρξιακά ερωτήματα, καθώς και η εσωτερική του ανασφάλεια τον οδηγούν στην αναζήτηση41 του Θεού. Επιθυμεί να επικοινωνήσει και να συμμετάσχει στο περιεχόμενο της προσφερόμενης σ’ αυτόν αλήθειας. Τον απασχολεί το βαθύτερο νόημα του κόσμου και της ζωής. Αναζητεί ήρωες-πρότυπα και πιστεύει ότι αυτά θα τα συναντήσει στο χώρο της Εκκλησίας.

Καθοριστικός είναι ο ρόλος των γονέων, της Εκκλησίας, των παιδαγωγών και του κοινωνικού συνόλου στον τομέα της ηθικής ανάπτυξής42 του, διότι τώρα ανακαλύπτει τις μεταφυσικές αξίες και σχηματίζει την κοσμοθεωρία, την οποία θα ακολουθήσει στη ζωή του. Στην ηθική καλλιέργεια του έφηβου σπουδαιότατη είναι και η συμβολή των φίλων του. Από ψυχολογικής άποψης η φιλία43 είναι μία ψυχική ανάγκη για τον έφηβο και κρίνεται απαραίτητη. Δύο κίνητρα ωθούν αβίαστα προς τη φιλία. Η κοινωνική ανάγκη αφενός και αφετέρου ο σχηματισμός της ιδεώδους εικόνας την οποία εκφράζει και εξωτερικεύει ο φίλος44. Η φιλία, όταν τοποθετηθεί σε ορθή βάση, συμβάλλει στην καλλιέργεια πολλών αρετών και ιδιαίτερα ισχυροποιεί την ομαλή κοινωνικοποίηση των εφήβων με την αρχή της συνεργασίας, της εντιμότητας, της αλληλεγγύης και της αγάπης.

Ο έφηβος45 έχει την τάση να ταυτίζεται τις περισσότερες φορές με τους φίλους του, να ζει από κοινού τα προβλήματα, τις αγωνίες, τους ενθουσιασμούς και τις περιπέτειες της εφηβείας. Οι έρευνες και η εμπειρία της ζωής απέδειξαν ότι μία φιλία που τοποθετήθηκε σε σωστά πλαίσια κατά την εφηβική ηλικία, απέβη ποικιλότροπα χρήσιμη. Να σημειώσουμε ακόμη ότι κατά την εφηβική ηλικία εγκαταλείπεται ένας κύκλος ενδιαφερόντων και αρχίζει ένας νέος. Τα ενδιαφέροντα των εφήβων επηρεάζονται από το κοινωνικό και πολιτιστικό τους περιβάλλον, το οποίο άλλοτε επιδρά θετικά στη εξέλιξή τους και άλλοτε αρνητικά.

Όταν οι έφηβοι βρεθούν σε κατάσταση ψυχικής διαταραχής και επειδή η περιέργεια εύκολα σαγηνεύει, την εφηβική ψυχή, καταφεύγουν σε παραθρησκευτικές ομάδες. Το φαινόμενο αυτό προσλαμβάνει τεράστιες διαστάσεις στις ημέρες μας. Το βεβαιώνουν τα δημοσιεύματα και οι αναζητήσεις εφήβων μέσω τηλεοπτικών εκπομπών. Οι γονείς καλούνται τις δύσκολες αυτές ώρες να αντιμετωπίσουν με ψυχοπαιδαγωγική ευφυΐα το πρόβλημα, για να μη δημιουργηθεί επικίνδυνη ρωγμή στις σχέσεις εφήβων - γονέων.

β) Χαρακτηριστικές επιδράσεις του αποκρυφισμού
κατά την εφηβική ηλικία

Τα ευαίσθητα σημεία, τις αναπτυξιακές μεταβολές και την ιδιόμορφη ψυχολογική κατάσταση των εφήβων λαμβάνουν υπόψη τους τα παραθρησκευτικά κινήματα και οι αποκρυφιστικές ομάδες, όταν απευθύνονται σ’ αυτούς. Εξετάζουν όλους τους παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν και σηματοδοτούν τη ζωή των εφήβων, ώστε να έχουν ασφαλή και βέβαια αποτελέσματα κατά την προσέγγισή τους. Ανάμεσα στους παράγοντες συγκαταλέγεται η θρησκεία, η χώρα, η παράδοση, η παρεχόμενη αγωγή, η οικογένεια, το περιβάλλον και η ψυχολογία των συγκεκριμένων ατόμων. Απώτερος στόχος των ομάδων του αποκρυφισμού είναι να μεθοδεύουν την είσοδο και ένταξη των εφήβων σε οργανωμένες ομάδες του και να τους μυήσουν ύστερα στην απόκρυφη γνώση46 και στο απόκρυφο μυστήριο.

Όλες οι κινήσεις των ομάδων του αποκρυφισμού γίνονται μετά από συστηματική και πολυχρόνια μελέτη. Η επιχείρηση κατευθύνεται από επίσημα κέντρα και από άριστα εκπαιδευμένα στελέχη. Τα μέλη των ομάδων αυτών υπόσχονται στους έφηβους διαρκή φιλία, άνοδο σε αξιώματα και απόκτηση άφθονου χρήματος. Με τον τρόπο αυτό οδηγούν τους έφηβους στο προστάδιο της ένταξης. Με μεγαλύτερη ευκολία απευθύνονται σ’ εκείνους, που έχουν μειωμένα διανοητικά προσόντα, είναι ευμετάβλητοι στις ιδέες ή έχουν οικογενειακά προβλήματα και επιθυμούν να ενταχθούν σε ισχυρές ομάδες, για να πραγματοποιήσουν την κοινωνική τους ένταξη.

Μέσα από τις οργανωμένες ομάδες του ο αποκρυφισμός υπόσχεται ότι θα ικανοποιήσει όλες τις αναπτυσσόμενες γνωστικές λειτουργίες των εφήβων χρησιμοποιώντας την απόκρυφη γνώση. Υπόσχεται φανταστικές εμπειρίες47, ικανοποίηση των αισθήσεων, της μάθησης και διεύρυνση48 της νοημοσύνης. Επαγγέλλεται ψυχική ευφορία, πλούτο συναισθημάτων και απαλλαγή από δυσάρεστες οικογενειακές και προσωπικές καταστάσεις49. Παρουσιάζει την πορεία των εφήβων χωρίς δυσκολίες, εμπόδια και επαγγελματικές αντιξοότητες. Δεν έρχεται στην αρχή σε αντίθεση με καμία συγκεκριμένη παραδοσιακή ταυτότητα. Μετά από πολύχρονη πλύση εγκεφάλου, τοποθετεί50 όλους τους ανθρώπους κάτω από τον ίδιο πολιτιστικό μανδύα. Έτσι επιτυγχάνει την πραγματοποίηση των σχεδίων του, που είναι ο πλήρης θρησκευτικός και εθνικός αποχρωματισμός51 των εφήβων.

Στα ενδιαφέροντα των εφήβων για κοινωνική ένταξη, δράση και κοινωνικοποίηση, ο αποκρυφισμός απαντά έξυπνα με την ένταξή τους σε οργανωμένες ομάδες52. Οι ομάδες αυτές συχνά χρησιμοποιούν53 κορίτσια ή γυναίκες, με σκοπό να αποπλανήσουν και να παρασύρουν στην ανηθικότητα τους έφηβους. Το επιτυγχάνουν, όταν προσκαλούν κοντά τους έφηβους χωρίς ηθικές αρχές και χωρίς αναπτυγμένες πνευματικές αντιστάσεις. Ο αποκρυφισμός, στην προκειμένη περίπτωση, στηρίζεται στη δύναμη του γενετησίου ενστίκτου54, οι δυνάμεις του οποίου, αν δεν βρουν ανώτερη επιδίωξη, κυριεύουν τον έφηβο και τον οδηγούν σε ανήθικη ζωή και νοοτροπία.

Η προσέγγιση των εφήβων άλλοτε επιτυγχάνεται με τη διοργάνωση φιλικών συναντήσεων σε σπίτια γνωστά ή σε ερημικές τοποθεσίες και άλλοτε με ρέιβ πάρτυς55, συζητήσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις, ορειβασίες, εκδρομές και εξερευνήσεις. Όλα αυτά ελκύουν τους έφηβους, οι οποίοι για διαφόρους λόγους56 επιζητούν την περιπέτεια, την εξερεύνηση, τη συντροφικότητα, την ομαδική ζωή, τη δημιουργία φιλίας και την ανακάλυψη νέων πραγμάτων και θεωριών. Άλλοτε, η προσέγγιση των εφήβων γίνεται με μικρές ομάδες, τις οποίες στέλνουν έξω από σχολεία, σε γήπεδα, σε κέντρα διασκεδάσεων και σε χώρους που βρίσκονται συγκεντρωμένοι πολλοί έφηβοι και νέοι.

Ένας άλλος τρόπος προσέγγισης των εφήβων είναι η πρόσκλησή τους σε σπίτια, όπου έχει προετοιμασθεί57 μία επίδειξη με την παρουσία πνευμάτων ή μία μαγική τελετή.

Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι ο αποκρυφισμός απευθύνεται κατ’ εξοχήν στους έφηβους, διότι βασίζεται στα αδύνατα και ευαίσθητα σημεία της ηλικίας αυτής. Έχει διαπιστωθεί58 ακόμη ότι οι έφηβοι είναι περισσότερο ευάλωτοι στα συνθήματα αυτά, επειδή δεν διαθέτουν μεγάλη πείρα. Δεν έχουν τις ειδικές εκείνες γνώσεις, για να μπορέσουν να διακρίνουν την πραγματικότητα, που κρύβεται πίσω από μία υποκριτική συμπεριφορά και ένα ύπουλο ενδιαφέρον. Έτσι, εύκολα μετατρέπονται σε θύματα των παραθρησκευτικών κινημάτων.

2. Τα μέσα του αποκρυφισμού και η μύηση των εφήβων

Τα υποψήφια μέλη των αποκρυφιστικών ομάδων σταδιακά αλλά μεθοδικά δέχονται μηνύματα του αποκρυφισμού. Δειλά είναι τα πρώτα βήματα στη μύηση των εφήβων, με την επίκληση πονηρών πνευμάτων ή με τελετές μαγείας. Στην αρχή τα προς ένταξη μέλη υφίστανται πλύση εγκεφάλου, για να εισέλθουν στην πρώτη φάση της μύησης. Στη φάση αυτή οι έφηβοι αισθάνονται αδυναμία αντίδρασης και σιγά-σιγά παραδίδονται59 στους ισχυρούς πνευματικούς καθοδηγητές τους. Η πλύση εγκεφάλου ολοκληρώνεται με τη χορήγηση ναρκωτικών ουσιών (αμφεταμινών, L.S.D. κοκαΐνης κ.λπ.), χαπιών τύπου "έκστασις"60 και Ίντσας61. Η κατάληξη είναι η απομόνωση από συγγενείς και φίλους, ώστε να αποφεύγεται η μετάδοση απορρήτων πληροφοριών και οι διαρροές μελών. Η Σαηεντολογία μάλιστα για τη διαφύλαξη των υποψηφίων μελών μέσα στην οργάνωση έχει θεσπίσει και ειδική ομάδα ασφάλειας62, την "Corp de Securite".

Ο αποκρυφισμός, προκειμένου να εισχωρήσει στις μεγάλες μάζες των εφήβων και να τις μυήσει στην τελετουργία του, με το πρόσχημα ότι προσφέρει "λύτρωση", όπως την επαγγέλλεται, χρησιμοποιεί και άλλα μέσα για την επίτευξη των στόχων του.

α) Τα αποκρυφιστικά έντυπα και οι έφηβοι

Είναι εμφανής η τάση του έφηβου να γνωρίσει τον κόσμο που τον περιβάλλει, να μελετήσει το μυστήριο της δημιουργίας και ο,τιδήποτε άλλο έχει σχέση με την επιστημονική, γνώση και τη θρησκευτική αλήθεια. Γι’ αυτό συνηθίζει να καταφεύγει σε ποικίλες πηγές γνώσης.

Τη γνωστική-νοητική ανάπτυξη και τη συναισθηματική εξέλιξη του έφηβου έρχεται να εκμεταλλευθεί και να αξιοποιήσει προς όφελός του ο αποκρυφισμός, αναμειγνύοντας την απόκρυφη γνώση με το μυστήριο που καλύπτει την ανθρώπινη ζωή.

Αποκρυφιστικές παραφυάδες διεκδικούν το προνόμιο ότι αυτές κατέχουν63 την ιστορία του ανθρώπου, από τη στιγμή που εμφανίσθηκε επάνω στη γη μέχρι σήμερα. Την ιστορική αλήθεια και τη γνώση υπόσχονται ότι θα αποκαλύψουν στους έφηβους και διατείνονται ότι δεν θα αποκρύψουν απ’ αυτούς τη σοφία και τα κλειδιά της ευτυχίας64.

Ο έφηβος εύκολα μπορεί να ελκυσθεί από τα συνθήματα των αποκρυφιστών, διότι επιθυμεί την επιτυχία και την ευτυχία στη ζωή του. Η περιέργεια, η φαντασία, οι αμφιβολίες και οι ονειροπολήσεις οδηγούν πολλούς έφηβους σε πολύωρη μελέτη βιβλίων και περιοδικών αποκρυφιστικού περιεχομένου. Νομίζουν ότι με τον τρόπο αυτό θα ανακαλύψουν τον άγνωστο κόσμο, τα μυστικά της ζωής και θα αποκτήσουν πολλά χρήματα και δόξα.

Η έρευνα αθηναϊκής εφημερίδας έφερε στο φως της δημοσιότητας τη φθορά, την οποία προκάλεσε η έκδοση και κυκλοφορία αποκρυφιστικών βιβλίων από τρεις μεγάλους εκδοτικούς οίκους. "Έφευγε η έκδοση σε ένα μήνα... Είχα πελάτες, που γύριζαν με αυτοκίνητα την επαρχία, έπαιρναν τοπικές άδειες και πουλούσαν βιβλία... Στάθηκα σε ανθηρή οικονομική κατάσταση τόσα χρόνια"65, αναφέρει εκδότης αποκρυφιστικών βιβλίων.

Το δημοκρατικό πολίτευμα της πατρίδας μας και η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών ευνόησαν την έκδοση66 χιλιάδων περιοδικών και βιβλίων, τα οποία προβάλλουν τις τάσεις, τις τεχνικές, τη μύηση και την τελετουργία του αποκρυφισμού. Άλλα έντυπα είναι εγχώριας παραγωγής και άλλα είναι μεταφράσεις ξένων εκδόσεων. Ορισμένοι μάλιστα εκδοτικοί οίκοι67 ασχολούνται περισσότερο με την έκδοση αποκρυφιστικών βιβλίων και φυλλαδίων. Προβάλλουν τον αποκρυφισμό68 ως λύση των προβλημάτων του ανθρώπου και ειδικότερα των εφήβων και των νέων.

Οι ομολογίες69 των νέων, που μελέτησαν έντυπα αποκρυφιστικά, μυήθηκαν και εντάχθηκαν σε αποκρυφιστικές ομάδες, είναι συγκλονιστικές. Αποκαλύπτουν πως η διάθεση να γνωρίσουν τον αποκρυφισμό ξεκίνησε από την ανάγνωση εντύπων τους. Στα έντυπά τους δεν διοχετεύονται μόνον αποκρυφιστικές θεωρίες και τεχνικές, αλλά έντεχνα καλλιεργείται ο φόβος, η απειλή και η δέσμευση των εφήβων.

Ομάδες του αποκρυφισμού, για να δημιουργήσουν εξαρτημένα απ’ αυτές άτομα, επιβάλλουν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο την αντιγραφή και τη διάδοση αποκρυφιστικών κειμένων. Ο έφηβος συχνά υποκύπτει και δεν αντιδρά, διότι φοβάται πιθανή απειλή της ζωής του. Συνήθως είναι εσωστρεφής και δεν αποκαλύπτει τις πιέσεις, τις οποίες δέχεται από φίλους ή γνωστούς. Έτσι, οι αποκρυφιστικές πρακτικές διαδίδονται σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα με τον αθέμιτο αυτό τρόπο.

Έφηβοι οδηγούνται σε συντροφιές και σε αποκρυφιστικούς κύκλους, όπου συμβαίνουν πνευματιστικά ή μαγικά φαινόμενα (κινήσεις τραπεζιών, καρεκλών, άλλων αντικειμένων, τελετές με μάγια και μαντείες, κάλεσμα πνευμάτων κ.λπ.) και ακολουθεί ανάγνωση σατανιστικών βιβλίων.

Πολλές καταγγελίες70 γονέων και κοινωνικών φορέων έχουν λάβει δημοσιότητα. Μεταξύ των καταγγελιών είναι και αυτή, που προέρχεται από μία νέα, η οποία παγιδεύτηκε επί ένα χρονικό διάστημα σε σατανιστικό κύκλο. Όταν ελευθερώθηκε, έγραψε την προσωπική της εμπειρία. Μεταξύ άλλων αναφέρει: "... Η εμπειρία μου είναι η μοναδική μου γνώση για το έπακρο της αιρετικής διάθεσης του ανθρώπου, του σατανισμού. Μία εμπειρία αμείλικτη, που με προτρέπει, παρά το νεαρό της ηλικίας μου, να απευθυνθώ ή ακόμη και να επιστήσω την προσοχή, σε κάποιους ανθρώπους, που βρίσκονται στα πρόθυρα της αίρεσης ή στη μετέπειτα οριακή φάση της". Στην αναφορά της για τις απειλές και τις μεθόδους του αποκρυφισμού γράφει: "... Μέθοδοι, που σίγουρα δεν τις φαντάσθηκα, που τις γνώρισα προσωπικά, αλλά και από μαρτυρίες άλλων. Απειλή, εκβιασμός, ψυχολογική βία... έχει πολλά ονόματα, αλλά είναι αυτοσκοπός". Ποιος δε είναι ο αυτοσκοπός του σατανισμού; Η ίδια πάλι απαντά: "Στοχεύει στον κλονισμό του ίδιου του παρελθόντος, των προσώπων που το απαρτίζουν... Εκβιασμός για τα αγαπημένα πρόσωπα... Είναι ο φόβος... Δεν βρήκα απαντήσεις, πόσο μάλλον τη λύτρωση...". Η λύτρωση επήλθε διά μέσου της Εκκλησίας και της χάρης του Θεού, όταν οι γονείς της την απέσπασαν ένα βράδυ από τα χέρια των σατανιστών. Το κείμενο της νέας που υπήρξε μέλος σατανιστικής ομάδας καταλήγει με την ομολογία, την οποία βασικά απευθύνει προς τους έφηβους και τους νέους: "Η ελπίδα μου είναι ο Χριστός"71.

Στις μεγάλες πόλεις υπάρχουν βιβλιοπωλεία, τα οποία διαθέτουν έντυπα όλων των αποχρώσεων και των ομάδων του αποκρυφισμού. Οι έφηβοι μπορούν να τα προμηθεύονται ανεμπόδιστα και να υφίστανται τις επιδράσεις τους.

Οι ομάδες των αποκρυφιστών στην πρώτη φάση της εφηβικής ηλικίας72, δηλαδή στους έφηβους των 12-14 ετών, απευθύνουν τα κόμικς73. Για τους άλλους έφηβους εκδίδουν περιοδικά74 ανάλογα με τις αναζητήσεις τους. Τη μεγαλύτερη κυκλοφορία παρουσιάζουν τα έντυπα που προβάλλουν την αστρολογία, τη μαγεία, το σατανισμό και τη μετενσάρκωση. Διεθνής εταιρία διαφημίζει ζωδιακά εγκεφαλικά αρώματα, που διεγείρουν τις αισθήσεις75 και διακινούνται μαζί με βιντεοκασέτα, η οποία περιλαμβάνει κυρίως προβλέψεις αστρολόγων.

Σε ερωτηματολόγιο76 το οποίο υποβάλαμε σε διακόσιους μαθητές Γυμνασίων και Λυκείων της πόλης του Ηρακλείου Κρήτης σχετικά με τη μελέτη εξωσχολικών βιβλίων, λάβαμε τις εξής απαντήσεις: Το 80% δήλωσαν ότι είναι φανατικοί αναγνώστες κόμικς, το 4% ότι μελετούν εξωσχολικά βιβλία (κυρίως μυθιστορήματα) και το 16% ότι δεν διαβάζει κανένα εξωσχολικό βιβλίο.

Όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο αλλά και σε παγκόσμιο σχεδόν επίπεδο διαδίδονται τα κόμικς από διεθνείς εταιρίες77. Παλαιότερα, βέβαια, στη δεκαετία του 1960, πρόβαλαν ήρωες, οι οποίοι ενσάρκωναν αξίες της κοινωνίας μας, όπως θάρρος, ευγένεια, εντιμότητα, δικαιοσύνη, αρετή και αλήθεια. Τα σημερινά πρόσωπα των κόμικς είναι χαρακτήρες αντι-ηρωικοί. Τα μηνύματα78 που περνούν μέσα από τις μορφές και τα κείμενά τους είναι η βία79, η πρόκληση σωματικών βλαβών, η εγκληματικότητα, η αυτοκτονία σαν μοναδική λύση στα αδιέξοδα της ζωής, η παρανομία, το σεξ, η ομοφυλοφιλία80, η ηθική διαστροφή81, η υβριστική γλώσσα, η λατρεία ειδωλολατρικών θεών82, η αγάπη προς τον αποκρυφισμό83 και η πολεμική εναντίον του Χριστιανισμού84.

Ο ψυχολόγος Fr. Rogers δίδει μια απάντηση στο γεγονός της μαθησιακής λειτουργίας. Αυτή, στην περίπτωση της ανάγνωσης των κόμικς από τους έφηβους, "έχει την υφή της προσωπικής ενασχόλησης κατά την οποία ολόκληρο το άτομο, τόσο η συναισθηματική όσο και η γνωστική πλευρά του, συμμετέχουν στο μαθησιακό γεγονός"85. Στην περίπτωση των κόμικς με αποκρυφιστικό περιεχόμενο έχουμε προσβολή86 του αναπτυσσομένου ψυχικού κόσμου των εφήβων και αψυχολόγητη πρόκληση συναισθηματικής έντασης σε πλάτος και βάθος.

Άλλος ψυχολόγος αποκαλεί την εφηβεία περίοδο πάλης με την κακοκεφιά87 (struggling through the doldrums). Την κακοκεφιά και την πλήξη της εφηβικής ηλικίας έρχεται να εκμεταλλευθεί o αποκρυφισμός με τα εντυπωσιακά του έντυπα. Επιδιώκει με τον τρόπο αυτό να δημιουργήσει έντονες ψυχολογικές πιέσεις και πολύ πρόωρα να βυθίσει τον έφηβο στην οδύνη, στο άγχος88, στην άνοια και σε παρεμφερή συναισθήματα, που είναι ανατρεπτικά της ομαλής ψυχολογικής προόδου και ανάπτυξής του. Με τη δημιουργία τέτοιων συναισθημάτων παρεμποδίζεται η διάθεση για μάθηση, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι ψυχαναλυτές89.

Οι έφηβοι, εκτός από τον φόρτο του σχολείου, των φροντιστηρίων και των άλλων εξωσχολικών εργασιών (εκμάθηση μουσικής, χορού, ξένων γλωσσών, χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών κ.λπ.), δέχονται πολλές προσκλήσεις και προκλήσεις μέσα από αποκρυφιστικά έντυπα, για να λάβουν μέρος σε δραστηριότητές τους, όπως ειδικά σεμινάρια, οπτικοακουστικές παραστάσεις, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, πάρτυς, εκδρομές και ομιλίες αποκρυφιστών. Όλα αυτά αποσκοπούν στη δημιουργία πυρήνων νέων, χωρίς διακρίσεις θρησκείας, χρώματος, φυλής και φύλου, που να εμπνέονται90 από τη νέα φιλοσοφία της "Νέας Εποχής του Υδροχόου".

Η ανάδυση ψυχικών συγκρούσεων, που παρατηρούνται κατά την εφηβεία, έχει συνήθως αφετηρία τη μελέτη αποκρυφιστικών βιβλίων. Και ενώ ο έφηβος "είναι απορροφημένος σε διεργασίες αυτο-οριοθέτησης και αυτο-προσδιορισμοϋ"91, όπως τις περιγράφει εκπαιδευτική ψυχολόγος, εμφανίζεται προκλητικά ο αποκρυφισμός και απαιτεί92 ολοκληρωτικό δόσιμο και πλήρη υπακοή από τον έφηβο.
Ο αποκρυφισμός για να ελκύσει το ενδιαφέρον και την περιέργεια των εφήβων χρησιμοποιεί την αρχή της μυστικότητας. "Η γνώση που φυλάσσεται από τις μυστικές (αποκρυφιστικές) αδερφότητες είναι πολύ ισχυρή για να δοθεί ανεξαίρετα προς τα έξω και φυλάγεται, όχι σαν ένα βρώμικο εμπορικό μυστικό, αλλά με τον ίδιο τρόπο που διαφυλάσσεται η δυνατότητα εκτέλεσης ιατρικών συνταγών για την ασφάλεια του κοινού"93. Η μυστικότητα των αποκρυφιστών ωθεί αρκετούς έφηβους στο να απομονώνονται και να αφοσιώνονται στη μελέτη αποκρυφιστικών βιβλίων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να αποξενώνονται από την οικογένειά τους, να μη ενδιαφέρονται για τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό ή την εύρεση εργασίας.

β) Η τηλεόραση, οι έφηβοι και ο αποκρυφισμός

Η εφηβική ηλικία δεν είναι μόνο περίοδος γνωστικής, αλλά και κοινωνικής ανάπτυξης, ένταξης και προσαρμογής94. Γι’ αυτό οι έφηβοι διακατέχονται από ένα ρυθμό ταχύτητας να πληροφορηθούν τα πάντα σε σύντομο χρονικό διάστημα και να επιτύχουν την κοινωνικοποίησή τους95. Συγχρόνως, όμως, εκδηλώνουν και τη φυσική ανάγκη για τη διατήρηση της ψυχικής τους υγείας και ισορροπίας μέσα από την ψυχαγωγία.

Παλαιότερα η οικογένεια, το σχολείο και το κοινωνικό περιβάλλον (συγγενείς, φίλοι, γείτονες, ενορία) στήριζαν τον έφηβο και έδιναν λύσεις στους προβληματισμούς και τις αγωνίες του. Σήμερα οι παράγοντες αυτοί δεν παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στη ζωή των περισσοτέρων έφηβων. Την ισχυρότερη επίδραση στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους την ασκούν τα μέσα ενημέρωσης96 και ψυχαγωγίας. Την πρώτη θέση σ’ αυτά την κατέχει η τηλεόραση97, η οποία είναι ισχυρότατο εκπαιδευτικό μέσο, διότι ταυτόχρονα εκπέμπει οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα, ενώ το ραδιόφωνο εκπέμπει μόνο ακουστικά και το έντυπο μόνο οπτικά ερεθίσματα.

Δίκαια, λοιπόν, η τηλεόραση χαρακτηρίζεται ως το σπουδαιότερο από τα Μ.Μ.Ε. και ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρωπίνου πνεύματος, ανάλογα δε με τη χρήση της98, μπορεί να αποβεί ωφέλιμο ή βλαβερό μέσο για τον έφηβο. Άτομα ψυχικά και πνευματικά ανώριμα με την επιρροή της τηλεόρασης είναι βέβαιο ότι θα συμπεριφερθούν αντικοινωνικά99 και ενίοτε εγκληματικά. Στη διαπίστωση αυτή κατέληξαν εγκληματολόγοι, οι οποίοι μάλιστα συμφώνησαν ότι στη διάπραξη του εγκλήματος συμβάλλει με αυξημένο ποσοστό η τηλεόραση.

Σύμφωνα με έρευνες και στατιστικά στοιχεία, οι έφηβοι διαθέτουν πολύ χρόνο μπροστά στις τηλεοπτικές οθόνες και δέχονται ισχυρότατες επιδράσεις100 στον ψυχικό τους κόσμο. Ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι101, παιδαγωγοί, ψυχίατροι, επικοινωνιολόγοι και επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων ανησυχούν έντονα, διότι η τηλεόραση με τις κινηματογραφικές ταινίες που προβάλλει, τα σήριαλ βίας102, τις παιδικές εκπομπές με σατανιστικές μορφές, με τις προκλητικές διαφημίσεις103 και το κλίμα του τρόμου και της βίας104, έγινε πρόσφορο εργαλείο για την προώθηση του αποκρυφισμού.

Είναι ενδεικτική η διαμαρτυρία διακοσίων σωματείων με επικεφαλής την Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων και την Ανώτατη Συνομοσπονδία Πολυτέκνων Ελλάδος, στην οποία αναφέρονται και τα εξής: "...Τα σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπως είναι ο τύπος, το ραδιόφωνο και ιδίως η τηλεόραση, έχουν σε μεγάλο βαθμό εξουδετερώσει την ευεργετική επίδραση της οικογένειας, του σχολείου και της Εκκλησίας στη διαμόρφωση και μεταφορά αξιών. Η τηλοψία κατέστη, δυστυχώς, μέσον πλύσεως εγκεφάλου, εργαλείο φόβου και τρόμου, σχολείο εγκλήματος και ακολασίας, και στυγνός καταπατητής των δικαιωμάτων του ατόμου"105.

Η τηλεόραση έχει καταστεί πλέον η μεγαλύτερη δύναμη106 επιβολής εξουσίας. Μέσα από την ενημέρωση και την ψυχαγωγία επιβάλλει πρότυπα, καθιερώνει πρόσωπα και καταστάσεις, ασκεί πλύση εγκεφάλου, παραπληροφορεί, διαμορφώνει συνειδήσεις και διαπλάθει χαρακτήρες. Έχει βαρύτητα η γνώμη ενός πανεπιστημιακού δασκάλου, ο οποίος επισημαίνει: "Η τηλεόραση έχει οδηγηθεί στη γενική θραύση όλων των φραγμών, στην ίδρυση ενός καθεστώτος ανομίας και αυθαιρεσίας..."107.

Άλλοι χαρακτηρίζουν την τηλεόραση ως "ναρκωτικό της παιδικής συνείδησης"108, διότι οι εικόνες βίας, οι σατανικές μορφές, η προβολή αποκρυφιστικών τεχνικών, η προβολή του πανσεξουαλισμού και του εγκλήματος δημιουργούν όχι μόνο μία επίπλαστη πραγματικότητα, αλλά βαθύτερες και ζημιογόνες επιδράσεις.

Η τηλεόραση συχνά προβάλλει γεγονότα και πρόσωπα, τα οποία ανεβάζουν τη θεαματικότητα109, και θυσιάζει την ενημέρωση της κοινής γνώμης για τα πραγματικά αίτια που οδηγούν στα περιστατικά αυτά. Αυτό έγινε φανερό και τον Ιανουάριο του 1994 με τις αποκαλύψεις των νεαρών σατανιστών της Παλλήνης.

Η τρομακτική αύξηση της εγκληματικότητας οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην καθημερινή προβολή δεκάδων φόνων και εγκληματικών πράξεων από τις τηλεοπτικές οθόνες, επειδή εμφανίζει με λεπτομέρειες τη διαδικασία των εγκλημάτων και ταυτόχρονα δημιουργεί εξοικείωση με την ιδέα του εγκλήματος110. Υπάρχουν και περιπτώσεις πιο τραγικές. Είναι εκείνες, που οδήγησαν έφηβους στην αυτοκτονία, ενώ προσπαθούσαν να μιμηθούν κινηματογραφικές ή τηλεοπτικές σκηνές.

"Υπολογίζεται ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ο μέσος απόφοιτος Γυμνασίου ηλικίας μόλις 17 ετών έχει περάσει μπροστά στην τηλεόραση 15.000 ώρες και έχει συμμετάσχει παθητικά σε 18.000 φόνους", αναφέρει παιδαγωγός. Συμπληρώνει δε τα εξής σημαντικά για την ελληνική πραγματικότητα: "Στην Ελλάδα έχει διαπιστωθεί ότι τα παιδιά βλέπουν στην τηλεόραση 11 περίπου πράξεις βίας και εγκλήματος την ημέρα. Τα ερεθίσματα αυτά μπορούν να έχουν ολέθρια επίδραση σε άτομα με διαταραγμένο συναισθηματικό κόσμο, με αδύνατους μηχανισμούς ανασχέσεως των εσωτερικών τους παρορμήσεων ή με άλλες ψυχικές διαταραχές"111. Το ποσοστό της βλαβερής επίδρασης της τηλεόρασης στους έφηβους σήμερα έχει πολλαπλασιασθεί, όπως διαπιστώνουν112 ειδικοί αναλυτές.

Στα τηλεοπτικά προγράμματα, τα οποία παρακολουθούν κυρίως παιδιά και έφηβοι της πρώτης και δεύτερης φάσης113, με έντεχνο τρόπο διοχετεύεται114 ο αποκρυφισμός και ο σατανισμός. Όλοι οι "ήρωες" εμφανίζονται με μια δαιμονική, αυστηρή, απρόσιτη και αποκρουστική έκφραση μίσους και χαιρεκακίας. Μέσα από τα χαρακτηριστικά αυτά οι παραγωγοί των συγκεκριμένων τηλεοπτικών εκπομπών επιδιώκουν να καλλιεργήσουν την εξοικείωση των παιδιών και των εφήβων με την ατμόσφαιρα του φόβου, της φρίκης, του τρόμου, του εξωπραγματικού, της αγωνίας, της έντονης συγκίνησης και του μυστηρίου. Οι τηλεθεατές, παιδιά και έφηβοι, χάνουν σταδιακά την αίσθηση του ωραίου, του αρμονικού, του καλού, του αγίου και του θείου.

Μετά την παρακολούθηση τηλεοπτικών εκπομπών με σκηνές βίας και τρόμου, οι έφηβοι γίνονται πιο επιθετικοί και ο ύπνος τους εφιαλτικός. Έχει παρατηρηθεί ακόμη ότι εμποδίζεται η κοινωνική τους ανάπτυξη, αφού οι τηλεοπτικές εκπομπές δημιουργούν εμμονές και προδιάθεση για βίαιη συμπεριφορά115.

Είναι καθημερινή πλέον διαπίστωση ότι "...όσο περισσότερη βία βλέπουν τα παιδιά στην τηλεόραση τόσο πιο επιθετικά είναι... Ακόμη και βρέφη 14 μηνών επαναλαμβάνουν πράξεις που είδαν στην τηλεόραση πριν από 24 ώρες, έστω και αν τις παρουσίασε ένας ξένος με άγνωστο αντικείμενο, το οποίο δεν το είχαν δει μέχρι τότε και δεν το είχαν δίπλα τους, όταν έβλεπαν τηλεόραση". Η συγκεκριμένη επιστημονική έρευνα καταλήγει με την επισήμανση: "...Η τηλεόραση υπονομεύει τις αξίες, διαστρέφει την πραγματικότητα, καλλιεργεί την παθητικότητα, έχει σοβαρές επιπτώσεις στην συναισθηματική ζωή των παιδιών κ.λπ."116.

Η τηλεοπτική αυθαιρεσία, που απειλεί παιδιά και έφηβους στη χώρα μας, ανάγκασε το Σύλλογο Προστασίας του τηλεθεατή να γνωστοποιήσει δύο προσφυγές του προέδρου του προς το Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο και δύο μηνύσεις του στις αρμόδιες αρχές. Σε ανακοίνωσή του ανάφερε ότι θα υπέβαλε και άλλη μήνυση για την τηλεοπτική αυθαιρεσία και για τον αυξημένο κίνδυνο, που διατρέχουν έφηβοι και παιδιά, απροστάτευτα από την τηλεοπτική βία, το σκληρό πορνό και τα λανθασμένα πρότυπα117.

Παιδιά και έφηβοι, μετά από πολύωρη παραμονή μπροστά στις οθόνες, εκδηλώνουν το συναίσθημα του ανικανοποίητου. Όλα τα θεωρούν ανιαρά και γίνονται, οπαδοί μιας περισσότερο καταναλωτικής κοινωνίας118.

Τα τελευταία χρόνια, κυρίως τα ιδιωτικά κανάλια, συχνά προβάλλουν αστρολόγους, μέντιουμ, μάγους, υπνωτιστές και πνευματιστές, οι οποίοι προπαγανδίζουν παντός είδους αποκρυφιστικές θεωρίες και ισχυρίζονται ότι δίνουν λύσεις σε συναισθηματικά, ερωτικά και σ’ άλλα εφηβικά προβλήματα.

Η κατάληξη πολλών εφήβων και νέων στον αποκρυφισμό οφείλεται και στην προβολή κινηματογραφικών ταινιών με περιεχόμενο αποκρυφιστικό. Μεγάλος αριθμός κινηματογραφικών ταινιών με αποκρυφιστικό περιεχόμενο γίνονται video-games119 και computer-games. Είναι μία εύκολη μέθοδος για να εισχωρήσουν στα σπίτια και με κατάλληλη διαφήμιση να γίνουν καθημερινή "τροφή" των παιδιών και των εφήβων. Να αναφέρουμε120 μερικούς χαρακτηριστικούς τίτλους κινηματογραφικών ταινιών με αποκρυφιστικό περιεχόμενο: "Η τριλογία του Αντιχρίστου", "Μικρός Αντίχριστος", "Κάτω από τον ήλιο του Σατανά", "Ο δαίμονας", "Το πνεύμα του κακού", "Ο σαρκοφάγος βρυκόλακας", "Το σπίτι του διαβόλου", "Ο διάβολος δεν κάνει πίστωση", "Ο δράκουλας διψά για φρέσκο αίμα", "Ο Αντίχριστος", "Μαύρη μαγεία", "Δαιμονομανία", "Η κατάρα του Εωσφόρου" και "Το πνεύμα του δαίμονα". Υπάρχουν και τίτλοι ταινιών τους οποίους δεν υποψιάζονται οι ώριμοι άνθρωποι, πολύ δε περισσότερο τα παιδιά και οι έφηβοι, όπως είναι: "Δαιμονισμένος Άγγελος", "Μάτα Χάρι", "Η πύλη των τεράτων", "Η δαιμονισμένη", "Η μαγική νύχτα", "Οι μάγισσες του Ίστγουϊκ" και "Η πανσέληνος του τρόμου". Μέσα από τις ταινίες αυτές ο αποκρυφισμός διοχετεύει θεωρίες και τεχνικές του σατανισμού. Αντιπροσωπευτικά αναφέρουμε και τις ακόλουθες: "Ο Μπάτμαν επιστρέφει", "Ο Μπάτμαν για πάντα", "Ο βυθός", "Κριστίν", "Μετεμψύχωση", "Η ομίχλη", "Η ωραία και το τέρας", "Τα παιδιά της νύχτας"121 κ.ά.

Οι κινηματογραφικές ταινίες "Ο Μπάτμαν", "Το τζουράσικ παρκ", "Τα χελονιτζάκια", "Οι φαντασματοκυνηγοί", "Οι μεταμορφωτές" και "Οι κυρίαρχοι του Σύμπαντος" απευθύνονται ειδικά σε παιδιά και έφηβους και έχουν επιτύχει ρεκόρ εισπράξεων και τηλεθέασης, όπως μας πληροφορούν122 ειδικοί.

Άλλος τρόπος με τον οποίο οι ομάδες του αποκρυφισμού διαδίδουν από την τηλεόραση τις ιδέες του είναι οι ιστορίες με κινούμενα σχέδια. Στα περισσότερα απ’ αυτά πρωτοστατούν "ήρωες" με τη μορφή του διαβόλου, του δράκουλα, του μάγου και της μάγισσας με υπερφυσικές δυνάμεις, που κυβερνούν το σύμπαν.

Προβληματίζει η επισήμανση άλλου ειδικού ερευνητή-κοινωνιολόγου, ο οποίος αναφέρει μεταξύ άλλων: "Η τηλεόραση ευθύνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό για την ανάπτυξη μη αποδεκτών ενστίκτων, όπως ο αποκρυφισμός και ο σατανισμός, σε νεαρά άτομα. Με τις ταινίες τρόμου που προβάλλονται από τα τηλεοπτικά κανάλια, τα μικρά παιδιά μυθοποιούν μια κατάσταση σαν πραγματική, χωρίς πολλές φορές να υφίσταται. Οι πυκνές αναφορές εξάπτουν τη φαντασία τους και οδηγούν σε άσχημες επιπτώσεις για τη συμπεριφορά του παιδιού"123.

Το παιδί και ο έφηβος γίνονται πιστή αντανάκλαση της γενικότερης κοινωνικής ψυχοπαθολογίας και αντίγραφο μιας διαταραχής, η οποία βαθαίνει επικίνδυνα και εξαπλώνεται με ταχείς ρυθμούς. Η σατανική νοοτροπία, ο εθισμός, η μίμηση αποκρυφιστικών τελετών και πράξεων, καθώς και η βία, ο τρόμος και ο φόβος, που παρουσιάζονται από τα Μ.Μ.Ε., εξωθούν σε αντικοινωνικά φαινόμενα με ανεξέλεγκτες επιπτώσεις για το κοινωνικό σύνολο.



1. Με τον όρο "εφηβεία", (λατιν. adolescentia, αγγλ. adoles¬cence), εννοούμε όλες τις σωματικές και ψυχικές μεταβολές, οι οποίες συντελούνται στον άνθρωπο και στην ηλικία των δώδεκα μέχρι είκοσι ετών. Περί αυτού βλ. α) Κρασανάκη Γ., Θέματα ψυχολογίας του εφήβου, Ηράκλειο 1992, σσ. 17-29, β) Μελανίτη Γ., λ. "Έφηβος, εφηβεία", Μ.Π.Ε., τόμ. 2, σσ. 775-779. και Debesse Maurice, L’ adolescence, Paris 1969, σσ. 13 κ.ε.
2. Πρβλ. Παρασκευοπούλου Ι., Εξελικτική Ψυχολογία. Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση, τόμ. 4, Αθήνα 1985, σσ. 132 κ.ε. (Εδώ ο συγγραφέας καταγράφει μία σημαντική ποσοτική ανάπτυξη της γλώσσας κατά την εφηβική ηλικία. Αυτό έχει μεγάλη σημασία, διότι η γλώσσα του έφηβου γίνεται πολλές φορές μέσο εσωστρεφούς μονολόγου ή και μέσο εκτόνωσης).
3. Μπαλογιάννη Στ., Ψυχιατρική και Ποιμαντική Ψυχιατρική, Θεσσαλονίκη 1986, σσ. 73 κ.ε. Πρβλ. Μαρκαντώνη Ι., Τα παιδιά και οι έφηβοι μεταξύ σχολείου και οικογένειας, Αθήνα 1977, σσ. 72 κ.ε.
4. Την άποψη αυτή διατυπώνει ο καθηγητής της Ψυχοπαιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης Maurice Debesse και την οποία συμμερίζονται πολλοί σύγχρονοι ψυχολόγοι.
5. Βλ. Κρασανάκη Γ., Η εφηβεία. Ψυχοπαιδαγωγική θεώρηση, Αθήνα 1986, σ. 16.
6. Debesse Maurise, Οι σταθμοί της αγωγής, γενετική αγωγή, μτφρ. Κούλα Λ., Αθήναι 1970, σ. 111.
7. Πρβλ. Παρασκευοπούλου Ι., όπ. π., τόμ. 4, Αθήνα 1985, σσ. 13-16 και 74-86.
8."Κρίση ταυτότητας" χαρακτηρίζονται κυρίως από θεωρητικούς της ψυχαναλυτικής απόκλισης οι προσπάθειες του έφηβου, για να αποκτήσει ταυτότητα, και η προκαλούμενη ψυχολογική ένταση και αναταραχή. Για το θέμα "κρίση ταυτότητας" του έφηβου υπάρχουν διαφορετικές απόψεις μεταξύ Ψυχολόγων. Πρβλ. α) Παρασκευοπούλου Ι., όπ. π., σσ. 172 κ.ε., β) Ασπιώτη Αρ., Από τα ψυχολογικά προβλήματα του εφήβου, τόμ. 1, Αθήναι 1976, σσ. 38-50 και γ) Γιαγλή Δ., Η κρίση και τα συνακόλουθα προβλήματα στην εφηβική ηλικία, περ. "Ο Άγιος Νικήτας", τεύχ. 67, Απρίλιος 1996, σσ. 107-108.
9. Χαρώνη Β., Ψυχολογία και αγωγή των εφήβων, Αθήναι 1976, σ. 12.
10. Βλ. Καραπέτσα Αργ., Νευροψυχολογία του αναπτυσσομένου ανθρώπου. Πώς θα κατανοήσουμε τη συμπεριφορά παιδιού-εφήβου-ενήλικα, Αθήνα 1988, σσ. 131 κ.ε. και Νευράκη Ν., Η τέχνη της αγωγής και της διδασκαλίας, Αθήνα 1996, σσ. 11-15.
11. Πρβλ. Κρασανάκη Γ., Ψυχοπαιδαγωγικά προβλήματα, Ηράκλειο 1993, σ. 21.
12. Πρβλ. α) Μάνου Κ., Ψυχολογία του εφήβου με εισαγωγή στην ψυχολογία του παιδιού, Εξελεκτική ψυχολογία, Αθήνα 1986, σσ. 96-102, β) Κρασανάκη Γ., Θέματα ψυχολογίας του εφήβου, όπ. π., σσ. 31-35 και γ) Μαρκαντώνη Ι., Ψυχοσωματική ανάπτυξις του παιδιού, Αθήναι 1968, σσ. 67 κ.ε.
14. Πιο αναλυτικά για το θέμα αυτό βλ. Ασπιώτη Αρ., Η σεξουαλική σφαίρα και ο νέος άνθρωπος, Αθήναι 1969, σσ. 34-53 και 89-118.
15.Βλ. Ρήγα Α., Ενδοοικογενειακές συγκρούσεις και κοινωνική συμπεριφορά των εφήβων, στο "Δελτίο Α’ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών", τεύχ. 4, Αθήνα 1980, σσ. 210-216.
16. Κακαβούλη Αλ., Γνωστική ανάπτυξη - Σύγχρονες θεωρίες και ερευνητικά δεδομένα, Αθήνα 1989, σσ. 14 κ.ε.
17. Κρασανάκη Γ., Η εφηβεία, όπ. π., σ. 19.
18. Κακαβούλη Αλ., Γνωστική ανάπτυξη και αγωγή, Μάθηση - Νοημοσύνη - Γλώσσα - Δημιουργικότητα - Νοητική ανάπτυξη, Αγία Παρασκευή Αττικής 19932, σσ. 305-306. Στις σσ. 325-327 ο συγγραφέας αναφέρει νεότερες θεωρίες για τη γνωστική ανάπτυξη. Πρβλ. και Piaget J. and Inhelder Β., The Psychology of the child, New York 1969.
19.Για κάθε μία απ’ αυτές έχουν γίνει αξιόλογες έρευνες και έχουν γραφεί σημαντικές μελέτες από ψυχολόγους και παιδαγωγούς. Βλ. σχετικά λήμματα στο Παρασκευοπούλου Ι., όπ. π. και στους τόμ. 1, 2, 3, 4.
20.Για τις γνωστικές λειτουργίες του έφηβου βλ. την ενδιαφέρουσα έρευνα του καθηγητή Γ. Κρασανάκη, Θέματα ψυχολογίας του εφήβου, Ηράκλειο 1992, σσ. 37 κ.ε. Ειδικότερα για τη λειτουργία της νοημοσύνης (γενική, γενετική, ψυχοτεχνική, ψυχοπαθολογική) βλ. Του Ιδίου, Ψυχολογία της νοημοσύνης, Αθήνα 1983 και Piaget J., La Psychology de L’ intelligence, Paris 1967, σσ. 12 κ.ε.
21.Πρβλ. Παρασκευοπούλου Τ., όπ. π., τόμ. 1, σ. 170 και Τομασίδη Χ., Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Αθήνα 1982, σσ. 265 κ.ε.
22.Βλ. Spranger Ed., Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας, μτφρ. Λούβαρι Ν., Αθήναι 19562, σσ. 65-96.
23.Για το θέμα της "αυτονομίας" ή "αυτονόμησης" των εφήβων βλ. Βασιλοπούλου Χρ., Ο μαθητής ως κριτήριο του μαθήματος των θρησκευτικών, Θεσσαλονίκη 19932, σσ. 68 κ.ε. και Frankl V., Αναζητώντας νόημα ζωής και ελευθερίας, μτφρ. Ευδόκα Τ. -Χριστοφίδου Κ., Αθήνα 1972, σσ. 51 κ.ε.
24.Για τις βασικές έννοιες και τις αρχές ανάπτυξης του ατόμου κατά την εφηβική ηλικία βλ. Μαρκαντώνη Ι., Παραδόσεις Παιδαγωγικής Ψυχολογίας, Αθήναι 1978, σσ. 119-139.
25.Πρβλ. Μελανίτη Γ., λ. "Έφηβος, εφηβεία", όπ. π., σσ. 777 κ.ε.
26.Εμπειρική ψυχολογική προσέγγιση στο θέμα του φόβου των εφήβων βλ. α) Βάμβουκα Μ., Φόβοι και αγωνία στην εφηβεία, Αθήνα 1978 και β) τη νεότερη έρευνα του Γ. Κρασανάκη, Οι φόβοι των έφηβων, Ηράκλειο 1993.
27.Βλ. Μακρή Κ., Παιδιά σε νευρική κρίση, εφημ. "Έθνος", 23 Ιουνίου 1995, σ. 3. Πρβλ. Lacan Ζ., Η οικογένεια - Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου, μτφρ. Βεργέτη Δ., Αθήνα 1987 και Σακελλαροπούλου Π., Έφηβος και οικογένεια, περ. "Παιδιατρική", τεύχ. 43, Αθήνα 1980, σσ. 210-216.
28.Απομόνωση (seclusiveness or withdrawing) είναι η απομάκρυνση από ανθρώπους ή καταστάσεις που προκαλούν ένταση. Τότε το άτομο αποσύρεται ή κλείνεται στον εαυτό του και αποφεύγει ανθρώπους ή καταστάσεις, οι οποίες το στενοχωρούν. Βασικά χαρακτηριστικά της απομόνωσης είναι η δειλία, ο φόβος, η ανασφάλεια, η έλλειψη αποφασιστικότητας και αυτοπεποίθησης. Αυτή η φυγή είναι δυνατόν να οδηγήσει το άτομο σε πλήρη αδράνεια, να διακόψει κάθε συνεργασία με τους άλλους και να επαυξήσει τα προβλήματά του.
29.Βλ. περ. "Τηλεθεατής", τεύχ. 266,14-20 Μαΐου 1994, σ. 7. Σ’ αυτό αναφέρονται τα αποτελέσματα σχετικής έρευνας, που πραγματοποίησε το τμήμα Ψυχολογικής Παιδιατρικής του Νοσοκομείου Παίδων "Αγία Σοφία". "Όταν ρωτήθηκαν 21 έφηβοι που αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν, το 52,4% επικαλέσθηκε συγκρούσεις με την οικογένεια και πίεση για ακαδημαϊκή επιτυχία, το 19% συγκρούσεις των γονέων, το 14,3% αισθηματικούς λόγους και το 14,3% διάφορους άλλους λόγους". Για το ίδιο θέμα βλ. Παπαδημητρίου Β., "Απόπειρα... της εφηβείας, εφημ. "Απογευματινή της Κυριακής", 9 Ιουλίου 1995, σ. 58. (Στο άρθρο της εφημ. αναφέρεται ότι "... οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι συχνές στην εφηβεία και σπάνιες στα παιδιά κάτω των 10 χρόνων... 4% στα παιδιά μέχρι 10 χρόνων, 29% στα παιδιά 10-15 χρόνων και 67% στα άτομα 15-18 χρόνων". Στο ίδιο άρθρο φιλοξενείται η άποψη του καθηγητή της Ψυχιατρικής Γ. Χριστοδούλου, ο οποίος επισημαίνει ότι "τα παιδιά που έχουν τάση γι’ αυτοκτονία, είναι κυρίως παιδιά που έχουν επιθετική συμπεριφορά, κάνουν κατάχρηση εξαρτησιογόνων ουσιών και είναι παρορμητικά άτομα... Ένα μεγάλο ποσοστό εφήβων που αυτοκτονεί έχει προηγουμένως υποβληθεί σε ψυχιατρική θεραπεία ή έχει ξανακάνει απόπειρα αυτοκτονίας"). Βλ. επίσης Sterlin Η., Separating Parents and adolescents. A perspective on running away, schizophrenia and way¬wardness, New York 1974.
30.Τα αίτια της διατάραξης της αρμονίας του οικογενειακού περιβάλλοντος και της απομάκρυνσης των εφήβων απ’ αυτό είναι πολλά. Για τους παράγοντες που επηρεάζουν ή δημιουργούν το κοινωνικό αυτό πρόβλημα βλ. τις ενδιαφέρουσες μελέτες: α) Κρασανάκη Γ., Θέματα Ψυχολογίας, όπ. π., σσ. 113-172, β) Χουρδάκη Μ., Οικογενειακή Ψυχολογία, Αθήνα 1982, σσ. 322-335, γ) Smith S., Ψυχιατρικά χαρακτηριστικά των γονέων που κακοποιούν τα παιδιά τους, στο "The Open University", Η κακοποίηση του παιδιού, Λυκιαρδοπούλου Α., Αθήνα 1985, σσ. 165 κ.ε., δ) Gil Ο., Άσκηση βίας στα παιδιά στο "The Open University", Η κακοποίηση του παιδιού, όπ. π., σ. 73 και ε) Παρασκευοπούλου Ι., Εξελεικτική Ψυχολογία, τόμ. 2, όπ. π., σσ. 163-170.
31.Ο Γάλλος καθηγητής G. Cruchon κάνει λόγο για τρεις φάσεις κατά την εφηβική ηλικία. Την α’ την ονομάζει φάση της προετοιμασίας, η οποία συντελείται μεταξύ των ετών 11/12 -13/14. Η β’ φάση είναι αυτή των έντονων αλλαγών μεταξύ 13/14 - 16/17 ετών και η γ’ φάση είναι η φάση της κάμψης των αναπτυξιακών τάσεων από 17 έως 21 ετών. (Βλ. Cruchon G., Psychologie Pedagogique, όπ. π., σ. 65). Η β’ φάση είναι η πιο κρίσιμη και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους οι γονείς και οι παιδαγωγοί.
32.Παρασκευοπούλου Ι., όπ. π., τόμ. 4, σσ. 148 κ.ε.
33.Κρασανάκη Γ., Η εφηβεία, όπ. π., σσ. 45 κ.ε.
34.Βλ. Κογκούλη Ι., Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 136-137.
35.Περί των "οργανωμένων ομάδων" από ψυχολογικής πλευράς βλ. Μάνου Κ., Ψυχολογία του εφήβου, όπ. π., σσ. 212 κ.ε.
36.Πρβλ. Κορναράκη Ι., Θέματα Ποιμαντικής Ψυχολογίας, Θεσσαλονίκη ά.χ, σσ. 7 κ.ε. (Ο συγγραφέας κάνει αναφορά στον ψυχολογικό όρο "ταυτότητα" και υποστηρίζει ότι το περιεχόμενο του όρου αυτού είναι τόσο αρχαίο, όσο και το γεγονός της πτώσης του ανθρώπου στην αμαρτία). Βλ. και Μάνου Κ., όπ.π., σσ. 221-222.
37.Καψάλη Αχ., Παιδαγωγική Ψυχολογία, Θεσσαλονίκη 19893, σσ. 376-377. Πρβλ. Sprott W.J.H., Human Groups, Pelican 1958. Για το ρόλο της ομάδας στη ζωή του έφηβου και την κοινωνικοποίησή του βλ. α) Κογκούλη Ι., Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, όπ. π., σσ. 136-137 και 184-185, β) Πολίτη Σπ., Ψυχολογία του αναπτυσσομένου ανθρώπου, Δ’ έκδοση, Αθήνα 1981, σσ. 331 κ.ε. και γ) Helen Deutsch, Τα χρόνια της εφηβείας, η διαμόρφωση των ομάδων, μτφρ. Βρανά Αλ., Αθήνα 1980, σσ. 80-108.
38.Κογκούλη Ι. όπ. π., σ. 186.
39.Δραγώνα Θ., Αντίληψη Εαυτού και Ψυχοκοινωνικό πλαίσιο, στο «Εφηβεία, προσδοκίες και αναζητήσεις», Αθήνα 1991, σ. 49.
40.Βλ. Walton Fr., Κερδίστε τους εφήβους από 13-19 στο σπίτι και στο σχολείο, μτφρ. Νάτσου Ε., Αθήνα 1982 και Παρασκευοπούλου Ι., όπ. Π., τόμ. 1, σσ. 180 κ.ε.
41.Πρβλ. Γρηγοριάδη Κ., Κατηχητική μετ’ ασκήσεων, Αθήναι 1972, σσ. 130-131 και 139-141 και Παπαγεωργίου Γ., Ψυχολογία, Ηράκλειο 1975, σσ. 307-309.
42.Πρβλ.  Κακαβούλη Αλ., Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Ψυχοπαιδαγωγική Β’, σσ. 229 κ.ε.
43.Πρβλ. Spranger Ed., όπ. π., σ. 51. Για τα χαρακτηριστικά που κάνουν αποδεκτά ή μη αποδεκτά τα άτομα στην κοινωνική ομάδα με σκοπό τη φιλία και τα επακόλουθά της βλ. Cole L. and Hall I. Ν., Psychology of Adolescence, 7th ed., New York - London 1970, σσ. 17 και 354. (Τα χαρακτηριστικά αυτά τα συγκέντρωσαν από διάφορες αξιόλογες πηγές και έρευνες).
44.Πρβλ. Ασπιώτη Αρ., Από τα ψυχολογικά προβλήματα του εφήβου, τόμ. 2, σσ. 72. κ.ε.
45.Βλ. Μάνου Κ., Ψυχολογία του εφήβου, όπ. π., σσ. 279-281.
46.Για να αποκτήσει κάποιος την "απόκρυφη γνώση" πρέπει προηγουμένως να έχει μυηθεί. Η γνώση έχει διαβαθμίσεις και σχέση με τη μόρφωση του ατόμου. Όσοι έχουν λίγες γνώσεις αποκλείονται από τους ανώτατους βαθμούς της "απόκρυφης γνώσης". Βλ. Fortune Dion, Υγιής αποκρυφισμός, Αθήνα 1984, σσ. 53 κ.ε. και Η Μπαγκαβάντ-γκιτά, όπ. π., σσ. 115 κ.ε. και 233-251.
47.Βλ. φυλλάδιο των "Παιδιών του Θεού", Εκεί που φυτρώνουν παπαρούνες! ΓΚ 368/75, σ. 32 και Πλάνα Γ., θεμελιώσεις του εσωτερισμού, όπ. π., τόμ. 2, σσ. 272-275.
48.Βλ. Η Μπαγκαβάντ-γκιτά, όπ. π., σ. 160 κ.ε. και Πλάνα Γ., όπ. π., τόμ. 1, σσ. 97-106.
49.Βλ. Μπούκα Θ., Αυτοψυχανάλυση. Ένα μεταφυσικό σύστημα για τέλεια αυτογνωσία, που οδηγεί στην ξαφνική φώτιση, στην απελευθέρωση όλων των δυνατοτήτων του πνεύματος, στην τέλεια υγεία και αρμονία, στην υπέρτατη αλήθεια, Αθήνα ά.χ., σσ. 2 κ.ε.
50.Βλ. Livraga G., Κοινωνικοπολιτική, Θέμα 5, Αθήνα ά.χ., σσ. 4-5.
51.Πρβλ. Καριώτογλου Αλ., Οι ολοκληρωτισμοί στην εποχή μας, Θεωρίες και πράξη, περ. "Έξοδος", τεύχ. 16(8), Άνοιξη -Καλοκαίρι 1996, σσ. 8-11.
52.Για τη δυναμική της ομάδας από ψυχοπαιδαγωγικής άποψης βλ. Γεώργα Δ., λ. "Δυναμική της ομάδας", Π.Ψ.Ε.Λ., τόμ. 3, σσ. 1568-1572, καθώς και τη βιβλιογραφία του. Στο λ. αυτό υποστηρίζεται ότι η ζωή του ανθρώπου και ιδιαίτερα του έφηβου χαρακτηρίζεται από τη συμμετοχή του σε διάφορες κοινωνικές ομάδες, διότι έτσι ικανοποιούνται οι ψυχολογικές του ανάγκες. Στο ίδιο άρθρο επισημαίνεται ο ρόλος του ηγέτη-αρχηγού της ομάδας. Είναι ένα επιπλέον φαινόμενο, το οποίο χαρακτηρίζει τη δυναμική της ομάδας και παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξελισσόμενη και αναπτυσσόμενη εφηβική προσωπικότητα.
53.Πρβλ. Μαδενλίδη Ιγν., όπ. π., σσ. 27 κ.ε.
54.Για τις βιολογικές λειτουργίες και τις ορμές του γενετησίου ενστίκτου κατά την εφηβική ηλικία βλ. λ. «Εφηβεία», στην Π.Ψ.Ε.Λ., τόμ. 4, σσ. 2185-2187.
55.Βλ. Παπαδημητρακοπούλου Κ., «Έκσταση», Το ναρκωτικό της διασκέδασης, Κάντζα Αττικής 1996, σσ. 43 κ.ε. και εφημ. «Απογευματινή», 1 Ιανουαρίου 1997.
56.Βλ. Παρασκευοπούλου Ι. όπ. π., σσ. 153-157.
57.Βλ. περ. «Εικόνες», τεύχ. 479, 5 Ιανουαρίου 1994, σσ. 12-13.
58.Προσωπικές μαρτυρίες πρώην σατανιστών καταγράφονται και στο: Αλεβιζοπούλου Αντ., Εγκληματικό δόγμα, όπ. π., σσ. 40 κ.ε. Επίσης βλ. Gerd Meyer, Criminal Acts Committed by Cylts, Πρακτικά Βαρκελώνης σσ. 94 κ.ε.  
59.Οι οργανώσεις του αποκρυφισμού απαιτούν τέλεια παράδοση και αφοσίωση από τους έφηβους, εφόσον επιθυμούν να επιτύχουν ταχεία ένταξη σ’ αυτές.
60.Βλ. Παπαδημητρακοπούλου Κ., όπ. π., σσ. 7 κ.ε.
61.Είναι “θαυματουργές βεργούλες που μαστουρώνουν”, σύμφωνα με την ορολογία που χρησιμοποιούν οι έφηβοι. (Βλ. Χατζή Ελ., όπ. π., σσ. 85-86).  
62.Πρβλ. “Νεοφανείς αιρέσεις, καταστροφικές λατρείες στο φως της Ορθοδοξίας”, όπ. π., σσ. 123 κ.ε.
63.Α.Ε.Α., όπ. π., σ. 15.
64.Πρβλ. Πλάνα Γ., όπ. π., τόμ. 1, σσ. 16 κ.ε. και Fortune Dion, Πρακτικός Εσωτερισμός, όπ. π., σσ. 19-29.
65.Βλ. εφημ. “Το Βήμα της Κυριακής”, 18 Ιουνίου 1995, σ. Β10/48.
66.Να αναφέρουμε ορισμένα αποκρυφιστικά περιοδικά που απευθύνονται βασικά σε έφηβους και νέους: "Τρίτο Μάτι", "Ανεξήγητο", "Νέα Ακρόπολις", "Αστρολογία και Παραψυχολογία", "Ζώδια και Άστρα" και "Άστρα και Όραμα".
67.Βλ. καταλόγους εκδόσεων των εκδοτικών οίκων "Πύρινος κόσμος", "Νέα Θέσις" και "Τετρακτύς".
68.Βλ. Μπλαβάτσκυ Ε., όπ. π., σσ. 5-10. (Είναι ο πρόλογος των εκδόσεων "Τετρακτύς", που εκδίδουν έντυπα με αποκρυφιστικό περιεχόμενο). Βλ. επίσης Ιωαννίδη Παν., Ερμής ο Τριμέγιστος, ο ιδρυτής της θρησκείας του μονοθεϊσμού, Αθήνα ά.χ.
69.Βλ. Γαραντζώτη Γ., Το ξεσκέπασμα της απάτης, όπ. π., σσ. 173 κ.ε. (Ο συγγραφέας υπήρξε διευθυντής της οργάνωσης "Νέα Ακρόπολις" Θεσσαλονίκης).
70.Έχω αναφέρει ήδη μεγάλο αριθμό μαρτυριών και καταγγελιών. Στο προσωπικό μου αρχείο υπάρχουν και πολλές άλλες.
71.Αλεβιζοπούλου Αντ., Η χαμένη αθωότητα, περιπλανήσεις σε δρόμους του Εωσφόρου, Αθήναι 1994, σσ. 243 κ.ε.
72.Πρβλ. Κρασανάκη Γ., Θέματα ψυχολογίας του εφήβου, όπ. π., σσ. 24-27.
73.Κόμικς (Comics) είναι περιοδικές (εβδομαδιαίες, δεκαπενθήμερες ή μηνιαίες) εκδόσεις, οι οποίες παρουσιάζουν με εικόνες και λεζάντες διάφορες σκηνές με μυθική ή πραγματική ιστορία. Είναι εικονογραφημένες αφηγήσεις με θέματα, τα οποία κινούν την περιέργεια κυρίως της εφηβικής ηλικίας. Κόμικς δημοσιεύονται σε εφημερίδες και σε άλλα οικογενειακά περιοδικά. Βλ. Μπακογιαννοπούλου Σ., Ο θαυμαστός κόσμος του ελληνικού κόμικ, εφημ. "Το Βήμα", 16 Νοεμβρίου 1986, σ. 41. Για το ίδιο θέμα βλ. Βάντσου Χρ., Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και η Εκκλησία, Θεσσαλονίκη 1992, σσ. 77-81.
74.Εντελώς δειγματοληπτικά αναφέρω ορισμένα περιοδικά. Μέσα από τα κείμενα και τις εικόνες τους έντεχνα διοχετεύονται αποκρυφιστικές ιδέες (κυρίως μαγεία, υπνωτισμός, σατανισμός), καλλιεργείται η σχέση με τις σατανικές μορφές και το έγκλημα, και διακωμωδούνται θεία και ιερά πράγματα. Βλ. "Σούπερ Σπάιντερ Μαν", τεύχ. 3, 14 Αυγούστου 1987, και "Το Άγιο Δισκοπότηρο", τεύχ. 5, Αθήνα 1985. Στο δεύτερο διακωμωδείται το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας), "Star comics", Το μυστήριο της Νιτρικής ακτινοβολίας", τεύχ. 6, Αθήνα 1985, "Star comics", Ο Βασιλιάς Αρθούρος ζει", τεύχ. 1, Αθήνα 1985. (Στο δεύτερο κόμικ ο βασιλιάς του παρελθόντος και του μέλλοντος εμφανίζεται με τη μορφή του σατανά και στις διάφορες σκηνές υπάρχουν αντικείμενα της μαγείας με γυμνές γυναίκες). Παρόμοιες ιδέες συναντούμε στο ίδιο περ. και στα τεύχη 2 και 3 του 1985. Άλλα κόμικς με αποκρυφιστικές ιδέες είναι του "Sergelles, Ο μισθοφόρος", μτφρ. Ιωαννίδου Λ., Αθήνα 1983 και "Ζούγκλα-Ταρζάν", Αθήνα 1983. Βλ. τους υπότιτλους του τελευταίου: Ο υπνωτιστής των μαύρων μάγων, Η σπηλιά του νεκρού μάγου, Η χορεύτρια με τις πράσινες κόμπρες, Επίθεση μηχανικών τεράτων, Επιδρομή τεράτων, Η καταπακτή του θανάτου, Ο θρόνος του γυάλινου θεού και το φάντασμα της συμφοράς. (Στα τεύχη αυτά απροκάλυπτα διαδίδονται ιδέες από το χώρο του πνευματισμού, της μαγείας και του σατανισμού). Δεν αναφέρεται έτος έκδοσης των περιοδικών.
75.Βλ. "τηλεοπτικό και οικογενειακό περιοδικό "Zoom", τεύχ. 71, 9-15 Μαρτίου 1995, ένθετο στην εφημ. "Ελεύθερος Τύπος".
76.Το ανώνυμο ερωτηματολόγιο υπέβαλε ο γράφων σε έφηβους-μαθητές, για να διαπιστώσει τη σχέση ή τις γνώσεις τους γύρω από το φαινόμενο του αποκρυφισμού. Το Ηράκλειο είναι μία πόλη, όπου βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για δράση ορισμένες αποκρυφιστικές ομάδες. Οι απαντήσεις, αφού αξιολογηθούν, θα χρησιμοποιηθούν σε άλλη μελέτη.
77.Πρβλ. John Fulce, Η εξαπάτηση από τα κόμικς. Τα υποσυνείδητα μηνύματα, μτφρ. Ματάνα Μ., Θεσσαλονίκη ά.χ., σσ. 7 κ.ε.
78.Βλ. John Fulce., όπ. π., σσ. 55 κ.ε.
79.Βλ. Κόμικ "Σούπερ Σπάιντερ Μαν", τεύχ. 3, 14 Αυγούστου 1987.
80.Βλ. Action Comics Weekly, New York 1988.
81.Βλ. "Star Comics, Ο Βασιλιάς Αρθούρος ζει", τεύχ. 1, Αθήνα 1985.
82.Βλ. περ. " Ζούγκλα-Ταρζάν", τεύχ 2, 3, 4, Αθήνα 1983.
83.Βλ. "Sergelles, Ο Μισθοφόρος", μτφρ. Ιωαννίδου Α., Αθήνα 1983 και περ. "Ζούγκλα-Ταρζάν", τεύχ. 2-5, Αθήνα 1985.
84.Βλ. "Star Comics, Το "Άγιο Δισκοπότηρο", τεύχ. 5, Αθήνα 1985.
85.Rogers C. Freedom to Learn, στο "Εφηβεία, προσδοκίες και αναζητήσεις", επιμ. Θ. Δραγώνα - Μπ. Ντάβου, Αθήνα 1991, σσ. 221-222.
86.Αυτό παρατηρείται κατά την ανάγνωση ορισμένων κόμικς, όπως των: "Star Comics - Ο Βασιλιάς Αρθούρος ζει", τεύχη. 1,2,3, Αθήνα 1985 και "Σούπερ Σπάιντερ Μαν", τεύχ. 3,14 Αυγούστου 1987.
87.Στο "Εφηβεία, προσδοκίες και αναζητήσεις", όπ. π., σσ. 229-230.
88.Βλ. “Star Comics – Πόλεμος” και “Star Comics – Το Μυστήριο της Νιτρικής ακτινοβολίας”, τεύχη 5 και 6, Αθήνα 1985.
89.Βλ. στο “Εφηβεία, προσδοκίες και αναζητήσεις”, όπ. π., σ. 229.  
90.Βλ. Κόμικ “Σούπερ Σπάιντερ Μαν”, τεύχ. 3, 14 Αυγούστου 1987.
91.Στο “Εφηβεία, προσδοκίες και αναζητήσεις”, όπ. π., σσ. 221 κ.ε.  
92.Βλ. Action Comics Weekly, New York 1988.
93.Fortune D., όπ. π., σσ. 136 κ.ε.  
94.Πρβλ. Ασπιώτη Αρ., Η κρίσις της εφηβικής ηλικίας, αρ. 2 στη σειρά: «Ψυχολογία και Ζωή», Αθήναι 1951, σσ. 44 κ.ε.  
95.Για το θέμα της κοινωνικοποίησης των εφήβων βλ. Παρα¬σκευοπούλου Ι., όπ. π., σσ. 163 κ.ε. και Κογκούλη Ι., Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, όπ. π., σσ. 136 κ.ε.
96.Βλ. Marie Winn, Η τηλεόραση, ένας ξένος στο σπίτι, μτφρ. Τσαλίκη Πολ., Αθήνα 1991, σσ. 25 κ.ε.
97.Πρβλ. Σαρρή Ν., Ελληνική κοινωνία και τηλεόραση, αρ. 1 στη σειρά δοκιμών για το πλατύτερο κοινό, Αθήνα 1992, σσ. 69 κ.ε.
98.Βλ. Ματσανιώτη Ν., Εμείς και το παιδί μας, Αθήνα 1992, σσ. 133 κ.ε.
99.Βλ. α) Παπαγεωργίου Ι., Κινηματογράφος - Τηλεόρασις και παιδική ηλικία, περ. "Αστυνομικά Χρονικά", τόμ. ΚΔ’, σσ. 684 κ.ε., β) Φιλιππίδου Τ., "Η επίδρασις του κινηματογράφου επί της εγκληματικότητος των ανηλίκων, Θεσσαλονίκη 1952, σ. 7, γ) Σαμαρά Ν., Ελληνική TV ακατάλληλη δι’ ανηλίκους, περ. “Ταχυδρόμος”, τεύχ. 1090, 27 Φεβρουαρίου 1975, σ. 76, δ) Καναβάκη Εμ., Η θέση της τηλεοράσεως στην ελληνική οικογένεια, Αθήναι 1977, σσ. 20 κ.ε. και ε) Σκαρέντζου Ι., Προστατέψτε τα παιδιά σας από την τηλεοπτική βία, εφημ. "Απογευματινή", 2 Φεβρουαρίου 1997, σ. 33.
100.Πρβλ. α) Βάντσου Χρ., όπ. π., σσ. 99 κ.ε., β) Κακριδή Φ., Οι άλλοι δάσκαλοι, εφημ. "Το Βήμα", σ. Β4/24 και γ) Διαμαντάκου Π., Έγκλημα και τρόμος! Ο τηλεθεατής βομβαρδίζεται με πραγματικές και φανταστικές πράξεις βίας, εφημ. "Καθημερινή", 19 Ιανουαρίου 1992, σ. 24.
101.Βλ. εφημ. "Το Βήμα", 13 Οκτωβρίου 1996, σ. 35, όπου ο Γάλλος κοινωνιολόγος Πιέρ Μπουρντιέ δίνει συνέντευξη και αναφέρεται στην "τυρανία της τηλεόρασης". Λέγει ακόμη ότι "τα μέσα ενημέρωσης, ιδιαίτερα δε η τηλεόραση, θέτουν σε μεγάλο κίνδυνο τη δημοκρατία... Η τηλεόραση υπόκειται στη βίαιη κυριαρχία της τηλεθέασης... τείνει να μετατραπεί σε ένα ανεύθυνο εργαλείο λαϊκίστικης δημαγωγίας".
102.Η τηλεόραση ασκεί υπνωτιστική γοητεία επί όλων των ατόμων, διότι τα προβαλλόμενα απ’ αυτήν έργα έχουν μεγαλύτερη δύναμη διεισδυτικότητας και φυσικά επηρεασμού από κάθε άλλο θέαμα. Αφυπνίζει ένστικτα, ιδιαίτερα όταν προβάλλει σκηνές βίας ή έντονου ερωτισμού. Για το θέμα αυτό βλ. Κασσωτάκη Μιχ., Τηλεόραση και αγωγή, Αθήνα 1987, σσ. 13 κ.ε. και Ζορμπά Κων., Μέσα μαζικής επικοινωνίας και θρησκευτικότητα, περ. “Πειραϊκή Εκκλησία”, τεύχ. 65(172), Οκτώβριος 1996, σσ. 42-44.   
103.Τα παιδιά κυρίως και οι έφηβοι δέχονται καταιγισμό διαφημίσεων. Διαφημίσεις με προκαταλήψεις, μισαλλοδοξίες, με υλιστικές φιλοδοξίες, με αστρολογικές προβλέψεις και με άκρατο αισθησιασμό.    
104.Βλ. Βάντσου Χρ., όπ. π., σσ. 110-113. Πρβλ. εφημ. “Καθημερινή”, 19 Ιανουαρίου 1992, σ. 24 και εφημ. “Τα Νέα”, 3 Μαΐου 1984, σ. 5.
105.Εφημ. “Ορθόδοξος Τύπος”, 28 Οκτωβρίου 1994 και εφημ. “Μακεδονία”, 11 Φεβρουαρίου 1994, σ. 2, σχόλιο με τίτλο: “Τρομολαγνική T.V.”.
106.Πρβλ. Κουβαρά Γ., Η δύναμη της τηλεόρασης, εφημ. “Ελεύθερος Τύπος”, 5 Μαρτίου 1995.
107.Σχόλιο του περ. “Εκκλησία”, αρ. φύλλου 2, 1 Φεβρουαρίου 1995, σ. 105 για τη δημόσια επισήμανση του καθηγητή Γ. Κουμάντου, που αφορούσε την τηλεόραση.
108.Βλ. Ξηροτύρη Ι., Ναρκωτικό της παιδικής συνείδησης οι εικόνες της βίας στην τηλεόραση, εφημ. “Μακεδονία”, 16 Οκτωβρίου 1994, σ. 4. Επίσης βλ. για το ίδιο θέμα έρευνα της εφημ. “Τα Νέα”, 2 Ιουνίου 1995, σ. 12.
109.Βλ. Δοντά Γ., Τηλεοπτική σατανολαγνεία, περ. “Νεανικοί Προβληματισμένοι”, τεύχ. 14, Μάιος- Ιούνιος 1994, σ. 25. Για το ρόλο της σύγχρονης τηλεοπτικής πραγματικότητας βλ. περ. “Παρεμβολή”, αφιέρωμα στα Μ.Μ.Ε., τεύχ. 35, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1996.  
110.Πρβλ. Χατζηαργυρού Ελ., Η κατανάλωση του εγκλήματος από τα Μ.Μ.Ε., περ. "Η Δράσις μας", τεύχ. 319, Ιούνιος-Ιούλιος 1995, σσ. 188-189.
111.Κασσωτάκη Μ., όπ. π., Αθήνα 1980, σ. 51.
112.Βλ. περ. "Εκκλησία", αρ. φύλ. 2, 1 Φεβρουαρίου 1995, σ. 105.
113.Ο Γάλλος Ψυχολόγος Georges Cruchon. Σύμφωνα με τον χωρισμό των φάσεων της εφηβικής ηλικίας που κάνει ο Γάλλος ψυχολόγος.
114.Πρβλ. Βάντσου Χρ., όπ. π., σσ. 35 κ.ε. και Παπαδημητρα¬κοπούλου Κ., Ο σατανισμός στις κινηματογραφικές ταινίες, Κάντζα Αττικής 1994, σσ. 50 κ.ε.
115.Πρβλ. Γεμένογλου Π., Ο κίνδυνος των βιντεοπαιχνιδιών, περ. "Νεανικοί Προβληματισμοί", τεύχ. 16, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1994, σ. 23.
116.Καψάλη Αχ., όπ. π., σσ. 301 κ.ε.
117.Εφημ. "Απογευματινή της Κυριακής", 28 Ιανουαρίου 1996, σ. 63.
118.Πρβλ. Patricia Marks Greenfield, Μέσα ενημέρωσης και παιδί, μτφρ. Σταυροπούλου Σ., στη σειρά "Εμείς και τα παιδιά μας, από τη γέννηση μέχρι την εφηβεία", Αθήνα 1988, σσ. 48-71.
119.Ένθετο αθηναϊκής εφημερίδας προβάλλει τα video-games με την ένδειξη: "Είναι... θρησκεία". (Βλ. ένθετο εβδομαδιαίο περ. "παιδικό διάλειμμα", τεύχ. 1, 3 Ιουνίου 1995, σ. 1 στην εφημ. “Απογευματινή”).
120.Για τη συγκεκριμένη έρευνα έχω συγκεντρώσει πολύ υλικό από τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο, καθώς και από σχετική βιβλιογραφία. (Βλ. το ένθετο εβδομαδιαίο περ. "TV-AN" της εφημ. "Απογευματινή της Κυριακής" και τα τεύχη 90-106, 27 Οκτωβρίου 1996- 16 Φεβρουαρίου 1997, τη στήλη "Ταινίες, επιλογή από τις καλύτερες ταινίες της τηλεοπτικής εβδομάδας". Μερικοί τίτλοι είναι χαρακτηριστικοί: "Νύχτα τρόμου", προβολή από τον τηλεοπτ. σταθμό MEGA, 21 Ιανουαρίου 1997, "Αμόκ και μαύρη μαγεία", από τον τηλεοπτ. σταθμό ΑΝΤΙ, 23 Ιανουαρίου 1997, "Το βλέμμα του δράκου", από τηλεοπτ. σταθμό ΣΚΑΪ, 3 Δεκεμβρίου 1996, "Μπάτμαν", από τηλεοπτ. σταθμό STAR, 5 Φεβρουαρίου 1997 κ. ά.)
121.Η προβολή αυτής της ταινίας από αθηναϊκό τηλεοπτικό κανάλι στις 24 Νοεμβρίου 1994 δημιούργησε μεγάλο σάλο. (Βλ. εφημ. "Εκκλησιαστική Αλήθεια", 1 Ιανουαρίου 1995, σ. 3).
122.Πρβλ. Παπαδημητρακοπούλου Κ., Ο σατανισμός στις κινηματογραφικές ταινίες, Κάντζα Αττικής 1994, σσ. 33-38 και ένθετο περ. "TV-AN", όπ. π., τεύχ. 104, 2-8 Φεβρουαρίου 1997, σ. 9.
123.Παρά Παπαδημητρακοπούλου Κ., όπ. π., σ. 167. (Πρόκειται για δήλωση του Νικ. Γουσγούνη, ο οποίος διετέλεσε Γενικός Γραμματέας της Ένωσης Ελλήνων Κοινωνιολόγων).

ΠΗΓΗ: “Ο ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ”
Αριστοφάνη Δ. Ζαμπακίδη
Καθηγητού Ανωτέρας Εκκλ. Σχολής Κρήτης
Εκδόσεις Μυγδονία