Τρεις Ιεράρχες και παιδεία: έξοδος στη Ζωή

μας υποδεικνύουν ένα σχολείο συνδεδεμένο με τη Ζωή.
Διδάχθηκαν από την πείρα τους ότι Ζωή είναι το άνοιγμα της καρδιάς 

τον Θεό και στον άνθρωπο. Και η παιδεία χρειάζεται να αποβλέπει εκεί,

 διαφορετικά γίνεται επικίνδυνη. Σαν ένα όπλο στα χέρια αδέξιου 

ή εμπαθούς.

Όταν η παιδεία αντί για τη Ζωή συνδέεται με τον θάνατο, τότε

 αρχίζουν τα εκφυλιστικά φαινόμενα. Στο περιεχόμενο γίνεται

 τεχνοκρατική και διδάσκει εγωκεντρική χρήση τού κόσμου. 

Στη μέθοδο γίνεται αφύσικη και βασανιστική, ταλαιπωρώντας

 τον μαθητή. Στη δομή της γίνεται ανταγωνιστική και

 συντεχνιακή, εξωθώντας τον εκπαιδευτικό στην αδιαφορία 

και τον μαθητή στη βίαιη διαμαρτυρία.
Στη συνέχεια θα αφήσω να μιλήσουν οι προστάτες μας, οι 

Τρεις Ιεράρχες. Κατέκτησαν το κύρος τους με την αγάπη τους 

για την παιδεία, με την ασκητική τους προσπάθεια για διαρκή 

έξοδο προς τον Θεό και τον άλλον.

                                      Συνέντευξη

-Δ= Την ευχή σας, άγιοι του Θεού. Σκέφθηκα να ζητήσω τη

 γνώμη σας στα φλέγοντα θέματα της παιδείας και της αγωγής,

 στα οποία είστε ειδικοί.
Β= Χαιρόμαστε που ενδιαφέρεσθε για την παιδεία. Η πραγματική 

παιδεία είναι αγωγή ωφέλιμη για την ψυχή, που την καθαρίζει από

 ελαττώματα, πολλές φορές με κόπο και πόνο.[1]
Γ= Νομίζω ότι όλοι οι φρόνιμοι άνθρωποι ομολογούν πως η παιδεία

 είναι το πρώτο αγαθό που διαθέτουμε. Όχι μόνο η Χριστιανική, που

 είναι και η ευγενέστερη και που περιφρονεί κάθε κομψότητα και

 κάθε φιλοδοξία των λόγων για να κρατήσει μόνο τη σωτηρία και

 το κάλλος των νοητών πραγμάτων, αλλά και η εξωτερική μόρφωση 

την οποία κάποιοι Χριστιανοί από κακή εκτίμηση απορρίπτουν διότι

 τάχα είναι ύπουλη και απατηλή και απομακρύνει από τον Θεό.[2]
Ι= Από την τέχνη αυτή δεν υπάρχει μεγαλύτερη. Τίποτε δεν 

συγκρίνεται με το να διαπαιδαγωγήσεις την ψυχή και να

 διαπλάσεις τη διάνοια ενός νέου. Χρειάζεται περισσότερη

 προσοχή και ακρίβεια και από εκείνη που έχουν οι ζωγράφοι

 και οι γλύπτες.[3]
-Δ= Γιατί είναι τόσο μεγάλη η σημασία της παιδείας;
Β= Η δύναμη της παιδείας βασίζεται στο γεγονός ότι ασκείται

 πάνω σε ψυχή εύπλαστη ακόμη, όπως το κερί. Έτσι, όταν

 θα έλθει η ανάπτυξη του λογικού, η δύναμη της συνήθειας

 θα συμμαχήσει μαζί του προς την σωστή κατεύθυνση.[4]

 Τα μαθήματα αρετής που θα εντυπωθούν στο παιδί από την

 παιδική ηλικία είναι ανεξάλειπτα.[5]
Ι= Μεγάλος θησαυρός είναι τα παιδιά μας και χρειάζονται

 πολλή επιμέλεια. Όταν πρόκειται να μάθουν μια τέχνη 

ψάχνουμε να βρούμε τον πλέον κατάλληλο να τους τη διδάξει.

 Γι’ αυτούς που θα διαμορφώσουν την ψυχή τους, όμως, δε 

νοιαζόμαστε ανάλογα.[6]
-Δ= Πέστε μας κάτι για τις δικές σας σπουδές.
Γ= Ο Βασίλειος κι εγώ συνδεθήκαμε με στενή και ιερή φιλία. 

στην Αθήνα όπου επήγαμε να σπουδάσουμε, δεν γνωρίζαμε

 δρόμους άλλους από αυτούς που οδηγούσαν στο ναό και στη

 σχολή μας. Μάλιστα, μπορώ να πω ότι εκεί και τον Θεό 

πλησιάσαμε περισσότερο, βλέποντας τα αντίθετα παραδείγματα.[7]
-Δ= Μερικές φορές παρατηρούμε να μην επιτυγχάνονται οι στόχοι της

 παιδείας. Τι φταίει που δεν γίνεται αποτελεσματική;
Ι= Το σκοπό της εκπαιδεύσεως τον καταστρέφουν συνήθως τα εξής 

αίτια: οι περιορισμένες δυνατότητες του παιδιού,  η αμάθεια και

 η οκνηρία των δασκάλων, οι πολλές απασχολήσεις του πατέρα,

 η έλλειψη δαπανών για την παιδεία και μισθών για τους δασκάλους, 

καθώς και η κακία και ο φθόνος των συμμαθητών.[8]
-Δ= Με ποιο τρόπο παίζει ρόλο και ο εκπαιδευτικός;
Ι= Με την προσωπικότητα του. Ας είναι κοινό σχολείο σε όλους

 και υπόδειγμα αρετής η λαμπρότητα του βίου σου, η οποία πρέπει 

να βρίσκεται μπροστά σε όλους σαν αρχέτυπη εικόνα, έχοντας όλα

 τα καλά μέσα της και δίνοντας με μεγάλη ευκολία τα παραδείγματα

 σ’ εκείνους που θέλουν να αποτυπώσουν μέσα τους κάποιο

 από τα καλά που έχει.[9] Οι μαθητές τότε προ πάντων αγαπούν

 και μιμούνται το καλό, όταν έχουν τέτοια παραδείγματα από

 τους δασκάλους τους… Εκείνος που εφαρμόζει πρώτος εκείνα που 

συμβουλεύει στους άλλους, με την έμπρακτη τήρηση της συμβουλής 

πείθει περισσότερο απ’ όλα τον ακροατή.[10]
Β= Οι νέοι δεν πρέπει να παραδώσουν δια μιας τα πηδάλια της 

διάνοιας τους στους δασκάλους και στους λόγιους και να τους 

ακολουθούν όπου αυτοί τους οδηγούν, αλλά να γνωρίζουν τι να

 δέχονται από αυτούς και τι να παραβλέπουν.[11]
Ι= Ο καλός δάσκαλος είναι απαλλαγμένος από φθόνο και 

έπαρση. Θέλει οι αρετές να γίνουν κοινό κτήμα των μαθητών

 του, θέλει μόνο να τους εξισώσει σε όλα με τον εαυτό του.[12] 

Γιατί αυτό κυρίως είναι το γνώρισμα του πραγματικού δασκάλου,

 το να συμπάσχει στις συμφορές των μαθητών του, το να θρηνεί 

και να πενθεί για τα τραύματα αυτών που έχει Στη ευθύνη του.[13]
-Δ = Πώς πρέπει να γίνεται το μάθημα ώστε να εκπληρώνεται 

το μορφωτικό ιδεώδες;
Β= Τα μαθήματα πρέπει να γίνονται με ευχάριστο τρόπο και να

 προσφέρονται βραβεία στους μαθητές, ώστε να εκπληρώνουν

 τον σκοπό τους άνετα και χωρίς πίεση και λύπη.[14] Μάθημα

 που έγινε με βία δεν είναι δυνατό να παραμείνει· όσα όμως 

εισέρχονται μέσα μας με ευχαρίστηση και χάρη, κάπως μονιμότερα

 εγκαθίστανται Στη ψυχή μας.[15]
Ι= Δεν αρκεί μόνο η ανάγνωση αν δεν προστεθεί και η 

κατανόηση. Διότι, όπως ακριβώς αν κάποιος τρέφεται 

αλλά δεν χωνεύει την τροφή δεν θα ζήσει ποτέ, έτσι και 

αν κάποιος διαβάζει αλλά δεν καταλαβαίνει τίποτε, 

δεν θα βρει την αλήθεια.[16]
-Δ= Συμμερίζεσθε και σεις την άποψη ότι δεν πρέπει να

 υπερφορτώνεται το παιδί με γνώσεις;
Β= Φυσικά. Όταν η διάνοια αδυνατεί να τα συλλάβει  όλα

 μαζί, παθαίνει το ίδιο με το στομάχι που αδυνατεί να χωνέψει

 αυτά που έφαγε, εξ αιτίας του υπερβολικού κάρου.[17]
-Δ= Φαντάζομαι πόσο κουραστικό θα είναι το λειτούργημα του

 δασκάλου.
Ι= Ο κόπος είναι βαρύς όταν είναι μάταιος. Αν ο μαθητής προσέχει

 και το αποδεικνύει με έργα, δεν αισθανόμαστε καθόλου 

τους κόπους μας.[18]
-Δ= Γιατί οι περισσότεροι μαθητές βρίσκουν κουραστική την

 παιδεία και την αποστρέφονται;
Β= Η παιδεία στην αρχή φαίνεται να προξενεί δυσφορία και όχι

 χαρά· αργότερα όμως αποφέρει καρπό ειρήνης και σωτηρίας.

 Δυστυχώς οι περισσότεροι κουράζονται από την δυσκολία των

 πραγμάτων και δεν αναμένουν την ωφέλεια από την έκβαση, 

αλλά με το να δυσανασχετούν μπροστά στην δυσχέρεια της

 μαθήσεως παραμένουν στην αρρώστια της αμάθειας.[19]
Ι= Η παιδαγωγία είναι σκληρή αλλά έχει καρπούς γλυκείς, 

όπως από τον τραχύ κορμό του δένδρου βγαίνει γλυκό φρούτο.[20]
-Δ= Παρατηρούμε το φαινόμενο να επιδιώκουν σχεδόν όλοι

 ανώτατες σπουδές και να μην καταδέχονται τα πρακτικά 

επαγγέλματα.
Ι= Κανείς από όσους ασκούν χειρωνακτικό επάγγελμα να

 μην ντρέπεται, αλλά να ντρέπονται όσοι τρέφονται άδικα 

και μένουν αργοί και χρησιμοποιούν πολλούς υπηρέτες.

 Το να τρέφεται κάποιος πάντοτε εργαζόμενος αποτελεί

 είδος φιλοσοφημένης ζωής· οι ψυχές των ανθρώπων αυτών

 είναι καθαρότερες και οι διάνοιες τους πιο ρωμαλέες.[21]
Β= Ο καθένας πρέπει να προσέχει τη δική του εργασία και 

να την φροντίζει με ζήλο και προθυμία και επιμέλεια, σα

 να την εποπτεύει ο Θεός. Και να μην πηγαίνει από τη μία 

δουλειά στην άλλη, διότι είναι προτιμότερο να εκτελούμε 

μία τέχνη σωστά παρά να καταπιανόμαστε με πολλές ατελώς.

 Αυτό φανερώνει επιπόλαιο χαρακτήρα· ή, αν δεν υπάρχει,

 τον δημιουργεί.[22]
-Δ= Ποιον θεωρείτε αληθινά μορφωμένο;
Β= Ανθρώπινη σοφία είναι η εμπειρική γνώση των

 πραγμάτων της ζωής… Σοφία αληθινή είναι η επιστήμη 

και των θείων και των ανθρωπίνων πραγμάτων και των 

αιτίων τους.[23] Πολλοί, εξ αιτίας της μελέτης των επιστημών,

 έχουν παραμελήσει τη γνώση του Θεού.[24]
Γ= Για μένα δεν είναι σοφός εκείνος που έχει σοφία λόγου, 

ούτε εκείνος που παρουσιάζει μεν ευφράδεια αλλά έχει 

άστατη και αδιαμόρφωτη ψυχή, σαν τους τάφους οι οποίοι 

εξωτερικά μεν είναι εμφανίσιμοι και ωραίοι ενώ εσωτερικά κρύβουν

 πτώματα και δυσωδία. Σοφό θεωρώ εκείνον που λέει μεν λίγα

 περί αρετής, αλλά παρουσιάζει πολλά με τη ζωή του και 

επιβεβαιώνει με την πράξη την αξιοπιστία του λόγου του.[25] 

Σοφία είναι το να γνωρίζει κανείς τον εαυτό του και να 

μην υπερηφανεύεται.[26]
Ι= Θέλετε να σας πω ποιο είναι τα γνωρίσματα του αληθινά 

φιλοσοφημένου και καλλιεργημένου ανθρώπου; Είναι η

 περιφρόνηση του πλούτου και της δόξας, καθώς και το 

να είναι ανώτερος από φθόνο και κάθε πάθος.[27]
-Δ= Τι απαντάτε σ’ εκείνους που ισχυρίζονται πως η πίστη 

αναιρεί τις δυνατότητες του ανθρώπινου λογικού;
Γ= Η λογική μας είναι κατώτερη των θείων πραγματικοτήτων…

 Η πίστη είναι η πλήρωση του λογικού μας.[28]
-Δ= Πάντως καταλαβαίνω ότι δεν θεωρείτε περιττή την

 γενικότερη εκπαίδευση.
Β= Να σας φέρω μία εικόνα. Η αλήθεια του Θεού είναι ο 

καρπός του δένδρου, ενώ οι επιστήμες είναι τα φύλλα.`

 Άλλωστε και ο μέγας Μωυσής ο σοφός Δανιήλ διδάχθηκαν

 την κοσμική σοφία πριν από τα θεία διδάγματα… 

Πρώτα μαθαίνουμε να παρατηρούμε το είδωλο του

 ήλιου στο νερό και κατόπιν μαθαίνουμε για τον ήλιο…

 Το θέμα είναι να έχουμε κριτικό πνεύμα ώστε να παίρνουμε

 ό,τι αξίζει και ωφελεί την ψυχή, να αποφεύγουμε δε ό,τι

 μας βλάπτει πνευματικά, όπως η μέλισσα επιλέγει τα άνθη,

 ή όπως πηγαίνουμε στο τριαντάφυλλο αποφεύγοντας το αγκάθι… 

Και τούτο διότι εμείς οι Χριστιανοί τα πράττουμε όλα με σκοπό 

την προετοιμασία για άλλη ζωή.[29]
Γ= Άλλωστε δεν βλέπετε ότι ο σπουδαίος και 

άγιος Βασίλειος υπήρξε ο ικανότερος από τους συμφοιτητές του;[30]

 Προσπαθούμε απλώς να έχουμε σωστή ιεράρχηση. Αυτοί που 

κατηγορούν τη μόρφωση το κάνουν για να κρύβεται μέσα Στη

 γενική απαιδευσιά η δική τους κι έτσι να μην ελέγχονται.[31]
-Δ= Μπορείτε να γίνετε πιο συγκεκριμένοι γύρω από το ποια πρέπει

 να απορρίπτουμε και ποια να κρατούμε;
Γ= Ό,τι οδηγεί σε πλάνη γύρω από το Θεό και τον κόσμο ή οδηγεί 

σε είδωλα ή αστρολογία και μαντεία, τα πολεμούμε και τα

 απορρίπτουμε. Κρατούμε όμως την έρευνα γύρω από τον

 άνθρωπο και τη φύση, γύρω από την ψυχή και τις θεϊκές 

πραγματικότητες.[32]Δεχόμαστε ό,τι αφορά στην έρευνα 

και Στη θεωρία. Απορρίπτουμε ό,τι οδηγεί στους δαίμονες

 και στην πλάνη και στον βυθό της απώλειας.[33]
Β= Επίσης δίνουμε προσοχή Στη λογοτεχνία που έχει

 ηθική επίδραση πάνω μας επειδή εξυμνεί την αρετή και

 απορρίπτουμε εκείνη που καλλιεργεί πάθη. Φροντίζουμε 

η επιστήμη να μην υπηρετεί το ψέμα. Γενικά, αγαπούμε ό,τι 

είναι οικείο και συγγενεύει προς την αλήθεια.[34]
Ι= Δεν θα γκρεμίσουμε το σχολείο φυσικά, αλλά δεν πρέπει

 να επιτρέψουμε το σχολείο να γκρεμίσει την ψυχή. Όταν η 

ψυχή σωφρονεί δεν προέρχεται καμία ζημιά από την άγνοια

 της ρητορικής τέχνης, όταν όμως η ψυχή είναι διεφθαρμένη,

 η βλάβη είναι πολύ μεγάλη, έστω και αν η γλώσσα είναι

 εξασκημένη· και μάλιστα η βλάβη είναι τόσο χειρότερη,

 όσο μεγαλύτερη είναι και η ρητορική δύναμη. Διότι όταν

 η πονηρία συνοδεύεται και από ευφράδεια, κάνει τα

 πράγματα πολύ χειροτέρα από την αμάθεια.[35]
Γ= Την κοσμική γνώση πρέπει να την υποτάξουμε Στη θεϊκή,

 διότι αυτή κατάγεται από τον ουρανό. Η γήινη παιδεία πρέπει

 να την υπηρετεί κόσμια.[36]
-Δ= Εκτός από το μορφωτικό έργο ο εκπαιδευτικός ενεργεί

 γενικότερη αγωγή. Πώς θα έπρεπε να βοηθήσει τον νέο ως

 προς τον χαρακτήρα του;
Β= Τώρα θίγετε ένα θέμα τόσο σημαντικό όσο και παραμελημένο.

 Χρειάζεται ο νέος να μάθει να ερωτά χωρίς εριστικότητα και να 

απαντά χωρίς υπεροψία. Να μη διακόπτει τον συνομιλητή του,

 ούτε να παρεμβάλλει τα δικά του λόγια επιδεικτικά.

 Αν έχει διδαχθεί κάτι από άλλον να μην το κρύβει σα να ήταν

 δική του σκέψη, αλλά να φανερώνει τίνος είναι. 

Πρώτα να εξετάζει μέσα του τι πρόκειται να πει.[37]
Ι= Πρέπει ο δάσκαλος να είναι ελεύθερος εσωτερικά και να έχει

 το θάρρος της γνώμης του, συγχρόνως δε να είναι

 συγκαταβατικός όταν αυτό ωφελεί και το απαιτεί η περίσταση.

 Να είναι συγχρόνως και καλοκάγαθος και αυστηρός.[38] 

Τίποτε δεν συμβάλλει τόσο στο να πείσει κάποιος τον 

ακροατή του να δεχθεί τις συμβουλές, όσο το να γνωρίζει

 ότι αυτές λέγονται με πολλή αγάπη.[39] Μάλλον, όταν 

υπάρχει αγάπη δεν χρειάζονται πολλές συμβουλές και εντολές.[40]
-Δ= Ο εκπαιδευτικός έρχεται συνεχώς σε επαφή με τη συμπεριφορά 

του νέου, η οποία δεν είναι πάντοτε η ενδεδειγμένη. Με ποιο τρόπο

 πιστεύετε ότι πρέπει ο δάσκαλος να προσεγγίζει τα παραπτώματα 

των νέων;
Β= Να είναι ευπροσήγορος, ακόμη και όταν πρόκειται να επιτιμήσει,

 διότι μόνο έτσι γίνεται ευπρόσδεκτος.[41] Τα σφάλματα των

 νέων πρέπει να διορθώνονται με πατρική ευσπλαχνία και με 

επιστημονικό λόγο.[42]
Δ= Τι εννοείτε με επιστημονικό λόγο;
Β= Δηλαδή κάθε σφάλμα χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση. 

Άλλοτε είναι καιρός για ταπεινοφροσύνη, άλλοτε για εξουσία, 

άλλοτε για έλεγχο, άλλοτε για παρηγοριά, πότε για καλοσύνη 

και πότε για αποτομία κτλ.[43]
Γ= Όπως στα σώματα δεν προσφέρονται η ίδια τροφή και τα ίδια

 φάρμακα, έτσι και τα ελαττώματα των ανθρώπων δεν

 αντιμετωπίζονται 

με τον ίδιο τρόπο. Άλλοι είναι οκνηροί και δυσκίνητοι οπότε

 χρειάζεται να τους κεντρίζουμε, ενώ άλλοι είναι θερμόαιμοι και

 βιαστικοί οπότε χρειάζονται χαλινάρι. Άλλους ωφελεί ο έπαινος και 

άλλους η επίπληξη, όταν και τα δύο γίνονται την κατάλληλη στιγμή.

 Άλλους διορθώνει ἠ παρηγοριά και άλλους η επίπληξη.[44]
Ι= Ακόμη, αν μιλήσεις μία φορά και δεν πείσεις, κι αν συμβουλέψεις 

και δεύτερη και τρίτη και πολλές φορές, μην αποκάμεις να 

επαναλαμβάνεις τα ίδια λόγια, χωρίς όμως δυσαρέσκεια αλλά

 χαριτολογώντας.[45]
-Δ= Πώς θα το επιτύχει αυτό; Και ο εκπαιδευτικός άνθρωπος είναι

 και μπορεί να θυμώσει.
Ι= Βέβαια. Όμως όσο περισσότερο μπορεί ο λόγος πρέπει να είναι

 λόγος ανθρώπου που διδάσκει μάλλον παρά που ελέγχει,

 που παιδαγωγεί παρά που τιμωρεί, που βάζει τάξη παρά που

 διαπομπεύει, που διορθώνει παρά που επεμβαίνει 

Στη ζωή του άλλου.[46] Ο δάσκαλος προ πάντων πρέπει 

να διδάσκει και να παιδαγωγεί με πραότητα, διότι μία ψυχή

 που έχει ανάγκη να μάθει, δεν είναι δυνατό να μάθει κάτι

 ωφέλιμο όταν αυτό προσφέρεται με θρασύτητα και εριστικότητα.

 Ακόμη κι αν έχει τη διάθεση να προσέξει θα αισθανθεί 

δύσκολα και δεν θα μάθει τίποτε. Εκείνος που θέλει να 

μάθει κάτι ωφέλιμο, πριν απ’ όλα τ’ άλλα πρέπει να διάκειται

 ευμενώς προς τον δάσκαλο. Όπως είναι γνωστό, κανείς δεν

 αισθάνεται ευχάριστα απέναντι σ’ εκείνον που βρίζει με θράσος.[47]
Β= Να μην είσαι αυστηρός στις επιτιμήσεις και να μην ελέγχεις 

αμέσως και με εμπάθεια (διότι αυτό είναι αυθάδεια), ούτε να

 καταδικάζεις τον άλλο για μικρά σφάλματα σαν να είσαι

 ο ίδιος ακριβοδίκαιος.[48]
Γ= Στον φόβο ανάμιξε την ηπιότητα. Μετρίασε την απειλή

 με την ελπίδα. Γνωρίζω πως η καλοσύνη επιτυγχάνει πολλά

 και παρακινεί στην ανάλογη ανταπόδοση.[49]
Ι= Κι αν ακόμη οι έπαινοι δεν είναι απολύτως δίκαιοι,

 χρησιμοποιούνται κατ’ οικονομία, διότι προετοιμάζουν το 

έδαφος για ν’ ακολουθήσουν τα λόγια μας. Διότι εκείνος που 

από την αρχή απευθύνει αμέσως συστάσεις που δυσαρεστούν,

 έχει ως αποτέλεσμα να μην τον ακούν οι αδύνατοι κατά την

 θέληση.[50] Γενικά, τις προτροπές προς το καλό να τις 

κάνετε μαζί με επαίνους, διότι έτσι γίνονται και ευπρόσδεκτες,

 όταν δηλαδή υποκινούμε τον ζήλο αυτών των ίδιων

 που συμβουλεύουμε.[51]
-Δ= Καταλαβαίνω ότι δίνετε πολλή σημασία στην ενθάρρυνση.
Ι= Οπωσδήποτε. Εκείνος που δεν κατόρθωσε απολύτως

 τίποτε γίνεται οκνηρός και χάνει γρήγορα το θάρρος του. 

Εκείνος όμως που συνειδητοποίησε ότι εκτέλεσε με επιτυχία

 έστω μία εντολή, παίρνοντας απ’ αυτή θάρρος, θα 

προχωρήσει με μεγαλύτερο ζήλο προς την πραγματοποίηση

 και των υπολοίπων.[52]
-Δ= Σχετικά με τις τιμωρίες τι θα είχατε να πείτε;
Ι= Πρέπει να εξετάζουμε με μεγάλη ακρίβεια και να μην

 καταδικάζουμε αυτούς που σφάλλουν μόνο από όσα ακούσαμε,

 ούτε να βγάζουμε αποφάσεις χωρίς αποδείξεις.[53] 

Δεν είναι μικρή παρηγοριά… το να γνωρίζεις και να συναισθάνεσαι

 ότι τιμωρείσαι δίκαια.[54]
Β= Κυρίως δεν πρέπει να οργιζόμαστε εναντίον εκείνων που 

σφάλλουν, διότι αυτό δείχνει εμπάθεια. Ιδιαίτερα να προσέχουμε 

να μη γινόμαστε πιο αυστηροί όταν έχουν προσβάλει 

εμάς τους ίδιους.[55]
-Δ= Φαντάζομαι θα συνιστάτε και φειδώ στις τιμωρίες.
Ι= Αν το παιδί συνηθίσει να παιδαγωγείτε μόνο με την τιμωρία,

 θα μάθει και να περιφρονεί τις τιμωρίες. Και αν μάθει να

 περιφρονεί τις τιμωρίες τότε πάνε όλα χαμένα… Επίσης η

 απειλή τότε είναι αποτελεσματική όταν το παιδί πιστεύει 

ότι θα πραγματοποιεί… Όταν δεις όμως ότι ο φόβος τον 

ωφέλησε, χαλάρωσε την αυστηρότητα, διότι η ανθρώπινη

 φύση έχει ανάγκη και από επιείκεια.[56]
-Δ= Απορρίπτουμε δηλαδή την παιδαγωγική του φόβου.
Ι= Δεν είναι δυνατό να γίνει κάποιος καλός διά της βίας.

 Διότι μόλις απαλλαγή από την βία θα επιστρέψει στην 

κακία του. Εκείνος, όμως, που θα γίνει καλός με την 

προαίρεση του θα παραμείνει σταθερός στην αρετή.[57]
-Δ= Βγάζω το συμπέρασμα ότι δεν σας ενδιαφέρει απλώς και

 μόνο να εξαλειφθεί πλάση θυσία η κακή συμπεριφορά, αλλά

 δίνετε πολλή σημασία στο σεβασμό της προσωπικότητας του

 παιδιού.
Β= Ναι, διότι πρόκειται για εικόνα Θεού. Για παράδειγμα,

 όταν μας ρωτά κάτι δεν πρέπει να απαντούμε απρόθυμα,

 διότι αυτό δείχνει περιφρόνηση προς τον αδελφό μας και 

έτσι προσβολή προς τον Θεό.[58]
Ι= Άλλο παράδειγμα σεβασμού της προσωπικότητας του μαθητή:

 Είναι πολύ καλό να κάμεις τη συμβουλή χωρίς να γίνει γνωστή 

στους άλλους… Μην προσθέτεις πληγή πάνω στις υπάρχουσες 

πληγές.[59]
-Δ= Πολλοί μαθητές παραπονιούνται πως οι δάσκαλοι τους 

φέρονται με τρόπο που τους κάνει ανάξιους σεβασμού.
Ι= Οι αρχόμενοι συνηθίζουν να προσβλέπουν Στη συμπεριφορά

 εκείνων που τους διοικούν σαν σε αρχέτυπη εικόνα, και να 

εξομοιώνουν τη συμπεριφορά τους με εκείνων.[60]
Β= Πράγματι, είναι καθοριστική η δύναμη του παραδείγματος.

 Η αξιοπιστία του δασκάλου καθιστά ευπρόσδεκτο τον λόγο του

 και προετοιμάζει τους μαθητές να προσέξουν περισσότερο.[61]
Ι= Εκείνος που διδάσκει άλλους, αν δεν ωφελείται τίποτε άλλο,

 τουλάχιστον λέγοντας συγκινείται βαθιά, και μάλιστα όταν

 βλέπει ότι είναι υπεύθυνος γι’ αυτά για τα οποία επικρίνει 

τους άλλους.[62] Ποιο είναι λοιπόν το όφελος της διδασκαλίας

 όταν δεν διδάσκουμε και δεν διορθώνουμε τους εαυτούς μας;[63]

 Ο δάσκαλος πρέπει πρώτα να είναι δάσκαλος του εαυτού του.

 Όπως ακριβώς ο στρατηγός, αν δεν γίνει προηγουμένως 

άριστος στρατιώτης, δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει στρατηγός,

 έτσι και ο δάσκαλος.[64]
-Δ= Τι θα είχατε να προσθέσετε πριν κλείσουμε;
Ι= Κάτι προς τους εκπαιδευτικούς: Κι αν ακόμη είμαστε

 δάσκαλοι, ας μην απορρίπτουμε ως ανάξιες λόγου τις 

συμβουλές των ανώτερων μας.[65]
Β= Εγώ κάτι προς τους μαθητές: Κάθε άνθρωπος να πολλαπλασιάσει 

το χάρισμα που θα αποδειχτεί κατόπιν δοκιμής ότι έχει από τον Θεό,

 χρησιμοποιώντας το για το καλό και το όφελος των πολλών.

 Διότι ουδείςς είναι αμέτοχος της χρηστότητος του Θεού,

 κανείς δεν έμεινε χωρίς χαρίσματα.[66]
Γ= Κι εγώ κάτι προς όλους: Η παιδεία είναι αγαθό

 που πρέπει να μεταδίδεται. Ο αδελφός μου ο Καισάριος, 

αφού σπούδασε στην Αλεξάνδρεια κάθε επιστήμη και 

αρίστευσε, επέστρεψε στην πατρίδα μας για να μεταδώσει

 και σε άλλους όσα είχε πάρει.[67]
Ι= Μού επιτρέπετε και μία σύντομη δευτερολογία;
-Δ= Βεβαίως, παρακαλώ.
Ι= Μία έκκληση προς τους υπεύθυνους: Στους δάσκαλους

 πρέπει να χορηγούμε με αφθονία τα αναγκαία υλικά αγαθά

 για να μην αποκάμνουν ούτε να απογοητεύονται.[68]
-Δ= Σας ευχαριστώ θερμά.
Όλοι= Κι εμείς. Ας έχουν όλοι οι εμπλεκόμενοι στην

 παιδεία την ευλογία του Θεού.

---

[1] Εἰς τήν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν, 5, ΕΠΕ 7, 373.

[2] Ἐπιτάφιος εἰς Μ. Βασίλειον, 11, ΕΠΕ 6, 145.

[3] Ὁμιλία νθ’ εἰς τό κατά Ματθαῖον, 7, ΕΠΕ 11, 395.

[4] Ὅροι κατά πλάτος, Β’, 15, 4, ΕΠΕ 8, 259.

[5] Πρός τούς νέους ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, 3, ΕΠΕ 7, 327.

[6] Ὁμιλία θ’ εἰς Α’ πρός Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 269.

[7] Ἐπιτάφιος εἰς Μ. Βασίλειον, 21, ΕΠΕ 6, 165-167.

[8] Πρός πιστόν πατέρα, 13, ΕΠΕ 28, 531.

[9] Ὁμιλία δ’ εἰς πρός Τίτον, 2, ΕΠΕ, 24, 81.

[10] Περί παρθενίας, λε’, 1, ΕΠΕ 29, 555.

[11] Πρός τούς νέους ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, 2, ΕΠΕ, 7, 319.

[12] Περί παρθενίας, λε’, 1, ΕΠΕ 29, 555.

[13] Ὁμιλία κη’ εἰς Β’ πρός Κορινθίους, 2, ΕΠΕ, 20, 89.

[14] Ὅροι κατά πλάτος, Β’, 15, 3, ΕΠΕ 8, 257.

[15] Εἰς τόν α’ ψαλμόν, 2, ΕΠΕ, 5, 17.

[16] Εἰς τό “οὐδέποτε ἀφ’ ἑαυτοῦ ὁ Υἱός”, 2, ΕΠΕ 27, 579.

[17] Εἰς τό “ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος”, 4, ΕΠΕ, 7, 57.

[18] Ὁμιλία κβ’ εἰς τό κατά Ἰωάννην, 1, ΕΠΕ 13, 49.

[19] Εἰς τήν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν, 4-5, ΕΠΕ 7, 369-375.

[20] Ὁμιλία λ’ εἰς πρός Ἑβραίους, 1, ΕΠΕ, 25, 297.

[21] Ὁμιλία ε’ εἰς τήν Α’ πρός Κορινθίους, 6, ΕΠΕ 18, 143.

[22] Ὅροι κατά πλάτος, Β’, 41, 2, ΕΠΕ 8, 363.

[23] Εἰς τήν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν, 3, ΕΠΕ 7, 365.

[24] Εἰς τήν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν, 6, ΕΠΕ 7, 379.

[25] Λόγος ις’, 2, ΕΠΕ 5, 325.

[26] Λόγος λβ’, 21, ΕΠΕ 2, 67.

[27] Ὁμιλία κα’ εἰς πρός Ἑβραίους, 4, ΕΠΕ 21, 263.

[28] Λόγος κθ’ (θεολογικός γ’), 21, ΕΠΕ 4, 149.

[29] Πρός τούς νέους ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, 2-3, ΕΠΕ 7, 323-327.

[30] Ἐπιτάφιος εἰς Μ. Βασίλειον, 21, ΕΠΕ 6, 169.

[31] Ἐπιτάφιος εἰς Μ. Βασίλειον, 11, ΕΠΕ 6, 147.

[32] Λόγος κζ’, (θεολογικός α’), ΕΠΕ 4, 33.

[33] Ἐπιτάφιος εἰς Μ. Βασίλειον, 11, ΕΠΕ 6, 147.

[34] Πρός τούς νέους ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, 3-6, ΕΠΕ 7, 327-345.

[35] Πρός πιστόν πατέρα, 11, ΕΠΕ 28, 513.

[36] Ἔπη εἰς ἑτέρους, ποίημα η’ πρός Σέλευκον, ΕΠΕ 11, 151.

[37] Ἐπιστολή 2 Γρηγορίῳ ἑταίρῳ, 5, ΕΠΕ 1, 69-71.

[38] Περί ἱερωσύνης λόγος 6ος, 4, ΕΠΕ 28, 271.

[39] Ὁμιλία κ’ εἰς πρός Ἐφεσίους, 8, ΕΠΕ 21, 235.

[40] Ὁμιλία β’ εἰς Α’ πρός Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23, 141.

[41] Ἐπιστολή 2 Γρηγορίῳ ἑταίρῳ, 5, ΕΠΕ 1, 69-71.

[42] Ὅροι κατά πλάτος, Β’, 15, 2, ΕΠΕ 8, 257.

[43] Ὅροι κατ’ ἐπιτομήν, 113, ΕΠΕ 9, 143.

[44] Λόγος β’, 30-32, ΕΠΕ 1, 111-113.

[45] Ὁμιλία λ’ εἰς τό κατά Ματθαῖον, 5, ΕΠΕ 10, 329.

[46] Ὁμιλία κη’ εἰς Β’ πρός Κορινθίους, 3, ΕΠΕ 20, 95.

[47] Ὁμιλία στ’ εἰς Β’ πρός Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 571.

[48] Περί ταπεινοφροσύνης, 7, ΕΠΕ 6, 129.

[49] Λόγος ιζ’, 10, ΕΠΕ 5, 387.

[50] Ὁμιλία β’ εἰς Α’ πρός Κορινθίους, 1, ΕΠΕ 18, 41.

[51] Ὁμιλία θ’ εἰς πρός Φιλιππησίους, 1, ΕΠΕ 21, 565.

[52] Ὁμιλία ε’ εἰς ἀνδριάντας, 7, ΕΠΕ, 32, 143.

[53] Ὁμιλία μβ’ εἰς τήν Γένεσιν, 3, ΕΠΕ 4, 23.

[54] Ὅτι ἐκ ραθυμίας ἡ κακία…, 5, ΕΠΕ 31, 125.

[55] Ὅροι κατά πλάτος, Β’, 50-51, ΕΠΕ 8, 389-391.

[56] Περί κενοδοξίας καί ἀνατροφῆς τῶν τέκνων, 30, ΕΠΕ, 30, 651.

[57] Ὁμιλία εἰς τόν θ’ ψαλμόν, 7, ΕΠΕ 5, 487.

[58] Λόγος ἀσκητικός α’, 8, ΕΠΕ 8, 119.

[59] Περί τοῦ μή δημοσιεύειν τά ἁμαρτήματα, 4, ΕΠΕ 31, 261.

[60] Περί ἱερωσύνης λόγος γ’, 13, ΕΠΕ 28, 149.

[61] Εἰς τήν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν, 2, ΕΠΕ, 7, 363.

[62] Ὁμιλία ε’ εἰς Β’ πρός Θεσσαλονικεῖς, 5, ΕΠΕ 23, 113.

[63] Ὁμιλία ζ’ εἰς πρός Ρωμαίους, 2, ΕΠΕ 16Β, 477.

[64] Ὁμιλία ε’ εἰς Α’ πρός Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23, 203.

[65] Ὁμιλία ε’ εἰς Α’ πρός Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23, 203.

[66] Ὅροι κατ’ ἐπιτομήν, 253, ΕΠΕ 9, 305.

[67] Ἐπιτάφιος εἰς Καισάριον, 6-8, ΕΠΕ 6, 389-397.

[68] Ὁμιλία ιε’ εἰς Α’ πρός Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 38

πηγη