Το Βατοπαίδιον είναι δίς μεγαλύτερον των ελληνικών ανακτόρων.

Απόσπασμα από το έργο: «Περιήγησις εις τάς ιεράς μονάς του Αγίου Όρους και της Χαλκιδικής Χερσονήσου»
Υπό Γ.Α. Νικολόπουλου, διευθυντού του εν Αθήναις αναγνωστηρίου.
Αθήνησιν 1874.

.........Διά να εξωφλήσωμεν με μίαν μονοκονδυλιά την περιγραφήν του μεγέθους της ιεράς ταύτης Μονής λέγομεν, ότι το Βατοπαίδιον είναι δίς μεγαλύτερον των ελληνικών ανακτόρων.
.........Εν πρώτοις η μονή αύτη είναι παραθαλάσσιος, αν και απέχει της παραλίας ολίγα λεπττά, διότι επί της παραλίας σχεδόν, σχηματίζεται μικρόν χωρίον έχον οίκους υψηλούς ή χαμηλούς. Επί της παραλίας είναι το ναυπηγείο της μονής, το σιδηρουργείον, αι μεγάλαι αποθήκαι της τροφής των υποζυγίων, τα δωμάτια των υπηρετών, αι ωραίαι οικίαι των αλιέων, ο ναός κτλ. δεν στερείται δε ο λιμενίσκος και προκυμαίας αρκετά καλής προς εύκολον εκφόρτωσιν και φόρτωσιν των πλοίων. 
.........Από της παραλίας μέχρι της μεγάλης θύρας της μονής υπάρχει οδός ευρεία και αμαξωτή. Επίσης δε προς τα δεξιά της μονής ωραία οδός χρησιμεύουσα προς περίπατον των προεστών, ήτις καταλήγουσα εις επίπεδον τι μέρος κατάφυτον από υπερμεγέθεις πλατάνους, πέριξ των οποίων και υπό την σκιάν αυτών εισί προσκεκολλημένα καθίσματα αναπαυτικά.
.........Η μεγαλοπρεπής και πλουσία αύτη μονή ανηγέρθη, ως η παράδοσις λέγει, παρά του Μεγάλου Κωνσταντίνου και κατεστράφη κατόπιν υπό Ιουλιανου του παραβάτου. Ανοικοδόμησε δε αυτήν κατόπιν της ερημώσεως ταύτης ο αυτοκράτωρ Θεοδόσιος, διότι διηγούνται, ότι ο υιός του Θεοδοσίου Αρκάδιος, επιστρέφων εκ Ρώμης διά πλοίου, κατεβυθίσθη εν τη θέσει ταύτη πλήν διεσώθη ευτυχώς εκ του αφεύκτου θανάτου, μεταφερθείς υπό της Θεοτόκου εντός βάτου τινός, εξ ου και Βατοπαίδιον ωνομάσθη. Η είσοδος της μονής ταύτης δεν είναι μεγαλοπρεπής ως η του Εσφιγμένου, αλλ 'ουχ ήττον έχει και αύτη το μεγαλείον της, διότι είναι εις αρκετόν διάστημα θολωτή και λιθόστρωτος.
.........Η μονή είναι τριγωνική ανισόπλευρος, το δε έδαφος είναι ανωφερές και λιθόστρωτον. Εις την βορεινήν πλευράν της είναι το νοσοκομείον, ιδιαίτερον ίδρυμα, έχον μέτωπον πρός μεσημβρίαν.
.........Τό νοσοκομείον τουτο περιέχει 25 ευρύχωρα δωμάτια αρκετά καθαρά, φαρμακείον σχεδόν πλήρες, νοσοκόμους, υπηρέτας, ιατρόν εκ του εθνικού πανεπιστημίου μας, τον εκ Σπετσών ευπαίδευτον ιατρόν κ. Αποστόλου, το αυτό δε ίδρυμα διαιρείται εις νοσοκομείον και γηροκομείον.
.........Εις το κέντρον του απεράντου προαυλίου της μονής είναι ο καθολικός ναός, οι τρούλοι του οποίου στηρίζονται επί δέκα μεγάλων στηλών εκ γρανίτου λίθου. Το μήκος της μονής από δυσμάς εις ανατολάς είναι 145 βήματα, το δε ύψος εκάστης των τριών πλευρών, εφ 'ων τα κελλία και τα παρακατιών εκτιθέμενα είναι πλέον των 150 μέτρων! Η πολυτέλεια του ναού ο εν αυτώ άργυρος και χρυσός ο λάμπων εις τους πολυελαίους, τα μανουάλια και τα κανδύλια είναι τόσον αφθονος, ώστε αποφεύγομεν να τον περιγράψωμεν λεπτομερώς φοβούμενοι μη θεωρηθώμεν υπερβολικοί. Ο ναός της μονής είναι τρισυπόστατος, όλαι δε αι πλευραί του εσωτερικώς και εξωτερικώς εισί καταστόλιστοι υπό λαμπρών και ζωηροτάτων εικόνων καθαράς βυζαντινής εποχής.
.........Εις τον νάρθηκα του ναού ύψουται η θαυματουργός εικών της Υπεραγίας Θεοτόκου, ήτις, ως λέγουσι, κτυπηθείσα άλλοτε παρά τινος φρενήρους μοναχού διά μαχαίρας εις το πρόσωπον, έρευσεν αίμα, όπερ και μέχρι σήμερον φαίνεται επί της αριστεράς παρειάς. Η δε ιερόσυλος χείρ του ασεβήσαντος παρουσιάζεται υπό του οδηγούντος μοναχού σχεδόν σώα, μή δυνηθείσα εκ του φοβερού αμαρτήματος να διαλυθή εις το χώμα, ότε ούτος απέθανεν. Επί της αυλής έτι είναι και το μέγα εστιατόριον, η κοινή λεγομένη τράπεζα. Είναι δε Αβραμιαία εντελώς, ως έχουσα μήκος μέν 40 βημάτων, πλάτος δε 18. Το εστιατόριον τούτο ανακαινίσθη κατά το 1761. Αι πλευραί του όλαι είναι εστολισμέναι διά μεγάλων εικόνων. Ενθεν και ένθεν εισίν 29 μαρμάριναι τράπεζαι, εις δε το βάθος (όπερ είναι εν σχήματι ιερού βήματος) υπάρχει ημισφαίριος μαρμάρινος τράπεζα χρησιμεύσουσα διά τούς προεστούς. Απέναντι του εστιατορίου είναι τα μέγιστα μαγειρεία και αι αποθήκαι του ελαίου (αφίνω εις τόν αναγνώστην να φαντασθή το μέγεθος των ελαιοδοχείων). Πλησίον του ωρολογίου ούτινος το ύψος είναι πλέον ταών 200 μέτρων, υπάρχει φιάλη, περιστοιχιζομένη από 17 στήλας μαρμαρίνους!
.........Επί της ανατολικής πλευράς, είναι το ξυλουργείον εις ό εργάζονται δέκα εργάται λαϊκοί, και δέκα μαθητευόμενοι μοναχοί. Το ξυλουργείον επισκευάζει έργα αποκλειστικώς προς χρήσιν της μονής.
Αι τρείς πλευραί της Μονής αποτελούνται από τέσσαρας και από πέντε υψηλάς οροφάς! Πώς λοιπόν οι πατέρες να μη είναι πλησιέστεροι εις τον Θεόν, αφού κατοικούσιν εις τόσον ύψος; Επί των πλευρών τούτων υπάρχουσιν 23 Ναοί λίαν πλουσίως και ιεροπρεπώς διακεκοσμημένοι.
.........Η μονή είναι ιδιόρρυθμος, και κατά συνέπειαν ηγουμενική αίθουσα δεν υπάρχει, μόνον Επιτροπικόν αλλ όπερ είναι ευπρεπέστατα διακεκοσμημένον, και περιέχει εις μέγα σχήμα πολλάς εικόνας αυτοκρατόρων και ηγεμόνων. Οποία μέθη, οποία χαρά με κατέλαβεν, ότε είδον εις το μέσον αυτών τας προσφιλείς και σεβαστάς εικόνας του βασιλέως της Ελλάδος Γεωργίου και της θελκτικής και νεαράς βασιλίσσης μας Ολγας!
.........Επίστευσα προς στιγμήν, ότι ο Αθως, ότι άπασα η Μακεδονία είναι ελευθέρα Ελλάς.
.........Μετά την ωραίαν αίθουσαν του επιτροπικού και άλλων δωματίων, είναι το λεγόμενον Αρχονταρίκιον, όπερ δεν έχει μεν πολυτέλειαν, αλλά είναι αρκετά καθαρόν και λίαν ευρύχωρον. Ο ξένος φιλοξενείται εις λαμπράν και πλουσίαν τράπεζαν, και καλώς διακεκοσμημένον δωμάτιον του ύπνου.
.........Η ευχαρίστησις ήτις εκδηλούται παρά των αγίων επιτρόπων οσάκις υποδέχονται ξένους και ιδίως Έλληνας, είναι υπερτέρα παντός επαίνου. Μεταχειρίζονται πάντα τρόπον όπως ευχαριστήσωσιν αυτούς, και λυπούνται διότι δυστυχώς τας Μονάς δεν επισκέπτονται συνεχώς οι ομογενείς των. Εις ένα εκ των επτά υψηλών πύργων, είναι η θαυμασία βιβλιοθήκη της Μονής.
.........Ο θησαυρός ούτος της εκκλησιαστικής φιλολογίας και διαφόρων άλλων πολυτίμων βιβλίων ευρίσκεται εντός Πύργου. Εμπεριέχεται δε εντός 12 κομψών εξ υέλου θηκών, τοποθετημένων κύκλω ευρυτάτου δώματος. Αι θήκαι φέρουσι δύο πρόσωπα. Εν εσωτερικώς και εν εξωτερικώς. Το εσωτερικόν πληρούται από χειρόγραφα βιβλία εκ μεμβράνης, τα πλείστα εκκλησιαστικά, κατερχόμενα μέχρι του ενάτου αιώνος. Τά περισσότερα των βιβλίων τούτων ογκώδη όντα εμπεριέχουσιν εικόνας αξίας μεγάλης παρατηρήσεως και θαυμασμού, διότι αν και παρήλθον τόσοι αιώνες διατηρείται εισέτι το ζωηρόν του χρώματος ακμαιότατον. Το εξωτερικόν περιέχει έντυπα τα πλείστα Ελληνικής φιλολογίας και εκκλησιαστικής ιστορίας. Άπαντα τα βιβλία εισί καλώς δεδεμένα και επίχρυσσα. Εις το μέσον υπάρχει τράπεζα διά τούς βουλομένους να αναγνώσωσιν οιονδήποτε θέλουσι βιβλίον. Η φιλόκαλος διευθέτησις οφείλεται εις τον αληθινώς άξιον επαίνου μοναχόν, τον πανοσιώτατον Νεόφυτον, τον και αντιπρόσωπον της μονής Βατοπαιδίου εν Καρυαίς. Και ταύτα περί της παλαιάς και πολυτίμου Βιβλιοθήκης της μονής. Ήδη ας επανέλθωμεν εις τον μέγαν και καθολικόν ναόν και ας εισέλθωμεν εντός του ιερού αυτού βήματος, εις το οποίον φυλάσσονται τα άριστα των αγίων λειψάνων εντός αδαμαντοκολήτων κιβωτίων.Τούτων επισημωτερα εισίν η Αγία Ζώνη της Υπεραγίας Θεοτόκου, τεμάχιον του Τιμίου Σταυρού και ο Ίασπις (ποτήριον του αυτοκράτορος Αρκαδίου). Αλλά και πάλιν το επαναλαμβάνω, ότι τα ταυτα της Ορθοδοξίας κειμήλια, τα κατακοσμεί μυθώδης πλούτος εκ παντοίων πολυτίμων λίθων. Εκθαμβούται ο οφθαλμός εκ της λάμψεως αυτών, και πιστεύεις τότε, φίλτατε αναγνώστα, εις της Χαλιμάς τους αδάμαντας.
.........Επίσης τα μυριοτάλαντα αργυρά σκεύη του ναού φυλλάσσονται εις ευρύτατον δώμα, εισί δε ταύτα αρτοκλασίαι υπερμεγέθεις αργυραί, άγια δισκοπότηρα εκ χρυσσού, Άγια Ευαγγέλια διακεκοσμημένα δι αδαμάντων και πλείστα άλλα, άτινα δεν επιτρέπει ο χώρος να περιγράψωμεν. Εκεί τω όντι βλέπει τις τον πλουτον εν μεγάλη στολή.
.........Τό όλον των δωματίων της μονής ανέρχονται εις 1600. Ολόκληρος ως βλέπετε πόλις, οι δε εν αυτώ μονάζοντες μοναχοί περί τους 400, εξ ων τίνες σπουδάζουσιν εν τή σχολή της Μονής. Άπαντες εργάζονται επί τών κτημάτων της μονής και απολαμβάνουσι χρηματικήν τινα ωφέλειαν εκ της εργασίας των, διότι η μονή αύτη, ως είπομεν, δέν είναι κοινόβιος, ιδιόρρυθμος αλλ και διά τουτο υπάρχουσι μοναχοί εκ τών προεστών, ούτινες κέκτηνται περιουσίαν, ουχί μόνον ης βοηθούσιν δι' τούς πάσχοντας συγγενείς των, αλλά και πολλούς εις ανάγκας ευρισκομένους ξένους.
.........Η μονή έχει μεγάλον αριθμόν βοών, προβάτων και υποζυγίων, διευθυνομένων υπό λαϊκών, μισθοδοτουμένων και τρεφομένων υπ αυτής.
.........Οι πτωχοί των πέριξ χωρίων προσερχόμενοι καθ εκάστην εις την θύραν της μονής, λαμβάνουσι τακτικώς την τροφήν των. Οι διοικούντες την μονήν εισίν οι πατέρες Αντώνιος, Ιάκωβος και Παγκράτιος. Πάντες εισίν ευγενείς και ευπροσήγοροι, νοήμονες, εγγράμματοι και φιλοπάτριδες. Ενταύθα δράττομαι της ευκαιρίας να εκφράσω την άπειρον προς τούς αγίους πατέρας ευγνωμοσύνην μου, διά τας περιποιήσεις ας μοί προσέφερον. Την παραμονήν της αναχωρήσεως παντός ξένου, τω προσφέρονται παρά των ιδίων άγιων πατέρων διάφορα μικρά θρησκευτικά δώρα, οίον εικόνες, μοσχοθυμίαμα αρίστης κατασκευής, αγιασμός, έλαιον εκ του κανδυλίου της Υπεραγίας Θεοτόκου, και άλλα πολλά ... .

Πηγή:

Νικολόπουλος Γ. Α., 

Περιήγησις εις τας Ιεράς Μονάς του Αγίου Όρους
και της Χαλκιδικής Χερσονήσου, Αθήνησιν 1874.

.........Ο Γ. Νικολόπουλος, διευθυντής του αναγνωστηρίου του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων στην Αθήνα, προσφέρει έναν εύχρηστο περιηγητικό οδηγό για τον κοινό επισκέπτη των σημαντικότερων μονών της Ιεράς Κοινότητας του 'Αθω: Εσφιγμένου, Βατοπαιδίου, Κουτλουμουσίου, Ιβήρων, Ξηροποτάμου, Αγίου Παντελεήμονος και της ρωσικής σκήτης του Αγίου Ανδρέου. Ο συγγραφέας περιγράφει με συντομία την αρχιτεκτονική, τον διάκοσμο, το ιστορικό ίδρυσης, τις αποστάσεις μεταξύ των μοναστηριών, το φυσικό τοπίο, το τυπικό και τις καθημερινές συνήθειες των Αγιορειτών μοναχών. Επίσης, παρέχει στοιχεία για τα μετόχια των μονών. Η ιστορική αξία του βιβλίου έγκειται κυρίως στο δεύτερο μέρος του, το «μέρος πολιτικόν», όπου αναπτύσσεται η προσπάθεια των Ρώσων να εποικίσουν το 'Αγιο Όρος με Ρώσους μοναχούς με σκοπό τον «εξανδραποδισμόν του Ελληνισμού». Η μεγαλύτερη σλαβική κοινότητα, πέραν της Μονής Παντελεήμονος, όπου μόναζαν τότε 400 Ρώσοι, ήταν η σκήτη του Αγίου Ανδρέου, όπου εγκαταβιούσαν 200 Ρώσοι μοναχοί. Ο συγγραφέας καυτηριάζει την αδιαφορία των πολιτικών της Ελλάδας και τούς καλεί σε εγρήγορση, «καθόσον ο αστήρ του Ελληνισμού δεν έσβησεν».

πηγή