Ποιές εἶναι οἱ βασικές ἀρχές πού μποροῦν νά γίνουν ἀποδεκτές ἀκόμη καί ἀπό ἐκπροσώπους διαφορετικῶν θρησκειῶν
1. Κατ' ἀρχήν δέν νομίζω ὅτι ὑπάρχει μία ἄποψη. Σήμερα ἐξακολουθοῦν νά ἐπιβιώνουν 19 θρησκεῖες, οἱ ὁποῖες ὑποδιαιροῦνται σέ 240 κλάδους (1). Συγχρόνως, στούς κόλπους τους ὑπάρχουν ἀντιθέσεις μεταξύ τῶν προσκολλημένων κατά γράμμα στήν παράδοση καί τῶν ἀναζητούντων νέα ἀνοίγματα στόν σύγχρονο κόσμο.
Οἱ διάφορες θρησκεῖες, ὅπου ἐπικράτησαν, ἔχουν ἐν πολλοῖς ἐπηρεάσει συνολικά τόν ἀνθρώπινο βίο. Καί εἶναι ἑπόμενο νά σχετίζονται, ἄμεσα ἤ ἔμμεσα, μέ ὅλες τίς πλευρές τῶν διαφόρων ἀξιῶν, τῶν λογικῶν, τῶν αἰσθητικῶν, τῶν ἠθικῶν, καί βεβαίως τῶν μεταφυσικῶν (2). Διότι τά θρησκεύματα δέν κινοῦνται ὡς ἀνεξάρτητες ὀντότητες. Βρίσκονται σέ ἀλληλεπίδραση καί ἀλληλεξάρτηση μέ πολλούς ἄλλους παράγοντες: ἐθνικούς, πολιτικούς, πολιτιστικούς, κοινωνικούς, οἰκονομικούς. Ἐπηρεάζουν καί ἐπηρεάζονται.
Κάθε ἀνεπτυγμένο θρήσκευμα ἔχει α) ἕναν ὑπερβατικό προσανατολισμό, πού κατευθύνει πρός μία ἀπόλυτη ἀλήθεια, πρός ἕναν ὑπέρτατο σκοπό, καί β) ἕνα σύστημα δογματικῶν, ἀξιωματικῶν θέσεων ἑρμηνείας τοῦ κόσμου. Αὐτά προσδιορίζουν τίς λογικές καί μεταφυσικές ἀξίες, τίς ὁποῖες τό θρήσκευμα ὑποστηρίζει.
Ὅπως εἶναι προφανές, ἡ σύγκλιση ἀπόψεων, στίς περιοχές τῆς ἀπόλυτης ἀλήθειας καί τοῦ ὑπερβατικοῦ προσανατολισμοῦ πού καθορίζουν, εἶναι πολύ δύσκολη. Οἱ θρησκεῖες μάλιστα πού ἐπηρεάζουν συνολικά πάνω ἀπό τό ἥμισυ τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς (Χριστιανισμός καί Ἰσλάμ), καθώς καί ὁ προγενέστερός τους Ἰουδαϊσμός, εἶναι θρησκεῖες πού στηρίζονται σέ θεία ἀποκάλυψη. Οἱ θεμελιώδεις ἀξίες περί τοῦ ἀληθοῦς, τοῦ ἀγαθοῦ, τοῦ ἁγίου πού τίς διέπουν, θεωροῦνται δεδομένες «ἄνωθεν». Οἱ φιλοσοφικές ἀναλύσεις καί οἱ νομοθετικές ρυθμίσεις ἀκολουθοῦν.
Τό ἄλλο θρησκευτικό ρεῦμα, πού πηγάζει ἀπό τήν ἰνδική καί τήν κινεζική ἀναζήτηση τοῦ ὑπερβατικοῦ, ἐκ πρώτης ὄψεως δέν εἶναι ἐξαρτημένο ἀπό μία ἅπαξ διά παντός ἄνωθεν ἀποκάλυψη. Ἀναπτύχθηκαν ἐν τούτοις διάφορες σχολές, μέ συγκεκριμένες θεωρίες γιά τήν ἀπόλυτη ἀλήθεια. [...]
Στή σύγχρονη ἀναζήτηση γιά τήν ἐπίτευξη κάποιας συγκλίσεως τῶν θρησκειῶν στό θέμα τῶν πανανθρωπίνων ἀξιῶν, ἡ ἔμφαση δίνεται κυρίως στίς «ἠθικές ἀξίες». Δέν πρέπει ὅμως νά παραθεωρεῖται ὅτι οἱ λογικές, οἱ αἰσθητικές, οἱ ἠθικές, οἱ μεταφυσικές ἀξίες συμπλέκονται καί ἀλληλοεπηρεάζονται, ὅπως τά διάφορα συστήματα τοῦ ὀργανισμοῦ: νευρικό, μυϊκό, κυκλοφορικό.
2. Ἀπό τά τέλη τοῦ 19ου αἰῶνος ἔγιναν προσπάθειες γιά μία καλύτερη ἀλληλογνωριμία καί προσέγγιση ἀνθρώπων διαφόρων θρησκευμάτων, μέ διεθνῆ διαθρησκειακά συνέδρια καί ὀργανισμούς. Προσπάθειες ὅμως γιά μονιμότερες δομές δέν τελεσφόρησαν. H προσέγγιση κινήθηκε σέ πιό βατό ἔδαφος, ὅταν καθορίσθηκαν συγκεκριμένα ζητήματα καί στόχοι, μέ ἀναφορά σέ σύγχρονα θέματα πού ἀντιμετωπίζει ὅλη ἡ ἀνθρωπότητα. Π.χ. ἡ «Παγκόσμια Συνέλευση γιά τή Θρησκεία καί τήν Εἰρήνη» (World Conference oReligioand Peace) βρῆκε μεγαλύτερη ἀνταπόκριση σέ πολλές χῶρες καί συνεχίζει τή δράση καί τίς παρεμβάσεις της. Μετά τήν 11η Σεπτεμβρίου 2001 σημειώθηκε ἐπιτάχυνση διαθρησκειακῶν συνεδρίων, μέ τήν ἐλπίδα ὅτι αὐτό θά βοηθοῦσε στήν καταπολέμηση τῆς τρομοκρατίας καί τή στήριξη τῆς εἰρήνης. H ἀναζήτηση γιά κοινῶς ἀποδεκτές πανανθρώπινες ἀξίες πολυτροπα ἐπιταχύνεται.
Στήν ἐποχή μας, ὅλο καί περισσότερο συνειδητοποιεῖται ἡ ἱστορική πρόκληση καί εὐθύνη τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων ἔναντι τῆς ἑνιαίας ἀνθρωπότητος. Διανοούμενοι πού ἀνήκουν σέ διάφορα θρησκεύματα, ἔστω καί ἄν ὁρμῶνται ἀπό διαφορετικές προϋποθέσεις, καταβάλλουν προσπάθειες ὥστε νά συμφωνήσουν σέ ὁρισμένες βασικές θέσεις.
[...] Ἐν τούτοις, πρέπει νά ἀποφευχθοῦν οἱ ἁπλουστεύσεις. Πρό καιροῦ, ἕνας γνωστός μου καθηγητής πανεπιστημίου μοῦ τηλεφώνησε γιά νά μέ παρακινήσει νά πάρουμε μία πρωτοβουλία γιά τήν εἰρήνη. H πρότασή του ἦταν νά συγκεντρωθοῦν ἡγέτες καί διανοούμενοι τῶν μεγάλων θρησκευμάτων καί νά ἀποφασίσουμε νά διαγράψουμε ἀπό τά ἱερά μας κείμενα ὅ,τι ἀντιστρατεύεται στήν εἰρήνη καί ἐνισχύει τόν πόλεμο. Προσπάθησα νά τοῦ ἐξηγήσω ὅτι κάτι τέτοιο εἶναι ἀνέφικτο. Διότι οἱ ἱερές γραφές τῶν διαφόρων θρησκευμάτων ἔχουν γιά τούς ὀπαδούς τούς ἀδιαπραγμάτευτο κῦρος καί δέν ὑπόκεινται σέ ἀναθεώρηση ὅπως τά συντάγματα τῶν κρατῶν. Οὔτε μπορεῖ νά ὑπάρξει κάποιο ὄργανο, ἕνα εἶδος θρησκευτικοῦ ΟHΕ, πού θά τολμοῦσε νά ἐπιχειρήσει κάτι τέτοιο. Ὁ μόνος τρόπος ἐνισχύσεως τῆς εἰρηνικῆς προσπάθειας σέ παγκόσμιο πεδίο εἶναι ἡ καλλιέργεια ἠπίου κλίματος μεταξύ τῶν ἐκπροσώπων τῶν θρησκευμάτων, ἡ τόνωση τοῦ εἰρηνικοῦ πυρήνα τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος.
3. Στήν ἀναζήτηση καί ἀποσαφήνιση τῶν πανανθρωπίνων ἀξιῶν συμβάλλουν ἀσφαλῶς ἡ ἀντικειμενική ἐπιστημονική ἔρευνα καί ὁ διαθρησκειακός διάλογος. Ἀπαιτεῖται ὅμως πολλή ὑπομονή, διότι ὁ δρόμος εἶναι δύσκολος καί ὀλισθηρός. Ὁ πρῶτος ἐνθουσιασμός, τά τελευταῖα χρόνια, ὑπεχώρησε μπροστά σέ σοβαρές ἐπιφυλάξεις καί ἀπογοητεύσεις. Πολλοί φοβοῦνται τό ἐνδεχόμενο τοῦ συγκρητισμοῦ καί τή σταδιακή ἀλλοίωση τῆς πίστεώς τους, καθώς καί νέους ἐσωτερικούς διχασμούς. Εἶναι ἀναγκαῖο, λοιπόν, νά ἐπιδιώκεται μέ διάκριση ἡ προσέγγιση καί ἡ εἰρηνική συνύπαρξη χωρίς νά θυσιάζεται ἡ ἰδιοπροσωπία ὁμάδων καί λαῶν. [...]
B. Βασικές ἀξίες στίς ὁποῖες μπορεῖ νά ὑπάρξει διαθρησκειακή συμφωνία
1. Στή δεκαετία τοῦ 1990 ἐντάθηκε ἡ διαθρησκειακή προσπάθεια γιά τή συγκρότηση ἑνός ἠθικοῦ κώδικα μέ παγκόσμια ἐμβέλεια. Γνωστότερες εἶναι δύο προτάσεις πού προωθήθηκαν στή διεθνῆ κοινότητα: ἡ πρώτη ἐμφανίσθηκε ὡς πρόταση τοῦ Κοινοβουλίου τῶν Θρησκειῶν τοῦ Κόσμου (Parliament of the World΄s Religions), πού συνῆλθε στό Σικάγο τό 1993, μέ πρωταγωνιστῆ τόν Γερμανό καθηγητή τῆς Τυβίγγης Hans Κung. H δεύτερη πρόταση διαμορφώθηκε ἀπό τόν Leonard Swidler τοῦ Πανεπιστημίου Τemple τῆς Φιλαδελφείας τῶν HΠΑ. H τελευταία συζητήθηκε σέ σειρά συνεδρίων, κυρίως ὅμως στό Διαδίκτυο μέ συντονιστή τό Center for Global Εthics.
H πρόταση τοῦ Κοινοβουλίου, γνωστή ὡς «Διακήρυξη πρός μία Παγκόσμια Ἠθική» (DeclaratioΤoward a Global Εthic), καθορίζει ὡς ἀρχές μιᾶς παγκόσμιας ἠθικῆς: (α) Ὅτι δέν ὑπάρχει παγκόσμια τάξη χωρίς μία νέα παγκόσμια ἠθική. (β) Θεμελιώδης ἀξίωση (demand) εἶναι, κάθε ἀνθρώπινο ὄν νά ἀντιμετωπίζεται ἀνθρωπίνως. (γ) Τέσσερις βασικές ὑποχρεώσεις γιά ἕνα πολιτισμό: Μή βίας καί σεβασμοῦ ζωῆς. Ἀλληλεγγύης καί δίκαιης οἰκονομικῆς τάξεως. Ἀνοχῆς καί φιλαλήθειας. Ἴσων δικαιωμάτων καί συντροφικότητος μεταξύ ἀνδρῶν καί γυναικών. (δ) Ἀνάγκη ἀνανεώσεως τῆς συνειδήσεως. Ὅλες σχεδόν αὐτές οἱ δέσμες κανόνων ἔχουν ἀναφορά καί στηρίζονται σέ ἀρχαίους ἠθικούς κώδικες τῶν μεγάλων θρησκειῶν.
H «Οἰκουμενική Διακήρυξη μιᾶς Παγκόσμιας Ἠθικῆς» (Universal Declaratioof a Global Εthic) τοῦ L. Swidler, μέ ἄλλη διατύπωση καί ἄλλες ἐμφάσεις τονίζει τήν ἐλευθερία, τήν ἀξιοπρέπεια, τόν σεβασμό πρός ὅλα τά ὄντα, ἔμβια καί μή, τήν οἰκουμενική ἀγάπη, τήν ἀνεξιθρησκεία καί τήν ἀνάγκη διαθρησκειακού διαλόγου (3).
Πολλοί, κυρίως Ἀσιάτες, ἐπισημαίνουν ὅτι οἱ ἀνωτέρω ἀπόπειρες, γραμμένες ἀπό λευκούς, εὐκατάστατους, ρωμαιοκαθολικούς, προερχομένους ἀπό κυρίαρχους πολιτισμούς, εἶναι πολύ «Δυτικές» - περισσότερο βεβαίως ἡ δεύτερη Διακήρυξη.
2. Ἀπό τίς ἀναζητήσεις τῶν τελευταίων δεκαετιῶν μποροῦμε νά ἐπισημάνουμε συνοπτικά ὡς κοινῶς ἀποδεκτές ἀπό τίς θρησκεῖες τίς ἀκόλουθες ἀρχές καί ἀξίες:
(α) Κοινή καταγωγή ὅλων τῶν ἀνθρώπων. Οἱ μονοθεϊστικές θρησκεῖες βεβαιώνουν ὅτι ὁ Θεός ἐδημιούργησε τό πρῶτο ἀνθρώπινο ζεῦγος. Εἶναι γνωστοί οἱ στίχοι-κλειδιά τῆς Ἁγίας Γραφῆς: «Καί ἐποίησεν ὁ Θεός τόν ἄνθρωπον• κατ΄ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν, ἄρσεν καί θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς» (Γεν. 1:27, πρβλ. 1:26, 5:1). Ὅπως καί ἡ φράση τοῦ Ἀποστόλου Παύλου: «Ἐποίησέ τε ἐξ ἑνός αἵματος πᾶν ἔθνος ἀνθρώπων ὁ Θεός» (Πράξ. 17:26). [...]
(β) Θεμελιώδης ἀρχή σέ ὅλες σχεδόν τίς ἀνεπτυγμένες θρησκεῖες εἶναι ὁ Χρυσός Κανόνας. Στό κλασικό ἰνδουιστικό βιβλίο Μαχαμπαράτα διαβάζουμε: «Αὐτή εἶναι ἡ σύνοψη τοῦ χρέους: Μήν κάνεις ποτέ στούς ἄλλους κάτι τό ὁποῖο θά σοῦ προξενοῦσε πόνο ἄν γινόταν σέ σένα». Ὅταν ὁ Κομφούκιος ρωτήθηκε: «Ὑπάρχει μία λέξη ἡ ὁποία νά χρησιμεύει ὡς κανόνας πρακτικός γιά ὅλη τή ζωή;», ἀπάντησε: «Δέν εἶναι αὐτή ἡ λέξη ἡ ἀμοιβαιότητα; Λοιπόν, μήν κάνεις στούς ἄλλους ὅ,τι δέν θά ἤθελες νά κάνουν σέ σένα». [...]
Στήν ἰουδαϊκή σκέψη ἐπαναλαμβάνεται συχνά ἡ ἀρχή «ὅ μισεῖς, μηδενί ποιήσης» (Τωβίτ 4:15) ἤ μέ τά λόγια του μεγάλου ραββί Χιλέλ (1ος αἰ. π.Χ. - 1ος αἰ. μ.Χ.): «Μήν κάνεις στούς ἄλλους ὅ,τι δέν θά ἤθελες νά κάνουν αὐτοί σέ σένα». Στό κήρυγμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ διατυπώνεται δυναμικά ὁ κανόνας μέ θετικό τρόπο: «Καθώς θέλετε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, καί ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως» (Λουκ. 6:31, πρβλ. Ματθ. 7:12). Ὁ ἰσλαμικός κόσμος υἱοθέτησε αὐτή τήν ἰδέα (περιορίζοντάς την συχνά στήν οὔμα, τή μουσουλμανική κοινότητα). Στά ἀποφθέγματα πού ἀποδόθηκαν ἀργότερα στόν Μωάμεθ, συναντοῦμε καί τό ἑξῆς: «Κανείς ἀπό σᾶς δέν εἶναι πιστός ἐφόσον δέν ἐπιθυμεῖ γιά τόν ἀδελφό του αὐτό τό ὁποῖο ἐπιθυμεῖ γιά τόν ἑαυτό του».
Γιά νά μήν δημιουργοῦνται ὅμως ἀποσπασματικές ἐξιδανικευμένες εἰκόνες, πρέπει νά ποῦμε ὅτι στά διάφορα ἱερά κείμενα τῶν θρησκειῶν ὑπάρχουν καί φράσεις πού ὁδηγοῦν σέ διαφορετικές κατευθύνσεις.
(γ) Σεβασμός στή ζωή. Ὅλες οἱ θρησκεῖες ἀπαγορεύουν τόν φόνο. Ἰνδικές θρησκευτικές σχολές συνιστοῦν σεβασμό σέ κάθε μορφή ζωῆς καί τήν ἀποφυγή θανατώσεως τῶν ζώων. Στίς περί φόνου ἐντολές μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὅτι λανθάνει καί ἡ ἀπαγόρευση κάθε μορφῆς βασανισμοῦ. Ἐπίσης, ἡ τρομοκρατία καί ἡ βία στίς οἰκογενειακές, στίς ἐπαγγελματικές καί στίς διεθνεῖς σχέσεις. Τό θέμα, πάντως, τοῦ πολέμου -ἀμυντικοῦ ἤ ἐπιθετικοῦ- παραμένει πολύπλοκο καί διατυπώνονται θέσεις ἐκ διαμέτρου ἀντίθετες.
(δ) H δικαιοσύνη καί ἡ ἐντιμότητα ἀναγνωρίζονται ὡς θεμελιώδεις ἀρετές σέ πολλές θρησκεῖες (π.χ. στόν Κομφουκιανισμό ἡ δικαιοσύνη εἶναι μία ἀπό τίς τέσσερις σημαντικότερες• ὁ Μένκιος μάλιστα τήν ἀνύψωσε στό ὑψηλότερο ἐπίπεδο τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν). Καί στίς τρεῖς μονοθεϊστικές θρησκεῖες ἡ δικαιοσύνη θεωρεῖται βασικό χαρακτηριστικό τῶν ἀνθρώπων τοῦ Θεοῦ. Στήν ἔννοιά της συνυπάρχουν οἱ ἔννοιες τῆς ἐντιμότητος, τῆς θεοσεβείας, ἀκόμη καί τῆς ἁγιότητος. Διότι αὐτή φέρει τόν ἄνθρωπο πλησιέστερα στόν Θεό (4). H γενική ἀρχή ἀποσαφηνίζεται ἀκόμα εἰδικότερα στίς προστακτικές «οὐ κλέψεις», μήν ἐκμεταλλεύεσαι, μή δωροδοκεῖς, μή στηρίζεις τή διαφθορά, μήν ἐξαπατᾶς (5). [...]
(ε) Σέ ὅλες τίς θρησκεῖες ὑπάρχουν ἐντολές ἤ ἁπλές ὁδηγίες γιά τή συμπεριφορά τῶν φύλων μεταξύ τους, πού καθορίζουν τόν σεβασμό στίς γενετήσιες σχέσεις. Ἐδῶ, ὅμως, οἱ παραλλαγές εἶναι πολύ περισσότερες. Βασική πάντως παραμένει ἡ ἐντολή «μήν ἀσελγήσεις», μήν ἐκτραπεῖς σέ γενετήσια ἀνηθικότητα. Κατά βάσιν, οἱ ἐκπρόσωποι τῶν διαφόρων θρησκευτικῶν παραδόσεων συμφωνοῦν ὅτι κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά ὑποτιμᾶ τούς ἄλλους στίς γενετήσιες σχέσεις, νά τούς ὁδηγεῖ ἤ νά τούς κρατεῖ σέ σεξουαλική ἐξάρτηση. H ἔξαρση τῆς ἐκμεταλλεύσεως νεαρῶν γυναικῶν καί παιδιῶν, πού παρατηρεῖται στίς ἡμέρες μας, καταδικάζεται ὁμόφωνα.
(στ) Τά περισσότερα θρησκεύματα ἀναφέρονται στήν εἰρήνη, ὡς εὐχή, ὡς χρέος, ὡς σκοπό. Ὡς προσπάθεια χαλιναγωγήσεως τῆς ἐπιθετικότητος τοῦ ἀνθρώπου• ὡς τρόπο γιά τήν ἁρμονική συμβίωση μιᾶς κοινωνίας βάσει συγκεκριμένων κανόνων συμπεριφορᾶς• καί ὡς ἐσωτερική εἰρήνη, μέ τήν κατασίγαση τῶν παθῶν, τοῦ φόβου, τῆς ἀγωνίας. [...]
Στίς μονοθεϊστικές θρησκεῖες, ἡ εἰρήνη ἀφ΄ ἑνός μέν θεωρεῖται δῶρο Θεοῦ καί καρπός τῆς ἐμπιστοσύνης σ΄ Αὐτόν, ἀφ΄ ἑτέρου ἔχει κοινωνικές καί ἱστορικές διαστάσεις. Γιά τήν ἐπικράτησή της ἀπαιτοῦνται καί οἱ προσπάθειες τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπιδίωξή μας πρέπει νά εἶναι μία πολυδιάστατη εἰρήνη: μέ τόν Θεό, μέ τόν ἑαυτό μας, μέ τούς ἄλλους, μέ τήν κτίση ὁλόκληρη.
(ζ) Στό πρόβλημα τῆς φτώχειας ὑπάρχει μεγαλύτερη ἀπόκλιση ὡς πρός τίς ἑρμηνεῖες καί τή λύση. Πρωτοποριακές θρησκευτικές προσωπικότητες προτρέπουν στήν εὐσπλαχνία καί τήν καλοσύνη (Κομφούκιος, Λάο Τσέ, Ζωροάστρης, Βούδας). Καί ὅλες οἱ θρησκεῖες, λίγο ἤ περισσότερο, ζητοῦν νά ἀνακουφίσουν τή φτώχεια, τονίζοντας τήν εὐσπλαχνία.
Θρησκευτικά συστήματα πού ξεκίνησαν ἀπό τήν ἰνδική χερσόνησο υἱοθέτησαν τήν ἄποψη ὅτι οἱ συνθῆκες ζωῆς εἶναι συσσώρευση τοῦ «κάρμα», τῶν καλῶν ἤ κακῶν ἔργων τῶν προτέρων μορφῶν ζωῆς, τῶν μεταβιώσεων («σαμσάρα»). H διέξοδος ἀπό τήν κατάσταση αὐτή εἶναι δυνατή σέ μία ἑπόμενη φάση ὑπάρξεως. H καλοσύνη πρός τούς ἐνδεεῖς ἐπαινεῖται καί ἐξασφαλίζει θετικό «κάρμα». Ὁ Βουδισμός, υἱοθετώντας τίς περί «κάρμα» καί «σαμσάρα» ἀρχές, πρότεινε ὡς οὐσιαστική λύση, ὡς ἰδανικό τοῦ τέλειου ἀνθρώπου, τοῦ βουδιστῆ μοναχοῦ, τήν ἀπόλυτη φτώχεια. Συγχρόνως ἔλαβε πρόνοια γιά τή συντήρηση τῶν μοναχῶν, προβάλλοντας ὡς βασική ἀρετή τῶν λαϊκῶν τήν εὐσπλαχνία (τή «μέτα») πρός ὅσους βρίσκονται σέ ἔνδεια ἤ ἄλλη ἀνάγκη καί καταδικάζοντας τήν πλεονεξία καί τή χλιδή. [...]
Ὁ κατ΄ ἐξοχήν πάντως ὑπερασπιστής τῶν φτωχῶν ἀναδείχθηκε ὁ Ἰησοῦς Χριστός μέ τή ζωή καί τή διδασκαλία Του. Ὑπογράμμισε τήν ἀξιοπρέπεια τοῦ φτωχοῦ, τήν ἀξία του ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, στηλίτευσε τήν ἀσπλαχνία τῶν πλουσίων, ὕμνησε τή δικαιοσύνη, ἀποκάλυψε τήν ἀγάπη καί ἐπέμεινε σ΄ αὐτή.
(η) Ὡς κορύφωμα τῆς προσφορᾶς στήν κλίμακα τῶν ἀξιῶν θεωρεῖται ἡ ἀγάπη. Ὁ Χριστιανισμός μέ τρόπο μοναδικό τόνισε τίς πανανθρώπινες διαστάσεις τῆς ἀγάπης. Ἀποσαφήνισε μέ τό δυνατότερο φῶς τήν πολυεδρική ἔννοια καί σημασία της. Τήν ἐπεξέτεινε πέρα ἀπό κάθε ὅριο, φυλετικό, θρησκευτικό, κοινωνικό (Ἐπί τοῦ ὅρους ὁμιλία, παραβολή Καλοῦ Σαμαρείτη, Ὕμνο τῆς ἀγάπης στήν Α΄ Κορινθ.). Τήν κατέστησε δύναμη οἰκουμενική, πού ἀγκαλιάζει καί μεταμορφώνει τά πάντα. Τήν ταύτισε μέ τήν ὑπέρτατη πραγματικότητα, μέ τόν Θεό. «Ὁ Θεός ἀγάπη ἐστι, καί ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καί ὁ Θεός ἐν αὐτῷ» (Α΄ Ἰω. 4:16). Ἐνέπνευσε μέ μοναδικό τρόπο τή βίωση καί τήν ἄσκησή της.
Στίς ἡμέρες μας, παρατηρεῖται ἡ τάση νά ἑρμηνεύονται ὑπό τό φῶς τῆς ἀγάπης καί ἄλλες θεμελιακές ἀρχές πού κατά καιρούς ἔχουν ὑποστηρίξει ἄλλες θρησκεῖες (ὅπως λ.χ. ἡ βουδιστική «μέτα»). [...]
3. Ἀνεξάρτητα ἀπό τίς διαθρησκειακές πρωτοβουλίες, τίς πανανθρώπινες ἠθικές ἀξίες ἔχουν προωθήσει οἱ Διακηρύξεις περί ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων τοῦ ΟHΕ. Ἀσφαλῶς καί αὐτές δέχθηκαν πολλές ἐπιρροές ἀπό θρησκευτικές ἰδέες. Παρά τίς ἀντιρρήσεις πού κατά καιρούς ἔχουν διατυπωθεῖ γιά ἐπί μέρους παραγράφους τῶν ἐν λόγῳ Διακηρύξεων ἀπό ἐκπροσώπους κυρίως ἀσιατικῶν θρησκειῶν, ἀλλά ἀκόμη καί ὁρισμένων χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν, τά κείμενα αὐτά συγκεντρώνουν ὅλο καί περισσότερο τή συγκατάθεση τῶν ὀπαδῶν διαφόρων θρησκειῶν. Ἐπίσης συμβάλλουν στή διαμόρφωση μίας ἠθικῆς ὁρολογίας μέ δεσπόζοντα χαρακτηριστικά τήν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια, τήν ἐλευθερία, τήν ἀνεξιθρησκία, τήν εἰρήνη.
Κατά κανόνα, οἱ ἐκπρόσωποι τῶν διαφόρων θρησκειῶν συμφωνοῦν μέ τό πρῶτο ἄρθρο τῆς «Οἰκουμενικῆς Διακηρύξεως τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου» (Universal Declaratioof HumaRights) τοῦ Ὀργανισμοῦ Ἡνωμένων Ἐθνῶν (ἡ ὁποία υἱοθετήθηκε στίς 10 Δεκεμβρίου 1948), ὅτι δηλαδή «ὅλοι οἱ ἄνθρωποι γεννῶνται ἐλεύθεροι καί ἴσοι σέ ἀξιοπρέπεια καί δικαιώματα. Εἶναι προικισμένοι μέ λογικό καί συνείδηση καί ὀφείλουν νά ἐνεργοῦν πρός ἀλλήλους μέ πνεῦμα ἀδελφοσύνης».
Τόν Δεκέμβριο τοῦ 1989, ἡ Οὐνέσκο (UΝΕSCΟ) ὀργάνωσε στή Μπανγκόκ ἕνα Συνέδριο μέ θέμα «H θέση τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων στίς θρησκευτικές καί πολιτιστικές παραδόσεις τοῦ κόσμου». Ἀναπτύχθηκαν οἱ ἀπόψεις τῶν μεγάλων θρησκευτικῶν ρευμάτων σκέψεως (Ἰνδουισμοῦ, Βουδισμοῦ, Ἰουδαϊσμοῦ, Ὀρθοδοξίας, Ρωμαιοκαθολικισμοῦ, Προτεσταντισμοῦ, Σιντοϊσμοῦ καί Ἰσλάμ). [...]
Ἕνα ἄλλο συνέδριο, τό «Παγκόσμιο Συνέδριο γιά τά ἀνθρώπινα δικαιώματα», πραγματοποιήθηκε τό 1993 στή Βιέννη. Θυμοῦμαι ὅτι ἀπό τήν πρώτη συνδιάσκεψη, στήν ὁποία μετεῖχα ὡς εἰσηγητής, καταλήξαμε σέ ἀρκετά κοινά συμπεράσματα: Πρῶτον, ὅτι τό πρόβλημα τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων ἀποτελεῖ πλέον σοβαρό θέμα γιά ὅλες σχεδόν τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου, ἄσχετα μέ τό ποιά ἔννοια καί ἑρμηνεία δίνουν σ΄ αὐτά. Δεύτερον, ὅτι ἡ ἀναγνώριση τῆς ἱερότητος τοῦ ἀνθρωπίνου ὄντος καί ὁ σεβασμός τῆς ἀξιοπρέπειάς του βοηθοῦν στή συνεργασία τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων μέ τίς διεθνεῖς ὀργανώσεις πού ἀσχολοῦνται μέ τό θέμα τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Καί τρίτον, ὅτι ἡ Οἰκουμενική Διακήρυξη καί οἱ ἄλλες συναφεῖς προσπάθειες τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν ἀποτελοῦν σημαντική ἐξέλιξη στήν ἀναγνώριση τῆς ἀξίας καί τῆς ἀξιοπρέπειας τοῦ ἀνθρώπου. [...]
Παράλληλα, ὅμως, μέ αὐτές τίς κοινές τοποθετήσεις, πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι ὑπάρχουν ἀρκετοί ἐκπρόσωποι τῶν μή θεϊστικῶν θρησκειῶν, οἱ ὁποῖοι ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ προϋποθέσεις, πάνω στίς ὁποῖες στηρίχθηκε ἡ Οἰκουμενική Διακήρυξη τοῦ 1948, εἶναι ξένες πρός τίς παραδόσεις τους ἤ καί ἀκόμη ἀπαράδεκτες ἀπό αὐτές. [...]
4. Τέλος, πρέπει νά ὑπογραμμισθεῖ ὅτι ἡ συμβολή τῶν θρησκειῶν δέν περιορίζεται στά κοινά σημεῖα καί στίς κοινές ἀξίες, τίς ὁποῖες λίγο-πολύ στηρίζουν, ἀλλά καί σέ ὁρισμένες βασικές ἰδιοτυπίες πού παρουσιάζουν σέ ξεχωριστά σημεῖα πού τονίζουν. Ἐπιπλέον, κατά τήν ἀναζήτηση τῶν πανανθρωπίνων ἀξιῶν, οἱ θρησκεῖες ἐπισημαίνουν τό ὑπαρκτικό βάθος πού ἔχει ἡ ἠθική συμπεριφορά τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπιμένουν ὅτι ἡ λύση τοῦ προβλήματος τοῦ κακοῦ δέν περιορίζεται στή βελτίωση μιᾶς κοινωνικῆς ἐπιφάνειας, ἀλλά ὅτι θά πρέπει νά ἀντιμετωπισθεῖ τό βαθύτερο στρῶμα του, ὁ ἀβυσσαλέος ἀνθρώπινος ἐγωισμός. Καί προσφέρουν ἔμπνευση καί δύναμη γιά τήν ὑπέρβασή του.
Στά ἀδιέξοδα στά ὁποῖα μᾶς ὁδηγεῖ ὁ τεχνικός πολιτισμός, καλλιεργώντας τήν αὐτάρκεια, τήν ὑπερηφάνεια καί τήν ἀπληστία, ὑπενθυμίζουν ὅτι τό μέσον γιά τήν πνευματική ἰσορροπία τοῦ ἀνθρώπου δέν εἶναι ἡ ὑποταγή τῆς φύσεως στίς ἐπιθυμίες τοῦ ἀτόμου, ἀλλά ἡ ὑποταγή τῆς ἀτομικῆς ἐπιθυμίας, ἡ ἀπάρνηση, ἡ ἄσκηση, ἡ κάθαρση τοῦ ἐγώ, ἡ ἀναζήτηση καί ἡ βίωση τοῦ ἁγίου.
...
Κλείνοντας, θά ἤθελα νά ὑπογραμμίσω αὐτό πού σημείωσα στήν ἀρχή: Ὅτι, ἐκτός τῶν ἀξιῶν πού ἀναφέρονται στήν ἠθική, ἡ συνεισφορά τῶν θρησκειῶν εἶναι σημαντική καί γιά τίς δέσμες τῶν ἀξιῶν πού σχετίζονται μέ τήν ἀλήθεια, πού νοηματοδοτεῖ τή ζωή, καί τό κάλλος, πού χαρίζει σ΄ αὐτή λάμψη καί χάρη. Κάθε δέ θρησκεία ἔχει συμβάλει μέ τόν δικό της τρόπο στήν ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας καί τήν ἀνάδειξη διαφόρων πλευρῶν τῆς ἀξίας τοῦ κάλλους.
Ἡ εἰρηνική ἐπικοινωνία, ὁ διαθρησκειακός διάλογος καί κυρίως ὁ «διάλογος ζωῆς» μεταξύ ἀνθρώπων διαφόρων θρησκευτικῶν πεποιθήσεων μποροῦν νά βοηθήσουν στή μεταφύτευση νέων ἰδεῶν καί ἀρχῶν ἀπό τόν ἕνα πολιτισμό στόν ἄλλον καί στήν ἀνάπτυξη σπόρων πού κοιμοῦνται στό ἔδαφός τους. Δέν πρέπει δέ νά παραθεωρεῖται ὅτι οἱ θρησκεῖες, καθώς βιώνονται ἀπό ζωντανούς ἀνθρώπους, εἶναι ζῶντα, ὀργανικά σύνολα, ἀναπτυσσόμενα καί ἐξελισσόμενα. Ἔχουν τή δική τους ἐσωτερική δυναμική - θά ἔλεγα, ἐντελέχεια. Δέχονται ἐπιδράσεις καί ἀπορροφοῦν νέες ἰδέες, οἱ ὁποῖες φθάνουν στά περιβάλλοντά τους. Προσαρμόζονται μέ δικό τους τρόπο στίς καινούργιες προκλήσεις γιά νά συμβάλουν στήν περαιτέρω κοινή πορεία τῆς ἀνθρωπότητος.
Σημειώσεις
1. Οἱ σημαντικότερες σέ ἀριθμό ὀπαδῶν εἶναι ὁ Χριστιανισμός (περίπου 33,1%) καί τό Ἰσλάμ (σχεδόν 20%). Ἀκολουθοῦν ὁ Ἰνδουισμός (περίπου 13%), ὁ Βουδισμός (6%), ὁ Ταοϊσμός καί ὁ λαϊκός Κομφουκιανισμός (περίπου 4%). Διάφορα νέα σχετικῶς θρησκεύματα, τά παλαιά φυλετικά θρησκεύματα τῆς Ἀφρικῆς (ἀνά 2% ἡ κάθε μία δέσμη). Καί σέ χαμηλότερά του 0,5% ποσοστά κινοῦνται ὁ Ἰουδαϊσμός, ὁ Σικκισμός, ὁ Μπαχαϊσμός, ὁ Τζαϊνισμός, ὁ Σιντοϊσμός. Οἱ θρησκειολογικές στατιστικές γιά πολλούς λόγους εἶναι κατ΄ ἐξοχήν σχετικές καί μόνο ἐνδεικτικῶς λαμβάνονται ὑπ΄ ὄψιν. Συγχρόνως, ἕνα μεγάλο ποσοστό τῶν κατοίκων τοῦ πλανήτη, καί μάλιστα τῶν τεχνολογικά ἀνεπτυγμένων κοινωνιῶν, δέν ἀνήκουν σέ καμιά θρησκεία (15,2% ὑπολογίζονται οἱ Ἀγνωστικιστές καί 3,5% οἱ δεδηλωμένοι Ἄθεοι). D. Barrett, «World ChristiaΕncyclopedia». Α Comparative Survey of Churches and Religions ithe ΜoderWorld, Οxford University Press, Οxford - Νew York 2001.
2. Σχετικά μέ τόν προσδιορισμό καί τή διαίρεση τῶν ἀξιῶν, ὑπενθυμίζω ἀκροθιγῶς ὅτι διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες. Ἡ γνωστότερη στηρίζεται στή φιλοσοφία τοῦ Καντίου καί διακρίνει τίς ἀξίες σέ λογικές, αἰσθητικές καί ἠθικές. Σέ αὐτές προστίθενται ἀπό ὁρισμένους στοχαστές οἱ θρησκευτικές ἀξίες (πού ἀναφέρονται στό νόημα τοῦ κόσμου) καί οἱ οἰκονομικές ἀξίες, πού ἀνάγονται στή σφαίρα τοῦ ὠφελίμου, (Λούβαρη, Μεγάλη Ἑλληνική Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμ. Ε, σέλ. 39). Ἐκτός τῆς διαιρέσεως αὐτῆς, πού βασίζεται στήν τριμερῆ διαίρεση τῆς ψυχολογίας, διατυπώθηκαν καί συστηματικές διαιρέσεις τῶν ἀξιῶν. Ὅπως τοῦ H. Μunsterberg («Philosophie der Werte», 2 1921), ὁ ὁποῖος ἀρχικά διακρίνει δύο κατηγορίες: τίς ζωικές ἀξίες καί τίς πολιτιστικές, καί σέ κάθε μία ἀπό αὐτές τέσσερα εἴδη ἀξιῶν: λογικές, αἰσθητικές, ἠθικές, μεταφυσικές. Διάφορες διαιρέσεις ἔχουν προταθεῖ ἀπό ἄλλους στοχαστές (Ν. Hartman, Εd. Spranger, Joh. Hessen). Γιά νεότερες τοποθετήσεις βλ. Ch. Τaliaferro, «Contemporary Philosophy of Religion», Blackwell, ΜaldeΜΑ, Οxford 1998, 190-199, 211-218 κ.α. H. Putman, «Τhe Collapse of the Fact / Value Dichotomy», Harvard University Press, Cambridge ΜΑ 2002. J. Raz, «Τhe Practice of Value», ClarendoPress, Οxford 2003.
3. Τό πρῶτο σχέδιο ἐπικυρώνει 8 βασικά σημεῖα: 1. Τήν ἐλευθερία κάθε ἀνθρωπίνου προσώπου. 2. Τήν ἔμφυτη ἀξιοπρέπεια ὅλων τῶν ἀνθρώπων. 3. Τόν σεβασμό πρός ὅλα τά ὄντα, ἔμβια καί μή. 4.Τήν ἀνάγκη νά ὑπερβαίνει τό ἄτομο τόν ἑαυτό του καί νά ἐναγκαλίζεται εὐρύτερα σύνολα: τήν κοινότητα, τό ἔθνος, τήν οἰκουμένη, τό σύμπαν. 5. Μία ἀγάπη ἐπεκτεινόμενη γιά νά περιλάβει τά πάντα. 6. Σεβασμός καί ἐλευθερία γιά κάθε θρησκεία καί πίστη. 7. Διάλογος, ἀναγκαῖος ὅρος γιά μία ἁρμονική ἀνθρώπινη συνύπαρξη στόν πλανήτη. Ἀκολούθησε μία νεότερη διατύπωση μέ 10 σημεῖα, ἡ ὁποία συντονίζεται μέ τήν Οἰκουμενική Διακήρυξη τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων τοῦ 1948, τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν. Ἀναλυτικότερα καί κριτική, βλ. S. Κing, «Α Clobal Εthic ithe Light of Comparative Religious Εthics», S.B. Τwiss and B. Grelle, Εxplorations iGlobal Εthics, Westview, Οxford 2000, 118-140.
4. Τo χρέος τῆς δικαιοσύνης τονίζεται ἐπίμονα στήν Ἁγία Γραφή. «Ἀπό παντός ρήματος ἀδίκου ἀποστήσῃ. ..οὐ δικαιώσεις τόν ἀσεβῆ ἕνεκεν δώρων» [Ἔξ. 23:6-8• πρβλ. Δευτ. 19:15, Ψαλμ. 57 (58): 2]. Δίκαιος εἶναι αὐτός πού ἀνταποκρίνεται στό θεῖο θέλημα, στούς θείους κανόνες. «Δίκαιος εἶ, Κύριε, καί εὐθεῖαι αἱ κρίσεις σου, ...ἡ δικαιοσύνη σου δικαιοσύνη εἰς τόν αἰώνα καί ὁ νόμος σου ἀλήθεια», δέεται ὁ Ψαλμωδός (Ψαλμ. 118, 137, 142). «Δικαιοσύνην μάθετε οἱ κατοικοῦντες ἐπί τῆς γῆς», ἐπιμένει ὁ Ἠσαΐας (26:9). Στήν Καινή Διαθήκη τίθεται πολύ ὑψηλότερα τό ἰδανικό της δικαιοσύνης• «μακάριοι οἱ πεινῶντες καί διψῶντες τήν δικαιοσύνην» (Ματθ. 5:6). «Ἐάν μή περισσεύσῃ ὑμῶν ἡ δικαιοσύνη πλεῖον τῶν γραμματέων καί Φαρισαίων, οὐ μή εἰσέλθητε εἰς τήν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν» (Ματθ. 5:20• πρβλ. Ἐφεσ. 4:24, 6:14, Φιλιπ. 1:11, Α΄ Τίμ. 6:11, Ἑβρ. 1:9).
5. Στή μνημονευθεῖσα Διακήρυξη τοῦ Κοινοβουλίου τῶν Θρησκειῶν τοῦ Κόσμου προστέθηκε ἡ θέση -ὄχι χωρίς ἀντιρρήσεις- ὅτι κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά χρησιμοποιεῖ τήν κάθε εἴδους περιουσία του χωρίς ἐνδιαφέρον γιά τήν ἀνάγκη τῆς κοινωνίας καί ὁλοκλήρου του πλανήτη. H περιουσία, μεγάλη ἤ μικρή, συνεπάγεται εὐθύνη - ἡ χρήση τῆς πρέπει συγχρόνως νά ἐξυπηρετεῖ τό κοινό καλό. Εἰδικότερα γιά τή δικαιοσύνη στό Ἰσλάμ βλ. Μ. Κhadduri, Τhe Ιslamic Conceptioof Justice, JohHopkins University Press, Baltimore - London, 1984.
* Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀλβανίας κ. Ἀναστάσιος (Γιαννουλάτος) εἶναι ὁμότιμος καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ἀντεπιστέλλον μέλος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν.
Ψήφω Θεού προς θείον ήρθη χωρίον,
