Έρευνα στα βλαστοκύτταρα: Μία προσέγγιση με βάση την ορθόδοξη βιοηθική

Ανθρώπινο βλαστοκύτταρο (φωτ. wikipedia)

Δεν θα υπερβάλαμε πιθανόν αν ισχυριζόμασταν τα ηθικά ζητήματα τα οποία εγείρει η έρευνα της φύσης και των δυνατοτήτων βλαστοκυττάρων αποτελεί σήμερα το υπ’ αριθμ. 1 θέμα της βιοηθικής, τόσο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης όσο και στους κύκλους των ειδικών. Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την ηθική προβληματική του θέματος πρέπει να υπεισέλθουμε σε κάποιες λεπτομέρειες τεχνικής και βιολογικής φύσεως.

Τα βλαστοκύτταρα, τα οποία ονομάζονται και αρχέγονα είναι τα κύτταρα της αρχικής ανάπτυξης του εμβρύου μέχρι το στάδιο των 16 έως 32 κυττάρων. Τέτοια κύτταρα υπάρχουν και στο ομφαλοπλακουντιακό περιβάλλον, καθώς και στους οργανισμούς των ενηλίκων ιδιαίτερα στον νωτιαίο μυελό. Αυτό που τα καθιστά πολύτιμα στην έρευνα της ιατρικής είναι μία ιδιότητά τους η οποία στην γλώσσα της γενετικής ονομάζεται ολοδυναμία (totipotency). Η ολοδυναμία ορίζεται ως «η ικανότητα ενός και μόνου κυττάρου να αναπαράγει ένα ολόκληρο άτομο»[1]. Δηλαδή το καθένα από αυτά τα κύτταρα περιέχει μέσα του την πληροφορία για την περαιτέρω ανάπτυξη ολόκληρου του ανθρώπινου οργανισμού. Σε αυτά τα κύτταρα δεν έχει αρχίσει ακόμη η διαδικασία της διαφοροποίησής τους σε συγκεκριμένους ιστούς γι΄ αυτό ονομάζονται και αδιαφοροποίητα. Η ιδιότητα της ολοδυναμίας έστρεψε το ενδιαφέρον των επιστημόνων στην εξιχνίαση του μυστικού της διαφοροποίησης, το οποίο αν αποκαλυφθεί πιστεύεται ότι θα δώσει την δυνατότητα εργαστηριακής παραγωγής ιστών και οργάνων για μεταμόσχευση. Επίσης τα βλαστοκύτταρα κατόπιν γονιδιακής επεξεργασίας μπορούν να εισαχθούν σε όργανα και ιστούς όπου υπάρχει δυσλειτουργία κυττάρων και να την αναπληρώσουν[2]. Προς το παρόν (τα βλαστοκύτταρα) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη θεραπεία πολλών σοβαρών ασθενειών, όπως διάφορες μορφές καρκίνου, λευχαιμίες, αιματολογικές διαταραχές, ανοσοανεπάρκειες κ.ά. Η έρευνα, που συνεχίζεται, παρέχει πολλές υποσχέσεις για τη θεραπεία και άλλων νοσημάτων, όπως η νόσος του Alzheimer, η νόσος του Parkinson, ο σακχαρώδης διαβήτης, διάφορες μεταβολικές διαταραχές, καρδιαγγειακά νοσήματα, διαταραχές στο ήπαρ, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η μυϊκή δυστροφία, οι τραυματισμοί της σπονδυλικής στήλης και τα εγκεφαλικά επεισόδια[3].

Ο πυρήνας της βιοηθικής προβληματικής σχετικά με τα βλαστοκύτταρα αφορά κυρίως την διαδικασία μέσω της οποίας τα προμηθεύεται η επιστημονική κοινότητα και λιγότερο στην (δυνητική) θεραπευτική εφαρμογή τους[4]. Τα βλαστοκύτταρα αναπτύσσονται και πολλαπλασιάζονται σε καλλιέργειες, οι οποίες δημιουργούνται μέσω τριών βασικά μεθόδων:

1. Με την πρώτη μέθοδο τα βλαστοκύτταρα λαμβάνονται από την εσώτερη κυτταρική μάζα των εμβρύων 5-10 ημερών. Αυτή η μέθοδος είναι η ευκολότερη από τεχνικής πλευράς, αλλά έχει δημιουργήσει και τα περισσότερα ηθικά διλήμματα. Πρόκειται για τα χαρακτηριζόμενα ως εμβρυϊκά ή εμβρυονικά βλαστοκύτταρα. Τα έμβρυα αυτά συνήθως δημιουργούνται εργαστηριακά, in-vitro και δεν εμφυτεύονται στην γυναικεία μήτρα με σκοπό την εγκυμοσύνη και την γέννηση. Πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμη σε πολλές χώρες όπως η Γερμανία[5], η Ιταλία κ.ά. η δημιουργία τέτοιων εμβρύων απαγορεύεται. Στις περισσότερες περιπτώσεις για τις καλλιέργειες εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων χρησιμοποιούνται τα «πλεονάζοντα έμβρυα» από την εξωσωματική γονιμοποίηση. Το σύνολο των κυττάρων που λαμβάνονται από τα έμβρυα «ωθούνται» μέσω εργαστηριακών τεχνικών στην ανάπτυξη μόνιμων αδιαφοροποίητων κυτταρικών σειρών. Με ανάλογο χειρισμό μέσω αυξητικών παραγόντων μπορούν θεωρητικά να διαφοροποιηθούν σε όλους τους τύπους ιστών[6].

2. Μία δεύτερη μέθοδος παραγωγής βλαστοκυττάρων είναι μέσω της λήψης (προ)γαμετικών κυττάρων από  απορριμμένα μέσω άμβλωσης έμβρυα. Αυτά τα προγαμετικά κύτταρα είναι οι πρόδρομοι του μετέπειτα σπέρματος ή ωαρίου. Αυτή η μέθοδος συναντά σοβαρά τεχνικά προβλήματα και μάλλον εγκαταλείπεται ως εναλλακτική λύση[7]. Σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γερμανία είναι από τις μεθόδους οι οποίες νομικά επιτρέπονται.

3. Η τρίτη μέθοδος χρησιμοποιεί τεχνικές της κλωνοποίησης[8]. Η μέθοδος αυτή μοιάζει με την πρώτη με την διαφορά ότι τα βλαστοκύτταρα λαμβάνονται από την εμβρυοβλάστη κλωνοποιημένων εμβρύων και όχι εμβρύων της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Δημιουργούνται μέσω της τεχνικής της μεταφοράς πυρήνα σωματικού κυττάρου, ή αλλιώς της μεθόδου Ντόλυ, από το γνωστό πρόβατο, πρώτο προϊόν αυτού του τύπου κλωνοποίησης. Στην περίπτωση αυτή υπάρχουν δύο δυνατότητες: 1. Να εμφυτευθεί το κλωνοποιημένο έμβρυο σε ανθρώπινη μήτρα και να γεννηθεί κανονικά, πράγμα που απαγορεύεται αυστηρά από όλες τις νομοθεσίες ή 2. να αφεθεί να αναπτυχθεί μέχρι το στάδιο της βλαστοκύστης (4^η μέρα μετά την κλωνοποίηση), από όπου θα ληφθούν και τα επιθυμητά βλαστοκύτταρα. Ωστόσο τα βλαστοκύτταρα αυτά δεν είναι απολύτως ολοδύναμα, όπως τα πρώτα εμβρυϊκά, αλλά πολυδύναμα. Δεν μπορούν δηλαδή να αναπτυχθούν σε όλους τους τύπους ιστών και οργάνων, αλλά μόνον σε ορισμένους[9].

Επειδή στις παραπάνω περιπτώσεις έχουμε την δημιουργία, την πειραματική χρήση και την καταστροφή εμβρύων, στις περισσότερες δυτικές χώρες υπήρξαν έντονες αντιδράσεις και ως εκ τούτου απαγορεύσεις ή μορατόρια στην έρευνα. Η ερευνητική κοινότητα εκτός από τον αντίλογό της στις απαγορεύσεις κατέβαλε προσπάθειες με νέες τεχνικές να δημιουργήσει τις απαραίτητες σειρές βλαστοκυττάρων χωρίς την χρήση και την συνεπαγόμενη καταστροφή εμβρύων.

Οι κυριότερες από αυτές τις τεχνικές είναι οι εξής:

1. Η επαναδιαφοροποίηση (transdifferantiation) σωματικών κυττάρων ενηλίκου. Μέσω γονιδιακών παρεμβάσεων, κύτταρα τα οποία λαμβάνονται από ενήλικα (κυρίως δερματικά), επανέρχονται στην κατάσταση του αδιαφοροποίητου βλαστοκυττάρου[10].

2. Μία άλλη μέθοδος προσπορισμού βλαστοκυττάρων είναι η συλλογή τους από το ομφαλοπλακουντιακό αίμα κατά την εγκυμοσύνη. Από αυτή την μέθοδο προέκυψε και το γνωστό ζήτημα με τις τράπεζες φύλαξης βλαστοκυττάρων. Ωστόσο αυτά τα βλαστοκύτταρα δεν είναι ιδιαίτερα «εύπλαστα» και κατάλληλα για την έρευνα [11].

3. Η λήψη βλαστοκυττάρων από ενήλικες ενδείκνυται για θεραπείες τύπου αναγεννητικής ιατρικής, όπου μετά από ειδική γονιδιακή επεξεργασία τα κύτταρα εισάγονται στο είδος ιστού από το οποίο προήλθαν. Προς αυτήν την κατεύθυνση έχει σημειωθεί αρκετή πρόοδος σε σημείο που να εκτιμάται, με βάση πολύ πρόσφατες ανακοινώσεις, ότι η ιατρική κοινότητα βρίσκεται πολύ κοντά στην κλινική τους χρήση[12]. Ωστόσο αυτός ο τύπος βλαστοκυττάρων δεν μπορεί να ικανοποιήσει όλες τις απαιτήσεις της έρευνας κυρίως λόγω της τεχνικής δυσκολίας προσπορισμού ικανών ποσοτήτων[13].

            Όπως ήδη φάνηκε από όσα παρατέθηκαν έως εδώ, το βασικό βιοηθικό ζήτημα το οποία ανακύπτει αφορά το ηθικό status των εμβρύων. Είναι ένα κεντρικό ζήτημα της βιοηθικής το οποίο αποτελεί αντικείμενο μελέτης και στοχασμού από την βιολογία, την ιατρική, την φιλοσοφία, την θεολογία και την νομική. Κάθε ένας από τους κλάδους αυτούς, οι οποίοι απαρτίζουν συνήθως τον βιοηθικό διάλογο έχει και μία ιδιαίτερη οπτική γωνία.

            Η άποψη που θέλει το έμβρυο να αποκτά υπόσταση από την στιγμή της γονιμοποίησης, από τη στιγμή δηλαδή που βρίσκεται στην κατάσταση- στάδιο του ζυγώτη, εδράζεται στην  θεώρησή του ως εν δυνάμει προσώπου, θεώρηση η οποία συνιστά φιλοσοφική αρχή (potentiality principle). Εν συντομία η αρχή αυτή υπαγορεύει ότι «από την στιγμή που ο ζυγώτης ενέχει την δυνατότητα να εξελιχθεί σε ανθρώπινο πρόσωπο, η δυνατότητα αυτή επιβάλλει την μεταχείρισή του σαν να ήταν ήδη πρόσωπο. Ως εκ τούτου δεν είναι ηθικά αποδεκτό να χρησιμοποιείται για την παραγωγή ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων, ανεξάρτητα από τα οποιαδήποτε δυνητικά οφέλη που θα μπορούσαν να προκύψουν »[14].

            Σε μία σημαντική συνάντηση επιστημόνων από τον χώρο της γενετικής, της ιατρικής και της βιοηθικής, η οποία έλαβε χώρα στο Βερολίνο στις 19-20 Απριλίου του 2007, με θέμα: «Ηθικές απόψεις αναφορικά με την βλαστοκυτταρική έρευνα στην Ευρώπη» η αρχή αυτή έγινε το κύριο αντικείμενο των βιοηθικών συζητήσεων. Θεωρήθηκε απαραίτητο να εξεταστεί το υπόβαθρο, η σημασία της και εν τέλει η ισχύς της, καθόσον πολλά ηθικά επιχειρήματα αλλά και νομοθεσίες που στηρίζονται σε αυτήν εμποδίζουν την ανάπτυξη της βλαστοκυτταρικής έρευνας. Π.χ. «…στην Γερμανία το έμβρυο απολαμβάνει της προστασίας του νόμου και έμβρυο θεωρείται κάθε ζυγώτης, καθώς και κάθε ολοδύναμο κύτταρο το οποίο διαχωρίζεται από αυτόν. Έτσι αποτελεί αξιόποινη πράξη η χρήση ολοδυνάμων κυττάρων για οποιαδήποτε παρέμβαση η οποία δεν έχει ως στόχο την θεραπεία ή γενικότερα το καλό του εμβρύου»[15]. Παρατηρούμε λοιπόν εδώ την αρχή της δυναμικής θεώρησης του εμβρυϊκού στάτους σε πλήρη ισχύ.

            Υπήρξαν σε αυτήν την συνάντηση επιστήμονες από τον χώρο της γενετικής οι οποίοι υποστήριξαν ότι τα αποτελέσματα των νεώτερων ερευνών κλονίζουν ή ακόμη και καταρρίπτουν την αρχή της θεώρησης του εμβρύου ως εν δυνάμει προσώπου. Διατύπωσαν ότι δυναμική θεώρηση του ζυγώτη χωρίς περιβάλλον για ανάπτυξη δεν σημαίνει τίποτε. Η άποψη αυτή ενισχύθηκε κατά πολύ από τα αποτελέσματα της ομάδος Takahashi και Yamanaka, η οποία κατέδειξε ότι η υπερέκφραση ενός καθορισμένου συνδυασμού γονιδίων μπορεί να μεταβάλλει ινοβλάστες (διαφοροποιημένα κύτταρα) σε βλαστοκύτταρα, ισοδύναμα των εμβρυονικών. Πρόκειται για την έως τώρα θεωρούμενη ηθικά ανεπίληπτη διαδικασία της επαναδιαφοροποίησης. Τα «επαναδιαφοροποιημένα» βλαστοκύτταρα μπορούν να εξελιχθούν σε πλήρη έμβρυα μετά από εισαγωγή τους σε τετραπλοϊδείς βλαστοκύστες[16]. Αυτό σημαίνει ότι με βιολογικούς όρους, η αρχή της δυναμικής θεώρησης ισχύει και σε αυτήν την περίπτωση, οπότε και αυτά τα επαναδιαφοροποιημένα βλαστοκύτταρα μπορούν να θεωρηθούν έμβρυα, ήτοι πρόσωπα.

            Το γενικό συμπέρασμα το οποίο εξάγεται είναι ότι η δυναμική θεώρηση στις πραγματικές της διαστάσεις είναι μία μεταβλητή κατάσταση, η οποία μπορεί να ισχύσει για κάθε κύτταρο μέσα από παρεμβάσεις και τροποποιήσεις σε κάποια σειρά γονιδίων. Υπό αυτά τα δεδομένα πρόκειται για τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι οι ερευνητικές προσπάθειες, που στόχευαν στον αναπρογραμματισμό των κυττάρων από ενηλίκους, με σκοπό να παρακάμψουν τα ηθικά προβλήματα των βλαστοκυττάρων, θέτουν συντριπτικά εκ ποδών το βασικό ηθικό επιχείρημα επάνω στο οποίο βασίστηκαν τα περισσότερα από αυτά τα ηθικά προβλήματα, δηλαδή της δυναμικής θεώρησης του εμβρύου.

«Αν θα έπρεπε να εφαρμοστεί με συνέπεια η αρχή της δυναμικής θεώρησης, τότε θα έπρεπε να εμποδιστεί κάθε μελλοντική δημιουργία βλαστοκυττάρων μέσω του αναπρογραμματισμού σωματικών κυττάρων ενηλίκων. Ακριβώς όπως αυτό το μη πιθανό συμπέρασμα πιστοποιεί τις ηθικές επιπλοκές της έρευνας στον αναπρογραμματισμό και την επαναδιαφοροποίηση των κυττάρων. Συνελόντι ειπείν: αν μέσω του χειρισμού επιλεγμένων γονιδίων, ένα διαφοροποιημένο κύτταρο μπορεί να επνανακληθεί στην κατάσταση της ολοδυναμίας, αυτή η μεταβατική κατάσταση δεν μπορεί να διεκδικήσει κανένα ηθικό στάτους. Θα είναι απλά μία από τις πολλές καταστάσεις στις οποίες μπορεί να υπάρξει ένα κύτταρο εντός ή εκτός του ανθρώπινου σώματος»[17].

            Τι έχουν να πουν λοιπόν όλα αυτά σε όσους αναζητούν μία ηθική διέξοδο στην βλαστοκυτταρική έρευνα; Ότι η αναζήτηση ηθικά ανεπίληπτων τρόπων παραγωγής βλαστοκυττάρων είναι μάταιος κόπος για την επιστημονική κοινότητα. Με βάση την αρχή της δυναμικής θεώρησης των εμβρύων, καμία από αυτές τις μεθόδους δεν μπορεί να θεωρηθεί ηθικά ανεπίληπτη, αφού για κάθε κύτταρο υπάρχει η τεχνική δυνατότητα επαναφοράς του στην κατάσταση της ολοδυναμίας. Άρα θεωρητικά υπάρχει η δυνατότητα να προέλθει από αυτό ένα έμβρυο, ένα εν δυνάμει πρόσωπο. Αυτό σημαίνει ότι από βιολογικής πλευράς η αρχή της θεώρησης του εμβρύου ως εν δυνάμει προσώπου καταρρίπτεται. Με άλλα λόγια το γεγονός ότι ένας ζυγώτης έχει την δυνατότητα να εξελιχθεί σε άνθρωπο δεν σημαίνει ότι πρέπει να τον μεταχειριζόμαστε ως ένα ανθρώπινο πρόσωπο.

            Οι επιστήμονες οι οποίοι ενεπλάκησαν στον διάλογο, τήρησαν κριτική στάση σχετικά με την ισχύ της εν λόγω αρχής[18]. Επεσήμαναν ότι το φυσικό δίκαιο πάνω στο οποίο στηρίζεται πολλές φορές η ηθική και η νομοθεσία μεταβάλλεται ανάλογα με τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τα κοινωνικά κρατούντα. Αυτό θέτει το ερώτημα, γιατί να συνεχίζει αυτή η αρχή του εν δυνάμει προσώπου να διέπει την βιοηθική και την νομοθεσία ακόμη σε πολλές περιπτώσεις[19];

            Σε όσα λέχθηκαν πρέπει να συμπληρώσουμε ότι καταρρίφθηκαν επιστημονικά οι προσπάθειες που έλαβαν χώρα στις ΗΠΑ να δημιουργηθούν βλαστοκύτταρα τα οποία ενώ θα διατηρούν την ιδιότητα της ολοδυναμίας, θα τους έχει αφαιρεθεί τεχνικά η δυνατότητα της περαιτέρω ανάπτυξης σε έμβρυα. Επρόκειτο για τα ειρωνικά αποκαλούμενα «politicaly correct stem cells», τα οποία με έναν «σχολαστικό» τρόπο προσπαθούσαν να δώσουν λύση στο πρόβλημα του εν δυνάμει προσώπου. Γενετιστές προσπάθησαν να ακυρώσουν τεχνικά την δυνατότητα της περαιτέρω εξέλιξης του εμβρύου, μέσω της αφαίρεσης ενός γονιδίου καθοριστικού για την ανάπτυξή του[20]. Λίγο πολύ η λογική του όλου εγχειρήματος συνοψίζεται στο: «θα σου αφαιρέσω προκαταβολικά την δυνατότητα να αναπτυχθείς, διότι είναι ανήθικο να σε καταστρέψω από την στιγμή που θα σου επιτρέψω να την έχεις».

Ορθόδοξη Θεώρηση

Όπως ήδη είπαμε πυρήνας της προβληματικής όλης είναι το στάτους του εμβρύου (ως ζυγώτη εδώ, ως εντελώς αρχικής μορφής εμβρύου) και η αρχή της δυναμικής θεώρησής του, δηλαδή της θεώρησής του ως εν δυνάμει πρόσωπο. Οι θέσεις των επί μέρους ορθοδόξων βιοηθικολόγων (π.χ. H.T. Engelhardt[21], J. Breck[22], Μητρ. Μεσογαίας και Λαυρεωτικής[23]) αλλά και τα επίσημα κείμενα των κατά τόπους ορθοδόξων Εκκλησιών (Ελλάδος, Ρωσίας, Ρουμανίας[24]) συνηγορούν σαφώς υπέρ της αρχής της δυναμικής θεώρησης. Η μεγάλη βέβαια διαφορά είναι ότι αν και οι αφορμές για την διατύπωσή της από ορθοδόξου πλευράς λαμβάνονται από το πεδίο της βιολογίας, η θεμελίωσή της γίνεται πάνω σε θεολογική και όχι φιλοσοφική ή βιολογική βάση. Θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε όλα τα σχετικά κείμενα και να συγκρίνουμε, ωστόσο παραθέτουμε αποσπασματικά ως πιο περιεκτικό και αντιπροσωπευτικό όλων, το κείμενο της εκκλησίας της Ελλάδος για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, στο οποίο γίνεται διεξοδική αναφορά στο στάτους του εμβρύου:

«Τὸ ἔμβρυο ἔχει καὶ ἀρχὴ καὶ προοπτικὴ ἀνθρώπινη. Τὰ κύτταρά του, τὸ γενετικὸ ὑλικότου, ἡ μορφολογία καὶ ἡ φυσιολογία του εἶναι ὅλα ἀνθρώπινα. Καὶ ἡ δυνατότητά του νὰἀναπτυχθεῖ σὲ τέλειο ἄνθρωπο, καὶ σὲ τίποτε ἄλλο, ἐπισφραγίζει τὴν ἀνθρώπινή τουὀντότητα. ῞Ενα γονιμοποιημένο ὠάριο δὲν μπορεῖ πλέον νὰ ξαναγονιμοποιηθεῖ μὲ ἄλλο σπερματοζωάριο. Τὰ χαρακτηριστικὰ μιᾶς καινούργιας ἀνθρώπινης ζωῆς ἔχουν προσδιορισθεῖ ἀμετάκλητα· ἡ γονιμοποίηση εἶναι ὁριστικὴ καὶ μὴ ἀναστρέψιμη…. Τὸζυγωτό, τὸ ἔμβρυο τῶν πρώτων ἡμερῶν, τὸ ἐμφυτευμένο ἔμβρυο, τὸ σχηματοποιημένο ἢαὐτὸ τῶν ἐννέα μηνῶν, τὸ νεογέννητο βρέφος, τὸ μικρὸ παιδί, ὁ ἔφηβος, ὁ ἐνήλικος, ὁἡλικιωμένος, ὁ ἄνθρωπος σὲ ὅλα τὰ στάδια τῆς ἀνάπτυξής του ἔχει τὴν αὐτὴ τέλειαἀνθρώπινη ταυτότητα. ᾿Απὸ ἄκρας συλλήψεως τὸ ἔμβρυο δὲν εἶναι ἁπλᾶ γονιμοποιη­μένο ὠάριο· εἶναι τέλειος ἄνθρωπος κατὰ τὴν ταυτότητα καὶ διαρκῶς τελει­ού­μενος κατὰτὴν φαινοτυπικὴ ἔκφραση καὶ ὀργάνωση[25].» Το κείμενο επίσης αναγνωρίζει στα έμβρυα τα δικαιώματα της ανθρώπινης ταυτότητος, της ζωής και της αιωνιότητας[26].

            Είναι παραπάνω από προφανής η συμφωνία του κειμένου με την αρχή της δυναμικής θεώρησης του εμβρύου-ζυγώτη ως προσώπου. Η αρχή αυτή βέβαια αντλείται από την θεολογική ανθρωπολογία όπως αυτή διαμορφώνεται μέσα από την βιβλική και πατερική διδασκαλία.

Μέσα στο πνεύμα αυτό, πριν ακόμη από την έκδοση του τελικού επίσημου κειμένου, η επιτροπή βιοηθικής της εκκλησίας της Ελλάδος είχε δημοσιεύσει δελτίο τύπου με το οποίο δήλωνε την επιφύλαξή της στην έρευνα στα βλαστοκύτταρα και την αντίθεσή της στην τεχνητή δημιουργία εμβρύων για πειραματικούς σκοπούς, την οποιαδήποτε βλάβη τους και την καταστροφή τους. Άφηνε μέσα από το δελτίο τύπου ένα περιθώριο θετικής αντιμετώπισης ερευνητικών προσπαθειών ή εφαρμογών, οι οποίες δεν θα περιλάμβαναν χρήση και βλάβη εμβρύων, όπως π.χ. την λήψη βλαστοκυττάρων από ενήλικες οργανισμούς[27].

            Μπορούμε με σχετική βεβαιότητα να πούμε ότι στο σύνολό της η ορθόδοξη βιοηθική βιβλιογραφία στέκεται από ιδιαίτερα κριτική έως εντελώς αρνητική σε οποιαδήποτε ενέργεια της επιστημονικής έρευνας η οποία έχει ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα την καταστροφή της εμβρυϊκής ζωής από το εντελώς αρχικό στάδιο του ζυγώτη.

Στο θέμα της προμήθειας γενετικού υλικού για έρευνα ίσως παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι θέσεις ενός εξέχοντος ορθόδοξου βιοηθικολόγου, του H.T. Engelhardt από το Τέξας των Η.Π.Α., οι οποίες πιθανός θα συνεισέφεραν στον διάλογο για το συγκεκριμένο ζήτημα. Ο Engelhardt υποστηρίζει ότι κατ΄ αρχήν η εμβρυϊκή έρευνα περιλαμβάνει ευθέως πράξεις που στρέφονται εναντίον μιας ανθρώπινης ζωής. Ωστόσο η λήψη και η αξιοποίηση γενετικού υλικού από νεκρά έμβρυα, ζήτημα ηθικά περίπλοκο, μπορεί να εξετασθεί από την ίδια οπτική γωνία, από την οποία εξετάζεται η προμήθεια και η χρήση ιστών από ενήλικους ανθρώπους. Αφού δηλαδή γίνεται αποδεκτή η χρήση ιστών από άτομα που πεθαίνουν απροσδόκητα, ή από ανθρώπους που δολοφονούνται, μπορεί να γίνει αποδεκτή η χρήση οργάνων και ιστών από έμβρυα που προέκυψαν από άμβλωση ή από «πλεονάζοντα έμβρυα». Για τον Engelhardt: «Επί της αρχής δεν υπάρχει εμπόδιο να χρησιμοποιηθεί για καλό σκοπό κάτι που έχει προκύψει με απαράδεκτα μέσα από την στιγμή που δεν ενθαρρύναμε τη χρήση τους, ούτε αποφύγαμε να την καταδικάσουμε. Ωστόσο θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί ώστε ούτε να στηρίζουμε ούτε να ενθαρρύνουμε αθέμιτες διαδικασίες και μέσα. Απαιτείται μεγάλη πνευματική διάκριση και κάθε χρήση τέτοιου υλικού θα πρέπει να θεωρείται υποχώρηση στην ανθρώπινη αδυναμία»[28].

Το κεντρικό ερώτημα το οποίο γεννά η κατάρριψη της αρχής της δυναμικής θεώρησης του εμβρύου με βιολογικούς όρους, στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, είναι: Θα θεωρήσουμε τελικά ως έμβρυο το κύτταρο ενηλίκου, το οποίο από την κατάσταση του σωματικού κυττάρου επαναπρογραμματίζεται γονιδιακά και επαναδιαφοροποιείται, στην κατάσταση του βλαστοκυττάρου, από την οποία μπορεί να εξελιχθεί σε πλήρη οργανισμό; Το ερώτημα αυτό προς το παρόν δεν έχει απαντηθεί  και ίσως πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προσοχής και μελέτης από την ορθόδοξη βιοηθική. Η τεχνική της επαναδιαφοροποίησης καθώς και η χρήση των βλαστοκυττάρων ενηλίκων μέχρι πρόσφατα παρουσιάζονταν ως οι ηθικά αποδεκτές πρακτικές της βλαστοκυτταρικής έρευνας και θεραπείας. Θα συνεχίσουν να θεωρούνται υπό αυτό το πρίσμα από την ορθόδοξη θεολογία μετά από την απόρριψη της αρχής της δυναμικής θεώρησης, όπως αυτή εκφράστηκε στην συνάντηση του Βερολίνου;

Γενικά η εκκλησία και η θεολογία της στέκονται θετικά απέναντι στην επιστημονική έρευνα όταν αυτή γίνεται επ’ ωφελεία του ανθρώπινου γένους και με βάση την αρχή της ανιδιοτελούς αγάπης και προσφοράς στον συνάνθρωπο. Μέσα από αυτό το πρίσμα θεωρεί και κρίνει και τις εφαρμογές της γενετικής. Ένας παράγων ο οποίος νηφάλια πρέπει ίσως να συνεκτιμηθεί, είναι ότι πολύ σημαντικό ρόλο στη συνάντηση του Βερολίνου διαδραμάτισε η παρουσία των ιδιωτικών εταιρειών εφαρμοσμένης γενετικής και βιοτεχνολογίας. Τονίστηκε η συμβολή τους στην έρευνα, καθότι τα κρατικά κονδύλια θεωρούνται ανεπαρκή και από πολλές κρατικές νομοθεσίες δεν χορηγούνται καν. Εκφράστηκε η άποψη ότι πρέπει να προστατευθεί η κερδοφορία των ιδιωτικών εταιρειών μέσω ρυθμίσεων, ειδικότερα με την κατοχύρωση των πνευματικών δικαιωμάτων στα παράγωγα των ανακαλύψεων, η οποία έως τώρα δεν ισχύει, δεδομένου ότι η βλαστοκυτταρική έρευνα κοστίζει πολύ και δεν αποφέρει άμεσα κέρδη[29].

Η βιοηθική συζήτηση υπό την πίεση οικονομικών συμφερόντων εύλογα δημιουργεί ερωτηματικά σχετικά με την αδέσμευτη και ανιδιοτελή διατύπωση των βιοηθικών κρίσεων, ιδιαίτερα όταν αυτές προέρχονται από πρόσωπα τα οποία έχουν συναλλαγές με εταιρείες οι οποίες δραστηριοποιούνται κερδοσκοπικά στον χώρο. Σύμφωνα με τον διεθνή βιοηθικό τύπο τα φαινόμενα αυτά τον τελευταίο καιρό αυξάνονται και δημιουργούν αυξημένο προβληματισμό[30].

Τα βιοηθικά διλήμματα είναι προϊόντα της φιλοσοφίας και του τρόπου ζωής του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου. Χρονικά απέχουν πολλούς αιώνες από την εποχή των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας και των οικουμενικών συνόδων για να αναζητήσουμε την λύση τους σε εκείνες της αποφάσεις, έστω και κατ΄ αναλογίαν. Η ορθόδοξη Εκκλησία ωστόσο είναι ζωντανός οργανισμός, είναι το ζωντανό σώμα του Χριστού. Και ως ζωντανό σώμα έχει την δυνατότητα να προσλαμβάνει την εκάστοτε κοινωνική πραγματικότητα και να ανταποκρίνεται στις προκλήσεις της. Η σημερινή πραγματικότητα της ορθόδοξης εκκλησίας είναι ιδανική για να ανταποκριθεί σε αυτές τις προκλήσεις. Ο λόγος είναι ότι περιλαμβάνει στους κόλπους της εξειδικευμένους ακαδημαϊκούς θεολόγους, φωτισμένους εμπειρικούς θεολόγους, αλλά και μέλη τα οποία συνδυάζουν την εμπειρική και την ακαδημαϊκή θεολογία. Η συνεργασία όλων αυτών μπορεί να μας μεταφέρει έτσι αφ’ ενός αυθεντικό το πνεύμα των πατέρων, αφ΄ ετέρου αφομοιωμένο με τέτοιον τρόπο που να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καιρών. Εκείνο το οποίο χρειάζεται είναι διαρκής ενημέρωση από τους ειδικούς ώστε να αποφεύγονται φαινόμενα επιφανειακής και πρόχειρης αντιμετώπισης τόσο σοβαρών ζητημάτων.

(Το παρόν αποτελεί εμπλουτισμένο και τροποποιημένο απόσπασμα από ομιλία που εισήγηση που πραγματοποιήθηκε σε σεμινάρια με τίτλο «Προβληματισμοί στα θέματα Βιοηθικής» της Αρχιεπισκοπής Κύπρου κατά την Δευτέρα 30 Μαρτίου του 2009)

Σημειώσεις

---

[1] Hans-Werner Denker, Totipotenz oder Pluripotenz? Embryonale Stammzellen, die Alleskönner στο Deutsches Ärzteblatt, (2003) 42.

[2] Βλ. Diana L. Clarke, Clas B. Johansson, Johannes Wilbertz, Biborka Veress, Erik Nilsson, Helena Karlström, Urban Lendahl, Jonas Frisén, Generalized Potential of Adult Neural Stem Cells, Science (2000) 288, σ. 1660 – 1663.

[3] Alan Trounson, The Production and Directed Differentiation of Human Embryonic Stem Cells στο Endocrine Reviews, April 2006, 27:208–209. Atsushi Otani, Karen Kinder, Karla Ewalt, Francella J. Otero, Paul Schimmel^, Martin Friedlander,Bone marrow−derived stem cells target retinal astrocytes and can promote or inhibit retinal angiogenesis στο Nature Medicine  8, σ. 1004 – 1010 (2002). Stem cells target diseaseστο http://news. bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2590279.stm. Alan Colman, Induced Pluripotent Stem Cells and Human Disease στο Cell Stem Cell, Volume 3, Issue 3, 11 September 2008, σ. 236-237.

[4] Bernhard Irrgang, Einführung in die Bioethik, München 2005, σ.164 κ.ε.

[5]  «Gesetz zur Sicherstellung des Embryonenschutzes im Zusammenhang mit Einfuhr und Verwendung menschlicher embryonaler Stammzellen» στοhttp://www.bmbf.de/pub/stammzellgesetz.pdf.

[6] Bernhard Irrgang, ό.π.

[7] Ό.π.

[8] «Βλαστοκύτταρα από τα ωάρια» στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_1_29/06/2007 _232522.

[9] Bernhard Irrgang, ό.π.,  σ.165.

[10] Ασφαλέστερος τρόπος δημιουργίας βλαστοκυττάρων από το δέρμα στοhttp://portal.kathimerini.gr /4dcgi/_w_articles_kathciv_1_03/03/2009_269510.

[11] «Απέχει ακόμη η βλαστοκυτταρική θεραπεία» στοhttp://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ kathciv_1_16/03/2009_271286.

[12] Giuseppe Testa,Lodovica Borghese,Julius A. Steinbeck andOliver Brüstle,«Breakdown of the Potentiality Principle and Its Impact on Global Stem Cell Research» στο Cell Stem Cell, Volume 1, Issue 2, σ. 153-154.

[13] Θανάση Γκαβού, Θ. Μανταλάρης: «Πραγματική θεραπεία με βλαστοκύτταρα, αλλά με σύνεση» στοhttp://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathextra_1_22/04/2009_276223.

[14] Giuseppe Testa,Lodovica Borghese,Julius A. Steinbeck andOliver Brüstle, ό.π., σ. 154.

[15] Ό.π.

[16] Ό.π. σ. 155.

[17] Ό.π.

[18] Σημειωτέον ότι στην συνάντηση αυτή δεν συμμετείχε κανείς θεολόγος ή εκπρόσωπος της Εκκλησίας.

[19] Πρβλ. ό.π. σ. 154.

[20]  Davor Solter, M.D., Ph.D. , Politically Correct Human Embryonic Stem Cells? στοNΕJM 2005; 353 σ. 2322-2323. Σημαντικό άρθρο όπου καταδεικνύεται η υποκριτική διάθεση και πρακτική της πολιτικής να δημιουργήσει την ορθή πολιτικά λύση στο πρόβλημα της εξελικτικής δυνατότητας του κάθε βλαστομεριδίου σε έμβρυο.

[21] H. Tristram Engelhardt, Τα θεμέλια της βιοηθικής, μτφρ. Πολυξένη Τσαλίκη – Κιοσόγλου, Αθήνα 2007.

[22] The Sacred Gift of Life: Orthodox Christianity and Bioethics. Crestwood: St Vladimir’s Seminary Press, 1999.

[23] Νικολάου  (Χατζηνικολάου) Μητρ. Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Ελεύθεροι από το Γονιδίωμα, Προσεγγίσεις Ορθόδοξης Βιοηθικής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2002.

[24] Νικολάου Γ. Κόϊου, Βιοηθική: Συνοδικά Κείμενα Ορθοδόξων Εκκλησιών, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2007.

[25] Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, «Ορθόδοξη Θεώρηση της Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής», ό.π., σ. 94.

[26] Ό.π., σ. 96.

[27] Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Επιτροπή Βιοηθικής, Δελτίον Τύπου (25.11.2003), «Έρευνα σε ανθρώπινα έμβρυα», στοhttp://www.bioethics.org.gr/03_c.html#6.

[28] H. Tristram Engelhardt, Τα θεμέλια της βιοηθικής, μτφρ. Πολυξένη Τσαλίκη – Κιοσόγλου, Αθήνα 2007, σ.323-324.

[29] Fiona Murray, The Stem-Cell Market – Patetnts and the Pursuit of Scientific Progress στο NEJM 356;23 7 Ιουνίου 2007, σ. 2341-2343.

[30] Η ιατρική δεοντολογία δοκιμάζεται στο Χάρβαρντ στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world _100047_05/03/2009_306288.

πηγή