Η « αποστασία » ως σημείο των καιρών

( απόσπασμα – χωρίς τις υποσημειώσεις – απ’ τη σχετική ενότητα του βιβλίου του Βασιλείου Ταμιωλάκη

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ,

σελ. 186-202 )

 Η αποστασία, ως σημείο της έλευσης των εσχάτων, αναφέρεται απ’ τον Απόστολο Παύλο στη Β΄ προς Θεσσαλονικείς. Η συντέλεια δεν θα συμβεί « ἐὰν μὴ ἔλθῃ ἡ ἀποστασία πρῶτον καὶ ἀποκαλυφθῇ ὁ ἄνθρωπος τῆς ἀνομίας… ». Η αποστασία αναφέρεται ως σημείο των καιρών μαζί με την έλευση του Αντιχρίστου.

Κατά τους Αγίους Ιωάννη τον Χρυσόστομο και Θεοφύλακτο Βουλγαρίας, όπως και κατά τον Θεοδώρητο Κύρου, η αποστασία είναι ο ίδιος ο Αντίχριστος. Ωστόσο, οι Άγιοι Κύριλλος Ιεροσολύμων, Μάξιμος ο ομολογητής και Ιγνάτιος Μπριαντσιανίνωφ την διαχωρίζουν απ’ αυτόν. Την παρουσιάζουν να συνδέεται μεν αλλά να μην ταυτίζεται με αυτόν. Η αποστασία, κατά κάποιο τρόπο, θα οδηγήσει στον Αντίχριστο. Και ο Αντίχριστος θα είναι προϊόν της αποστασίας, ή μάλλον, η απόληξη αυτής. Γράφει ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων: « Ἀπέστησαν οἱ πλεῖστοι τῶν ὀρθῶν λόγων καὶ ἔργων, καὶ μᾶλλον τὸ δοκεῖν αἱροῦνται ἤ τὸ εἶναι προαιροῦνται. Αὕτη τοίνυν ἐστὶν ἡ ἀποστασία, καὶ μέλλει προσδοκᾶσθαι ὁ ἐχθρός ». Και ο Όσιος Ιγνάτιος Μπριαντσιανίνωφ σημειώνει: « Ο Αντίχριστος θα έλθη στον καιρό του• την εποχή που του καθωρίσθη. Θα προηγηθή μια γενική αποστασία. Το μέγιστο μέρος των ανθρώπων θα εγκαταλείψουν την Χριστιανική Πίστη. Η αποστασία θα είναι το προστάδιο. Θα προετοιμάση τον κόσμο να δεχθή τον Αντίχριστο… Ο Αντίχριστος θα είναι απόλυτα ευθυγραμμισμένος με την γενική ηθική και πνευματική κατεύθυνση των ανθρώπων της εποχής του ».

Η αποστασία θα εκφράζεται κατ’ αρχήν με μια γενικότερη έκπτωση των ηθών και με μια αύξηση της πονηρίας και εκμετάλλευσης. Η ηθική κατάσταση της κοινωνίας, όταν έρθει ο Αντίχριστος, θα είναι περίπου η ίδια με την αντίστοιχη κατάσταση του κόσμου πριν την καταστροφή του με τον κατακλυσμό αλλά και των Σοδόμων πριν την κατάκαυσή τους. Οι αμαρτωλοί θα είναι δοσμένοι στις παράνομες ηδονές και θα έχουν μια αίσθηση ότι όλα πάνε καλά και ότι τίποτε κακό δεν πρόκειται να συμβεί. Γι’ αυτό και ο Κύριος παρομοιάζει την εποχή των εσχάτων με την εποχή προ του κατακλυσμού και προ της καταστροφής των Σοδόμων: « Ὥσπερ δὲ αἱ ἡμέραι τοῦ Νῶε, οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου. Ὥσπερ γὰρ ἦσαν ἐν ταῖς ἡμέραις ταῖς πρὸ τοῦ κατακλυσμοῦ τρώγοντες καὶ πίνοντες, γαμοῦντες καὶ ἐκγαμίζοντες, ἄχρι ἧς ἡμέρας εἰσῆλθε Νῶε εἰς τὴν κιβωτόν, καὶ οὐκ ἔγνωσαν ἕως ἦλθεν ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἦρεν ἅπαντας, οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου » • « ὁμοίως καὶ ὡς ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Λώτ. Ἤσθιον, ἔπινον, ἠγόραζον, ἐπώλουν, ἐφύτευον, ὠκοδόμουν, ᾗ δὲ ἡμέρᾳ ἐξῆλθεν Λώτ ἀπὸ Σοδόμων, ἔβρεχεν πῦρ καὶ θεῖον ἀπ’ οὐρανοῦ καὶ ἀπώλεσεν πάντας. Κατὰ τὰ αὐτὰ ἔσται ᾗ ἡμέρᾳ ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἀποκαλύπτεται ». Κάτι ανάλογο λέγει και ο Απόστολος Παύλος: « Ὅταν γὰρ λέγωσι εἰρήνη καὶ ασφάλεια, τότε αἰφνίδιος αὐτοῖς ἐφίσταται ὄλεθρος… ». 

Ο ιερός Χρυσόστομος λέγει πως, όταν έρθει ο Αντίχριστος, θα επιταθούν οι άνομες ηδονές σε όσους είναι παράνομοι και έχουν χάσει την ελπίδα της σωτηρίας τους. Τότε θα συμβαίνουν γαστριμαργίες, θορυβώδεις διασκεδάσεις και μέθες. Και, όπως, ακριβώς, όταν κατασκευαζόταν η κιβωτός, οι άνομοι δεν πίστευαν, αλλά, ενώ βρισκόταν ανάμεσά τους προαναγγέλοντας τα κακά που θα συμβούν, εκείνοι διασκέδαζαν, σαν να μην επρόκειτο να συμβεί κανένα κακό, έτσι και στο τέλος των καιρών θα φανεί ο Αντίχριστος, μετά τον οποίο θα έρθει η συντέλεια, τα δεινά της και οι αφόρητες τιμωρίες, και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θα αντιληφθούν τίποτε. Αλλά, καθώς θα διακατέχονται απ’ τη μέθη της κακίας, δεν θα καταλάβουν ούτε καν θα αισθανθούν τον φόβο όσων θα συμβούν, μέχρι αυτά να τους χτυπήσουν. « “ Ὥσπερ ἡ ὠδὶν τῇ ἐν γαστρὶ ἐχούσῃ ”, οὕτως αὐτοῖς παραστήσεται τὰ φοβερὰ ἐκεῖνα καὶ ἀνήκεστα », σημειώνει ο ιερός Χρυσόστομος.

Μια γενικότερη ηθική κατάπτωση προφητεύεται απ’ τον Απόστολο Παύλο και στη Β΄ προς Τιμόθεον: « Τοῦτο δὲ γίνωσκε, ὅτι ἐν ἐσχάταις ἡμέραις ἐνστήσονται καιροὶ χαλεποί. Ἔσονται γὰρ οἱ ἄνθρωποι φίλαυτοι, φιλάργυροι, ἀλαζόνες, ὑπερήφανοι, βλάσφημοι, γονεύσιν ἀπειθεῖς, ἀχάριστοι, ἀνόσιοι, ἄστοργοι, ἄσπονδοι, διάβολοι, ἀκρατεῖς, ἀνήμεροι, ἀφιλάγαθοι, προδόται, προπετεῖς, τετυφωμένοι, φιλήδονοι μᾶλλον ἤ φιλόθεοι, ἔχοντες μόρφωσιν εὐσεβείας, τὴν δὲ δύναμιν αὐτῆς ἠρνημένοι ». Ο Άγιος Αυγουστίνος, ερμηνεύοντας αυτούς τους στίχους, γράφει πως οι άνομοι θα πληθαίνουν όλο και περισσότερο, καθώς το τέλος θα πλησιάζει.

Το δεύτερο σκέλος της αποστασίας θα είναι η αύξηση των αιρέσεων και η πρόοδος του αντιχριστιανισμού. Ωστόσο, τα χειρότερα θα έπονται. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, αν προ του Αντιχρίστου η αμαρτία θα έχει κορυφωθεί, επί της εποχής του Αντιχρίστου θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο, ώστε να υπακούσουν τότε όλοι οι άνθρωποι στον Αντίχριστο και να τον προσκυνήσουν. Όπως, χαρακτηριστικά, γράφει ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, « τον καιρό της αποστασίας… στους έσχατους καιρούς θα υπερπληθυνθή το σκοτάδι κάθε ανομίας και της ισμαηλιτικής απιστίας… θα υπερπληθυνθή τότε κάθε αμαρτία και ανομία ».

Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία συναντάμε τις ίδιες απόψεις. Ο συγγραφέας του Περί Συντελείας περιγράφει την ηθική κατάπτωση του κόσμου την εποχή των εσχάτων με τα πιο ζοφερά χρώματα: « Οι άνθρωποι θα έχουν αρπακτική διάθεση, θα αρπάζουν οικίες και αγρούς, και θα περιφρονούν το δίκαιο. Αισθήματα φθόνου, μίσους και έριδος θα κυριαρχούν στις σχέσεις τους και όλοι θα πορεύονται σύμφωνα με το θέλημά τους. Οι ποιμένες θα αμελούν το πλήρωμα και θα γίνουν σαν λύκοι. Οι ιερείς θα ασπαστούν το ψεύδος και οι μοναχοί θα ποθήσουν τις κοσμικές υποθέσεις. Ο λαός θα δείχνει προς τους ιερείς ανυπότακτη διάθεση. Οι πλούσιοι θα ενδυθούν την ασπλαχνία. Οι άρχοντες δεν θα βοηθούν τον πτωχό. Οι ισχυροί θα αποβάλουν τον οίκτο. Οι κριτές θα άρουν την δικαιοσύνη από το νομικό σύστημα και τυφλωμένοι από τα δώρα θα υποστηρίζουν την αδικία. Η γυναίκα θα παραδίδει τον άνδρα της σε θάνατο και ο άνδρας θα σύρει την γυναίκα του σε δικαστήριο. Κανείς δεν θα σέβεται την λευκότητα της κεφαλής του πρεσβυτέρου, και κανείς δεν θα λυπάται το κάλλος του νεωτέρου. Τότε θα εγερθούν ψευδοπροφήτες, ψευδαπόστολοι, γόητες, « φθοροποιοί », κακοποιοί, ψεύτες, κατήγοροι των άλλων, μοιχοί, πόρνοι, άρπαγες, πλεονέκτες, επίορκοι, άνθρωποι που θα μισούν ο ένας τον άλλο. Οι ναοί του Θεού θα γίνουν σαν οίκοι, και παντού θα γίνουν καταστροφές των Εκκλησιών. Οι Γραφές θα καταφρονηθούν και τα δαιμονικά άσματα θα τραγουδιούνται παντού. Πορνείες, μοιχείες και επιορκίες θα γεμίσουν την γη. Όλοι, ακόμη και αυτοί που θα φαίνονται να είναι Χριστιανοί, θα ακολουθούν με σφοδρότητα και προθυμία φαρμακείες, μαντείες και μαγείες.

Σύμφωνα με τον Αρέθα Καισαρείας, ο Αντίχριστος θα γίνει εύκολα αποδεκτός από τους ανθρώπους εξ αιτίας της υπερβολικής ταραχής που θα υπάρχει απ’ την πολλή κακία του κόσμου. Όπως, χαρακτηριστικά, γράφει ο ανώνυμος ερμηνευτής των σειρών σε σχόλιό του στην Α΄ Επιστολή του Ιωάννου, « ἐπὶ θύραις ἤδη τούτου τοῦ κόσμου τὸ τέλος, καὶ τεκμήριον τὸ τὴν πονηρίαν πλεονᾶσαι ».

Στη σύγχρονη χριστιανική βιβλιογραφία συναντώνται ενδιαφέρουσες απόψεις πάνω στο ζήτημα της αποστασίας. Ήδη αναφέραμε πως η αποστασία ερμηνεύτηκε και ως μια απομάκρυνση απ’ τον Θεό που θα οδηγήσει στον Αντίχριστο. Στα πλαίσια αυτής της ερμηνείας, η αποστασία κατανοείται ως η αποκάλυψη του μυστηρίου της ανομίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο της Β΄ προς Θεσσαλονικείς ο Παύλος διακρίνει ανάμεσα σε δύο περιόδους, σε δύο εποχές. Στην πρώτη εποχή ο διάβολος ενεργεί κεκαλυμμένα, « ἐν μυστηρίῳ ». Αυτή η περίοδος περιγράφεται με τα λόγια « τὸ γὰρ μυστήριον ἤδη ἐνεργείται τῆς ἀνομίας ». Στην δεύτερη περίοδο ο διάβολος θα ενεργεί φανερά. Αυτή η εποχή δηλώνεται με τα λόγια « καὶ τότε ἀποκαλυφθήσεται ὁ ἄνομος ». Η αποστασία θεωρείται πως θα είναι το ενδιάμεσο στάδιο στη μετάβαση απ’ την « ἐν μυστηρίῳ » ενέργεια της ανομίας στην αποκάλυψή της στο πρόσωπο του Αντιχρίστου.

Σύγχρονοι Χριστιανοί συγγραφείς αναγνωρίζουν στη σημερινή αποκάλυψη της ανομίας την προετοιμασία της οδού του θηρίου• και τη θεωρούν σημείο των καιρών. Έτσι, επισημαίνεται πως στην εποχή μας η ανομία, πράγματι, δεν κρύβεται αλλά διαφημίζεται. Σε επίπεδο ηθικής η ανομία έχει γίνει μεταφορικά και κυριολεκτικά νόμος. Ο καθένας προτρέπεται να κάνει ό,τι επιθυμεί χωρίς φραγμούς, ενοχές και αναστολές. Ο C. S. Lewis πριν μισό, περίπου, αιώνα έγραφε: « Η κοινή γνώμη είναι λιγότερο εχθρική απέναντι στις παράνομες σχέσεις, ακόμη και απέναντι στη διαστροφή, τόσο ανεκτική που μόνο με την παγανιστική εποχή μπορούμε να τη συγκρίνουμε ». Ο Φώτης Κόντογλου εξέφραζε για τους ανθρώπους της εποχής του παρόμοιες απόψεις, σημειώνοντας : « Ποτέ δεν το βλασφημούσαν – το όνομα του Θεού – όσο σήμερα, με τις πράξεις τους και με τα λόγια τους. Ποτέ δεν είχανε πέσει περισσότερο από σήμερα, στην ασωτία, στη φιλαργυρία, στην ακολασία, στην αναισθησία, στην πώρωση ». Και από τότε η εξαχρείωση των ηθών έχει προχωρήσει ακόμη περισσότερο.

Σε νομικό επίπεδο, η νομιμοποίηση των εκτρώσεων, της πορνείας, της μοιχείας, της πορνογραφίας και της ομοφυλοφιλίας, όπως και η προώθηση της ευθανασίας, είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τάσης. Μιλάμε για υπέρβαση των ορίων όχι απλά της χριστιανικής ηθικής αλλά και, γενικότερα, της κατά συνείδησιν ηθικής, της ηθικής με βάση το κοινό περί καλού και δικαίου αίσθημα.

Σε επίπεδο φιλοσοφίας, η αποστασία φαίνεται να έχει ξεκινήσει εδώ και αιώνες με τη διατύπωση αντιχριστιανικών φιλοσοφιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα « ο αντίχριστος » του Νίτσε.

Σε επίπεδο πολιτικής…

Επίσης, υπάρχει και η τάση για αποχριστιανοποίηση των εθνικών πολιτικών κυβερνήσεων. Αυτή η τάση είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Ήδη το 1840, ο Νewman έγραφε πως η κρατική εξουσία στην Ευρώπη, μόλις και μετά βίας, με τις μεγαλύτερες προσπάθειες, κρατούσε το πνεύμα του αντιχρίστου που προσπαθούσε να έρθει στα πράγματα, να επιβληθεί. Και εντόπιζε την αποστασία στην περιθωριοποίηση της θρησκείας, τον διαχωρισμό έθνους και θρησκείας και την προσπάθεια για αποδυνάμωση της Εκκλησίας και απομάκρυνσής της απ’ τις δημόσιες υποθέσεις, προσπάθεια που εκφραζόταν κυρίως με την επιχειρούμενη τότε κατάργηση του όρκου αλλά και την κατάργηση της θρησκευτικής εκπαίδευσης που επιτυγχανόταν με την διδασκαλία όλων των ειδών θρησκείας σαν να είναι το ίδιο. Επίσης, εντόπιζε την αποστασία στη θεμελίωση της ηθικής διδασκαλίας όχι στη θρησκεία αλλά σε κοινωνικούς κανόνες, που υπαγορεύονταν από αρχές πρακτικής χρησιμότητας, και καταδίκαζε την προσπάθεια να γίνει η αποτελεσματικότητα και όχι η αλήθεια το μέτρο και ο κανόνας της πολιτείας και των νόμων. Και κατέληγε: « Σίγουρα, υπάρχει αυτή την εποχή μια ομοσπονδία του κακού, που παρατάσσει τα στίφη της από όλα τα μέρη του κόσμου, που οργανώνεται, λαμβάνει μέτρα, περικυκλώνει την Εκκλησία του Χριστού σαν σε δίχτυ, και προετοιμάζει τον δρόμο για μια γενική αποστασία από αυτήν. Αν αυτή η αποστασία γεννήσει τον Αντίχριστο, ή αν αυτός ακόμη θα καθυστερήσει, δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε. Αλλά σε κάθε περίπτωση, αυτή η αποστασία και όλες της οι ενδείξεις και όλα της τα όργανα είναι του Πονηρού και αποπνέουν τη δυσωδία του θανάτου. Ας μη συμβεί ούτε στο ελάχιστο ο οποιοσδήποτε από εμάς να είναι από αυτούς τους αφελείς, που θα πιαστούν σ’ αυτή την παγίδα, που μας περικυκλώνει. Ας μη συμβεί ούτε στο ελάχιστο να εξαπατηθούμε απ’ τις ύπουλες υποσχέσεις με τις οποίες ο Σατανάς είναι βέβαιο πως χύνει το δηλητήριό του. Μπορούμε Χριστιανοί, τέκνα του Θεού, αδελφοί του Χριστού, κληρονόμοι της δόξης, μπορούμε να επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να συμμετέχουμε σ’ αυτή την υπόθεση; Μπορούμε, έστω και με το μικρό μας δάχτυλο, να βοηθήσουμε στο μυστήριο της ανομίας; ».

Σήμερα, αυτή η τάση για αποχριστιανοποίηση των εθνικών πολιτικών κυβερνήσεων εξακολουθεί να υπάρχει και, μάλιστα, πολύ ισχυρότερη και με την προοπτική όλες οι κυβερνήσεις να ενωθούν σε μια νέα πολιτική οντότητα με μια νέα πνευματική και θρησκευτική ταυτότητα. Η μαγεία, σε μερικές περιπτώσεις ακόμη και ο Σατανισμός, νομιμοποιήθηκαν. Βέβαια, ο αποχριστιανισμός και η θρησκευτική ουδετερότητα, βαθμιαία, νομοτελειακά και αναπόφευκτα οδηγούν στον αντιχριστιανισμό. Όπως, ακριβώς, το μηδέν αποτελεί το ενδιάμεσο στάδιο για τη μετάβαση απ’ το θετικό στο αρνητικό πρόσημο. Η φύση απεχθάνεται το κενό. Κάτι θα καλύψει αυτό το κενό που δημιουργήθηκε απ’ την απομάκρυνση του Χριστιανισμού απ’ τις χριστιανικές κοινωνίες. Και αυτό δεν θα είναι κάτι καλό. Αυτό επισημαίνεται και απ’ τον Newman που βλέπει, αρχικά, μια ανοχή σε όλες τις περίεργες αιρέσεις και σέκτες, στον αθεϊσμό και τον Μουσουλμανισμό και στη συνέχεια μια ενεργητική δίωξη της αλήθειας του Χριστιανισμού. Οι αθεϊστικές και μηδενιστικές θεωρίες, η θρησκευτική ουδετερότητα απέναντι σ’ όλες τις θρησκείες, το όλο κίνημα του αποχριστιανισμού δεν είναι τίποτε περισσότερο απ’ το ενδιάμεσο σκαλί για τον αντιχριστιανισμό. Σήμερα, βιώνουμε τις οδύνες αυτής της μετάβασης. Το διάταγμα των Μεδιολάνων υπήρξε το ενδιάμεσο στάδιο για τη μεταβολή μιας ειδωλολατρικής αυτοκρατορίας σε χριστιανική. Σήμερα, από τη χριστιανική κρατική εξουσία μεταβαίνουμε σε μια ουδέτερη πολιτική εξουσία, που είναι, απλά, ένα ενδιάμεσο στάδιο για τη μετάβαση σε μια αντιχριστιανική πολιτική εξουσία. Σύγχρονοι Χριστιανοί στοχαστές θεωρούν πως το τέρας που θα γεννηθεί απ’ αυτή τη διαδικασία θα είναι κάτι πολύ πιο τρομακτικό απ’ ό,τι έχει γνωρίσει ποτέ η Ιστορία. Θα είναι το θηρίο της Αποκαλύψεως. Ο Άγιος Ιωάννης Μαξίμοβιτς κήρυττε σχετικά: « Το μυστήριον – της ανομίας –… δεν θέλει μια εξουσία που πολεμά κατά του κακού. Αντίθετα, θέλει μια εξουσία αδικίας για την έλευση του Αντιχρίστου ». Σ’ αυτό το σημείο, θα πρέπει να τονίσουμε πως τα πράγματα, ακόμη, εξελίσσονται. Δεν ξέρουμε, ακριβώς, πού θα οδηγήσει όλη αυτή η διαδικασία. Αν επιτύχουν τα αντιχριστιανικά κέντρα τους σκοπούς τους ή όχι. Αν ήρθε ο καιρός του Αντιχρίστου ή αν θα αργήσει ακόμη. Εμείς, απλά, επισημαίνουμε κάποια πράγματα.

Στο επίπεδο της θρησκείας, η « αποστασία » εκφράζεται με την επίσημη εμφάνιση του Σατανισμού και της Μαγείας, την αθεΐα, την εισβολή των ανατολικών ειδωλολατρικών θρησκειών στο Δυτικό κόσμο, την αναγέννηση χιλιαστικών αντιλήψεων, την αστρολογία και τον θρησκευτικό συγκρητισμό. Σχετικά με τον θρησκευτικό συγκρητισμό, ο Soloviev επισημαίνει πως υπάρχει καλή ειρήνη και κακή ειρήνη. Και, αντίστοιχα, καλός πόλεμος και κακός πόλεμος. Ο Χριστός φέρνει διαίρεση και έχθρα μεταξύ καλού και κακού. Φέρνει διάκριση μεταξύ αληθείας και ψεύδους. Ο διάβολος λατρεύει να αναμιγνύει και να συνενώνει, εξωτερικά, πράγματα που, εσωτερικά, βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους. « Υπάρχει, επίσης, η κακή ειρήνη, η ειρήνη του κόσμου, που πασχίζει να αναμιγνύει ή να συνενώνει εξωτερικά μεταξύ τους στοιχεία που εσωτερικά βρίσκονται σε πόλεμο το ένα προς το άλλο », σημειώνει ο Ρώσος φιλόσοφος. Ο θρησκευτικός συγκρητισμός είναι η πιο ύπουλη πλευρά της αποστασίας στο επίπεδο της θρησκείας. Στο επίπεδο των πνευματικών φαινομένων και ενεργειών, αναφέρονται ως έκφραση της αποστασίας, η έρευνα και ενασχόληση με κάθε είδος αποκρυφιστικής και παραφυσικής δραστηριότητας ( τηλεπάθεια, υπνωτισμός, ψευδοπροφητείες, εμφανίσεις U.F.O. ) και το κίνημα της χαρισματικής αναζωπύρωσης.

Οι Φώτης Κόντογλου και Seraphim Rose εντοπίζουν την αποστασία και στο επίπεδο της τέχνης. Ο Seraphim Rose αναφέρει τη μοντέρνα τέχνη ως σημείο των καιρών στα πλαίσια της ανάλυσής του πάνω στην αποκάλυψη του μυστηρίου της ανομίας. Η λέξη « ανομία », σημαίνει απουσία, άρνηση και κατάργηση του νόμου. Και η σύγχρονη τέχνη καταργεί στην πράξη κάθε καλλιτεχνικό κανόνα και νόμο που εφήρμοζαν οι καλλιτέχνες μέχρι σήμερα. Ως παράδειγμα αναφέρει τον Τζακ Πόλοκ, ο οποίος, απλά, έπαιρνε και έριχνε μπογιά πάνω σ’ ένα καμβά. Συχνά, το αποτέλεσμα ήταν ευχάριστο, με όμορφα χρώματα και σχήματα αλλά αυτό το πράγμα δεν μπορεί να θεωρηθεί τέχνη• τουλάχιστον, σύμφωνα με τους κανόνες που εφήρμοζαν οι ζωγράφοι αιώνες τώρα. Κάτι παρόμοιο ισχύει και στη μουσική και σ’ όλες τις τέχνες. Ο Φώτης Κόντογλου θεωρούσε και αυτός τη μοντέρνα τέχνη ως σημείο των καιρών. Την παραλλήλιζε με το καπνό που βγήκε απ’ το φρέαρ της αβύσσου κατά το 9,2 της Αποκάλυψης. Έγραφε χαρακτηριστικά: « Ω! Η αφηρημένη τέχνη! Αληθινό φόβητρο που έχει τρομοκρατήσει τον κόσμο. Σημείο αινιγματικό της Αποκαλύψεως. Η τέχνη αυτή, αν την πούμε τέχνη, ενώ στ’ αλήθεια είναι η κατάργηση της τέχνης, η “ αφηρημένη ” λοιπόν τέχνη βγήκε από την απιστία της εποχής μας. Για τους περισσότερους σημερινούς ανθρώπους ο κόσμος είναι ένα πράγμα χωρίς σκοπό και έννοια, ένα χάος τυφλό. Κι η τέχνη, λοιπόν, που καθρεφτίζει αυτή την αντίληψη, τί θα είναι άλλο από άμορφα και σκοτεινά νεφελώματα;… Τα έργα της είναι μηδενιστικά, φανερώνοντας την διάλυση που έχει πάθει ο εσωτερικός άνθρωπος. Γι’ αυτό είναι φριχτά, επειδή πάντα φριχτή είναι η αρρώστια, και περισσότερο και από την σωματική, η πνευματική αρρώστεια… Τούτη η παγκόσμια τρέλα φανερώνεται σε όλες τις τέχνες, στη λογοτεχνία, στη μουσική, στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στην οικοδομική και άπλωσε τη ζοφερή και τυραννική της εξουσία σ’ όλη την οικουμένη. Η αυθαιρεσία κι η έλλειψη κάθε σεβασμού στον άνθρωπο κυριαρχήσανε σαν παγκόσμια συνθήματα. Θανατερό φαρμάκι φαρμάκωσε την ανθρωπότητα. Ποιος θα την γλιτώσει; “ Καὶ ἤνοιξε τὸ φρέαρ τῆς ἀβύσσου, καὶ ἀνέβη καπνὸς ἐκ τοῦ φρέατος ὡς καπνὸς καμίνου καιομένης ” ». 

Εμείς συμφωνούμε, απόλυτα, με τον Κόντογλου. Ποτέ στο παρελθόν η τέχνη δεν είχε ξεπέσει τόσο. Κάθε μορφή τέχνης. Τόσο στη θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία της, δύο πράγματα που, κατά τον Κόντογλου, συνδέονται μεταξύ τους. Όχι, ότι όλα τα έργα της μοντέρνας τέχνης είναι άχρηστα. Εξαιρέσεις υπάρχουν. Ο κανόνας, όμως, δυστυχώς, είναι θλιβερός. Άλλωστε, δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει ο καθένας την αλήθεια των ισχυρισμών του. Στο πεδίο της ζωγραφικής λ.χ.. Αρκεί να πάρει όλους τους τόμους της Εγκυκλοπαίδειας της Τέχνης της Εκδοτικής Αθηνών και να τους ξεφυλλίσει. Η επί το χείρον αλλαγή τόσο στη θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, κυρίως κατά τον εικοστό αιώνα, είναι τρομακτική. Στη λογοτεχνία• ας διαβάσει κάποιος Ντίκενς και ας διαβάσει και Φίλιπ Ροθ. Στο θέατρο• ας διαβάσει κάποιος Σαίξπηρ και ας διαβάσει και Πίντερ. Στη μουσική• ας ακούσει Μότζαρτ και ας ακούσει και ατονική μουσική ή trush metal κ.ο.κ.. Αλλά και στο χώρο της ημέτερης νεοελληνικής λογοτεχνίας μήπως και ο ακαδημαϊκός Σπυρίδων Μελάς δεν έγραφε για τον ευτελισμό της λογοτεχνίας από το 50 και μετά; Και πράγματι. Πού είναι ο Παπαδιαμάντης της εποχής μας; Και πού ο Μακρυγιάννης;

Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι και ένα σχόλιο του Γέροντος Παϊσίου για το πώς η αποστασία στο χώρο της έβδομης τέχνης προετοιμάζει την έλευση του Αντιχρίστου. Ο Αγιορείτης Γέρων έλεγε: « Και με τις βλάσφημες ταινίες που παρουσιάζουν, θέλουν να γελοιοποιήσουν τον Χριστό. Το κάνουν, για να πουν “ Αυτός ήταν ο Χριστός, τώρα θα έρθη ο Μεσσίας ” και να παρουσιάσουν μετά τον “ Μεσσία ” τους. Εκεί το πάνε ».

 πηγή