Το Άγιο Πνεύμα και η Εκκλησία στη Διδασκαλία των Πατέρων. (Β΄)

Όπως ο Γρηγόριος ο Νανζιανζηνός και ο Γρηγόριος Νύσσης έτσι και ο Αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος επιβεβαιώνει ότι καθώς η διαφορά των γλωσσών στην ανοικοδόμηση του πύργου της Βαβέλ κατέστρεψε την κακή αρμονία που υπήρχε εκεί, έτσι στην Πεντηκοστή οι διάφορες γλώσσες χρησίμευσαν να φέρουν όλον τον γνωστό κόσμο σε ενότητα και να συγκεντρώσουν σε μία μοναδική σκέψη ό,τι είχε χωρισθεί. Εκχύνοντας την αγάπη του μέσα στις ψυχές, το Πνεύμα έθεσε τα θεμέλια και ανήγειρε πάνω σ’ αυτά το οικοδόμημα της Εκκλησίας.

Αλλά ο Χρυσόστομος αναπτύσσει και βαθαίνει αυτές τις οικείες έννοιες των Καππαδοκών Πατέρων και ιδιαίτερα την έννοια ότι τα μέλη του συνόλου είναι περισσότερο από απλώς διαφορετικά μεταξύ τους, αλλά στην πραγματικότητα κατέχουν ένα κοινό στοιχείο που τα συνενώνει. Το σώμα χαρακτηρίζεται ακριβώς από την ενότητα ορισμένων εντελώς διαφορετικών μελών. Εάν τα μέλη δεν ήσαν διαφορετικά δεν θα υπήρχε καθόλου σώμα. Εάν τα μέλη ήσαν μόνον διαφορετικά, δεν θα σχημάτιζαν ενότητα και συνεπώς και γι’ αυτό τον λόγο δεν θα υπήρχε σώμα. Εμπνεόμενος από τους λόγους του Απ. Παύλου «ει δε ην τα πάντα εν μέλος, πού το σώμα;» (Α’ Κορ. ιβ ‘ 19), ο Χρυσόστομος λέει: «Αυτό δε που λέγει σημαίνει το εξής· εάν δε υπήρχε μεταξύ σας μεγάλη διαφορά, δεν θα είσαστε σώμα· εφόσον δε δεν θα είσαστε σώμα, δεν θα είσαστε ένα· εφόσον δε δεν θα είσαστε ένα δεν θα είσαστε ισότιμοι. Ώστε λοιπόν εάν όλοι είσαστε ισότιμοι, δεν θα είσαστε σώμα· εφόσον όμως δεν θα είσαστε ένα πώς θα είσαστε ισότιμοι; Τώρα όμως, επειδή δεν έχετε όλοι το ίδιο χάρισμα γι΄ αυτό είστε σώμα· αφού δε είστε σώμα, όλοι είστε ένα, και δεν διαφέρετε καθόλου μεταξύ σας ως προς το ότι είστε σώμα· ώστε αυτή η διαφορά είναι κατ’ εξοχήν που φέρει την ισοτιμίαν». (Α΄Κορινθ. Ομιλ. Λ΄)

Εδώ ο Χρυσόστομος συλλαμβάνει τον παράδοξο χαρακτήρα ενός οργανικού συνόλου που αποκαλύπτεται συγχρόνως στην εσωτερική του διαφοροποίηση και στην ενότητά του. Το παράδοξο είναι ότι μέσα σ’ αυτό το οργανικό σύνολο η ισότητα όλων των μελών οφείλεται, ακριβώς στο γεγονός της διαφοροποιήσεώς τους. Για να κάνει σαφή επεξήγηση ο Χρυσόστομος λέει σ’ εκείνους που έχουν μικρότερα χαρίσματα να μη φθονούν εκείνους με τα μεγαλύτερα χαρίσματα. « Εάν όμως ακόμη στενοχωρείσαι, σκέψου ότι το δικό σου έργο εκείνος πολλές φορές δεν μπορεί να το κάνει. Ώστε και αν είσαι κατώτερος, πλεονεκτείς ως προς αυτό· και αν εκείνος είναι ανώτερος, είναι κατώτερος ως προς αυτό και έτσι επέρχεται ισότητα». (Α΄Κορινθ. Ομιλ. Λ΄)

Μετά τις παρατηρήσεις του για το παράδοξο ο Χρυσόστομος παρέχει μιαν εξήγηση. Η ισότητα τιμής μεταξύ των μελών οφείλεται στο γεγονός ότι επιτελούν ένα κοινό έργο, ότι τα μικρότερα μέλη παίρνουν μέρος στην εκπλήρωση μεγάλων έργων με την μεσολάβηση των μεγαλυτέρων μελών και ότι η αδιαίρετη αξία του κοινού επιτεύγματος εξαπλώνεται σαν φωτοστέφανο που στεφανώνει όλα τα μέλη που συμμετείχαν στο έργο. Διότι στο σώμα ακόμη και το έργο των πιο μικρών μελών πρέπει να εκτιμάται, γιατί αν δεν υπάρχουν, ακόμη και τα πιο σημαντικά μέλη πάσχουν. «Διότι τι είναι ευτελέστερο στο σώμα από τις τρίχες; Αν όμως αφαιρέσεις αυτές τις ευτελείς από τα φρύδια και τα βλέφαρα, θα αφανίσεις όλη την ωραιότητα του προσώπου και ο οφθαλμός δεν θα φαίνεται καθόλου ωραίος όπως πριν. Αν και η ζημιά βέβαια είναι ασήμαντη αλλά και έτσι καταστράφηκε όλη η ομορφιά· όχι δε μόνο η ομορφιά αλλά και κάτι που είναι απαραίτητο στους οφθαλμούς». (Α΄Κορινθ. Ομιλ. Λ΄).

Αυτό υπονοεί ότι η ενότητα του οργανισμού είναι σε όλα τα μέλη και συντηρείται απ’ όλα τα μέλη, και το συμπέρασμα του Χρυσοστόμου δεν αφήνει ασαφή σημεία στην επεξήγησή του: «Διότι κάθε ένα από τα μέλη μας έχει και ιδιαίτερη ενέργεια και κοινή, και ωραιότητα επίσης και ιδιαίτερη και κοινή υπάρχει μέσα μας». (Α΄Κορινθ. Ομιλ. Λ΄)

Αυτό είναι το μυστήριο της οργανικής ενότητας, και είναι επίσης το μυστήριο της Εκκλησίας ως συνόλου —αυτό το κοινό στοιχείο που συνενώνει τα μέλη, που εκλάμπει από αυτά όλα, και που διακονείται από όλα. Ο Χρυσόστομος ομιλεί για την ιδιαίτερη λειτουργία και την κοινή λειτουργία του κάθε μέλους σαν να ήσαν δύο διαφορετικά πράγματα. Αλλά η διάκριση αυτή μπορεί να γίνει μόνον στον νου. Στην πραγματικότητα, ακριβώς όσο κάθε μέλος εκτελεί την δική του ιδιαίτερη δραστηριότητα τόσο συντελεί στην ευεξία ολόκληρου του οργανισμού και αυτό είναι η κοινή δραστηριότητα. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί μόνον με το γεγονός ότι κάθε μέλος κάνει την δική του εργασία με την βοήθεια ολόκληρου του οργανισμού, ή μάλλον ότι ολόκληρος ο οργανισμός εργάζεται δι’ εκάστου μέλους. Στην Εκκλησία το ίδιο Πνεύμα είναι αυτό που διεξάγει την κοινή δραστηριότητα μέσω κάθε πιστού. Ως εκ τούτου τα μέλη είναι ίσα στην τιμή διότι το έργο που γίνεται μέσω ενός συγκεκριμένου μέλους είτε είναι σπουδαία είτε ασήμαντη, ο ίδιος ολόκληρος οργανισμός είναι αυτός που την κάνει και κάθε μέλος είναι απαραίτητο κατά τον ίδιο τρόπο για την σύνθεση και διατήρηση του συνόλου.

«Μη πεις λοιπόν ότι ο τάδε είναι τυχαίος, αλλά σκέψου ότι είναι μέλος εκείνου του σώματος που συγκροτεί το παν· και όπως ο οφθαλμός, έτσι και αυτός ως μέλος κάνει το σώμα να είναι σώμα. Διότι όπου οικοδομείται το σώμα, κανείς δεν έχει τίποτε περισσότερο από τον πλησίον. Καθόσον δεν είναι αυτό που κάνει το σώμα, δηλαδή το να είναι άλλο μεν μεγαλύτερο, άλλο δε μικρότερο, αλλά το να είναι πολλά και διάφορα. Όπως δηλαδή εσύ, επιδή είσαι μεγαλύτερος συνιστάς το σώμα, έτσι και αυτός επειδή είναι μικρότερος. Ώστε η κατωτερότητα αυτού, αφού είναι απαραίτητη για να οικοδομήσει το σώμα, γίνεται για σένα ισότιμη στην ωραία αυτή συνεισφορά· διότι έχει για σένα την ίδια δυνατότητα· και είναι φανερό από εκεί» (Α΄Κορινθ. Ομιλ. ΛΑ΄).

Λόγω της παρουσίας και ικανότητας ολόκληρου του οργανισμού σε καθένα από τα μέλη του «και φαίνεται μεν ότι αυτά είναι ανεξάρτητα, ενώ είναι συνδεδεμένα με τελειότητα, και όταν καταστραφεί το ένα αφανίζεται μαζί και το άλλο. Πρόσεχε δε. Ας υποθέσουμε ότι οι οφθαλμοί είναι λαμπεροί, η παρειά χαμογελαστή, το χείλος ερυθρό και η μύτη ευθεία και το φρύδι μακρύ· εάν όμως βλάψεις οποιοδήποτε από αυτά, έβλαψες όλη την ωραιότητα γενικά από όλα και όλα γέμισαν από λύπη και όλα όσα πριν από αυτό ήταν ωραία θα φανούν άσχημα» (Α΄Κορινθ. Ομιλ. Λ΄).

Κατά τον ίδιο τρόπο είναι αδιαχώριστες οι λειτουργίες των μελών, γεγονός που καταδεικνύει ότι η ιδιαίτερη λειτουργία κάθε μέλους είναι συγχρόνως λειτουργία του συνόλου, μία κοινή λειτουργία του ενός οργανισμού και, κατά μιαν άποψη, και όλων των άλλων μελών εν ω μέτρω υποστηρίζει τις δικές του λειτουργίες.

«Εάν δε θέλεις να δεις να συμβαίνει το ίδιο και στη λειτουργία του χεριού, αφαίρεσε ένα δάκτυλο και θα δεις τα υπόλοιπα λιγότερο αποδοτικά και να μη μπορούν να κάνουν με τον ίδιο τρόπο όσα κάνουν. Επειδή λοιπόν η ζημιά ενός μέλους είναι κοινή βλάβη και κοινή ωραιότητα η σωτηρία, ας μη υπερηφανευόμαστε, ούτε να επεμβαίνουμε στις υποθέσεις των πλησίον. Διότι χάρις σε εκείνο το μικρό μέλος είναι καλό και ωραίο και το μεγάλο, και με τις βλεφαρίδες γίνεται ωραίος ο οφθαλμός. Ώστε όποιος πολεμά τον αδελφό, τον εαυτό του πολεμά, διότι οι συνέπειες της βλάβης δεν σταματούν σ’ εκείνον, αλλά και ο ίδιος δεν θα πάθει μικρότερη ζημιά…Και αυτήν την εικόνα του σώματος ας μεταφέρουμε τώρα και στην Εκκλησία και ας φροντίζουμε για όλους σαν να είναι δικά μας μέλη». (Α΄Κορινθ. Ομιλ. Λ΄).

Αλλού ο Χρυσόστομος ομιλεί γι’ αυτήν την ίδια αμοιβαία εξάρτηση ή κοινωνία μεταξύ των δραστηριοτήτων των διαφορετικών μελών: «Πάλιν, εάν οι οφθαλμοί πάθουν κάτι, όλα πονούν και όλα αδρανούν· και ούτε τα πόδια βαδίζουν, ούτε τα χέρια εργάζονται, ούτε η κοιλία απολαμβάνει τα συνήθη, αν και η πάθηση είναι των οφθαλμών…Διότι οι οφθαλμοί είναι συνδεδεμένοι με εκείνα, και κατά τρόπο άρρητο, πάσχει όλο το σώμα. Διότι, εάν δεν συνέπασχε δεν θα δεχόταν να φροντίζει εξ ίσου για όλα τα μέλη…Στεφανώνεται η κεφαλή και δοξάζεται ο όλος άνθρωπος· ομιλεί το στόμα και γελούν και ευφραίνονται οι οφθαλμοί· αν και η τιμή είναι της γλώσσας και όχι της ωραιότητας των οφθαλμών» (Α΄Κορινθ. Ομιλ. ΛΑ΄).

Αφού εξήγησε έτσι τους λόγους του Απ. Παύλου «είτε πάσχει έν μέλος, συμπάσχει πάντα τα μέλη, είτε δοξάζεται έν μέλος, συγχαίρει πάντα τα μέλη» (Α’ Κορ. ιβ’ 26), ο Χρυσόστομος επιμένει σ’ εκείνο το κοινό στοιχείο που όλα τα μέλη ζουν: «Διότι γι’ αυτό, λέγει, έκανε κοινή και τη φροντίδα με το ότι δημιούργησε ένωση μέσα σε τόση διαφορά, ώστε και σε όσα συμβαίνουν να υπάρχει στενή σύνδεση και κοινωνία. Διότι, εάν η φροντίδα για τον πλησίον είναι κοινή σωτηρία, κατ’ ανάγκην και η τιμή και η λύπη πρέπει να είναι κοινή. Τρία πράγματα λοιπόν απαιτεί εδώ· το να μη διαιρούνται, αλλά να είναι συνενωμένοι τελείως, το να φροντίζουν εξ ίσου ο ένας για τον άλλο και να θεωρούν όσα τους συμβαίνουν κοινά». (Α΄Κορινθ. Ομιλ. ΛΑ΄)

Από αυτές τις λίγες γραμμές του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου πρέπει να κρατήσουμε τη γενική ιδέα της παρουσίας και ενεργείας ολοκλήρου του οργανισμού σε κάθε μέλος. Αυτό το σύνολον (όλον) στο θέμα μας είναι η Εκκλησία. Διά της Εκκλησίας κάθε μέλος ολοκληρώνει το δικό του έργο, αλλά κατά τέτοιον τρόπο που συγχρόνως να γίνεται κοινό έργο, μία δραστηριότητα της Εκκλησίας για την Εκκλησία. Αυτό που δίνει στην Εκκλησία αυτόν τον χαρακτήρα της «ολότητας» είναι το Άγιο Πνεύμα, διότι, στην τελευταία ανάλυση, αυτό είναι που δίνει τα διάφορα χαρίσματα και συντελεί συνεπώς να χρησιμοποιούνται προς εξυπηρέτηση του συνόλου και να εμφανίζονται ως κοινά χαρίσματα προς χάριν του συνόλου. «Διαιρέσεις δε χαρισμάτων εισί, το δε αυτό Πνεύμα». (Α ‘ Κορ. ιβ ‘ 4). Το Πνεύμα είναι το ίδιο· είναι πλήρως σ’ ολόκληρη την Εκκλησία και πλήρως σε κάθε μέλος.

Επειδή το Πνεύμα είναι παρόν σε κάθε πιστό και έτσι είναι η δύναμη που συγκρατεί όλους μαζί, μπορούμε να πούμε ότι όλοι οι πιστοί βρίσκονται σ’ αυτό. Από αυτή την άποψη το Πνεύμα μοιάζει μ’ ένα είδος πνευματικού «περιβάλλοντος» στο οποίο όλοι συγκεντρώνονται, ή με μια γέφυρα που συνενώνει όλους. Ο Μέγας Βασίλειος λέει: «Διότι το Πνεύμα ονομάζεται ο χώρος εκείνων που αγιάζονται», και ασφαλώς είναι το ζωογόνο υγρό ή «χώρος», μία ατμόσφαιρα μέσα στην οποία και από την οποία όλοι όσοι συγκροτούν την Εκκλησία ζουν και κινούνται πνευματικά.

Συναντούμε αυτή την ιδέα κατά εκπληκτικό τρόπο στον σύγχρονο διανοητή Μartin Buber που ομιλεί για την επικοινωνία του ανθρώπου με τον άλλο μέσα σε μια «σφαίρα» την οποία και οι δύο μοιράζονται, αλλά η οποία εκτείνεται πέρα από την ιδιαίτερη περιοχή του ενός ή του άλλου. Κατά τον Βuber η εκπληκτική συνάντηση μεταξύ δύο δεν είναι κάτι συναισθηματικό, αλλά «οντολογικό» και αυτό το οντολογικό στοιχείο δεν βρίσκεται μέσα στις δύο υπάρξεις αλλά μεταξύ τους. Στον διάλογο μεταξύ δύο υπάρχει ένας τρίτος που υπερβαίνει το ατομικό και το κοινωνικό, και το υποκειμενικό και το αντικειμενικό. «Στη μικρή μεθόριο όπου το “Εγώ” και το “Εσύ” συναντώνται βρίσκεται το Βασίλειο του Μεταξύ». Αυτή η πραγματικότητα επιτρέπει την υπέρβαση του ατομισμού και του είδους κοινωνικής ζωής που είναι ολέθρια για τα πρόσωπα, ακριβώς όπως επιτρέπει την ίδρυση μιας αυθεντικής κοινωνίας. Μόνον μέσα σ’ αυτή τη ζωντανή σχέση ανανεώνεται η ζωή του ανθρώπου.

Αυτή η ζωντανή σχέση πραγματοποιείται μέσα στο Άγιο Πνεύμα γιατί και το ίδιο είναι ζωντανό. Είναι ζωή, αυτό που δίνει ζωή στους δύο (ή περισσότερους από δύο) που συναντώνται εν αυτώ, με την μόνη προϋπόθεση ότι αληθινά συναντώνται εν αυτώ. Ένας μόνος δεν μπορεί να μπει σ’ αυτό το περιβάλλον, διότι βρίσκεται μεταξύ δύο ή περισσοτέρων και ποτέ δεν περικλείεται μέσα στα όρια του μοναχικού.

Συγχρόνως το Άγιο Πνεύμα είναι ένα Πρόσωπο μεταξύ των δύο. Είναι το Πρόσωπο που συντηρεί τη σχέση, όχι απλώς ένα απρόσωπο περιβάλλον. Ίσως, ακριβώς επειδή είναι το Πρόσωπο που συντηρεί σχέσεις, είναι το Πρόσωπο που δίνει ζωή. Διότι ένα πρόσωπο έρχεται στη ζωή πάντοτε και μόνον «μέσα σε μια σχέση». Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να κατέχει κανείς το Άγιο Πνεύμα σε ατομική απομόνωση. Ως εκ τούτου το Πνεύμα δίνει τον εαυτόν του μέσα στην Εκκλησία της Καινής Διαθήκης ακριβώς όπως έκανε στην Παλαιά Διαθήκη, δηλαδή, ειδικά για την εξυπηρέτηση της κοινότητας. Δίδεται προς χάριν του ιερατικού λειτουργήματος. Ακόμη και τα χαρίσματα του Μυστηρίου του Χρίσματος δίδονται για το γενικόν ιεράτευμα, για την ενίσχυση της διακονίας. Ο Σωτήρας έδωσε το Πνεύμα στους Αποστόλους από κοινού (Ιωάν. κ’ 22)· την ημέρα της Πεντηκοστής το Άγιο Πνεύμα κατήλθε στους Αποστόλους από κοινού· με τη σειρά τους οι Απόστολοι τουλάχιστον δύο απ’ αυτούς μαζί απένειμαν το Πνεύμα σ’ αυτούς που βαπτίσθηκαν (Πράξεις η’ 14-17)· και ακόμη μέχρι σήμερα το χρίσμα, με το οποίο όσοι λαμβάνουν τις δωρεές του Αγίου Πνεύματος αλείφονται, καθαγιάζεται από ομάδα επισκόπων που αντιπροσωπεύουν ολόκληρη την Εκκλησία.

Όλοι έχουμε μέσα μας την παρόρμηση να υπερβούμε το εγώ μας και να είμαστε μέσα στον άλλον, αν και χωρίς να συγχέουμε τον εαυτό μας με τον άλλον ή τον άλλον με τον εαυτό μας. Είναι μόνον αμαρτία που τείνει να συγχέει άλλους μέσα στον εαυτό μας εκμηδενίζοντάς τους. Διότι όλοι μας θέλουμε να είμαστε «μεταξύ» του εαυτού μας και του άλλου, είμαστε πράγματι όλοι, κατά κάποιο τρόπο ακόμη ελλιπείς, μεταξύ του εαυτού μας και του άλλου.

Το Άγιο Πνεύμα κατέχει αυτή την ιδιότητα στον υψηλότερο και πληρέστερο βαθμό. Συγκεντρώνει στον εαυτό του το ένα και το άλλο. Είναι μεταξύ του ενός και του άλλου, αλλά ως κάτι περισσότερο από μόλις μία επιθυμία μεταξύ τους: είναι μία ζωντανή πραγματικότητα. Συνεπώς «ο τα πάντα πληρών» είναι και αυτός που εκπληρώνει την επιθυμία μας για κοινωνία. Εν αυτώ βρίσκουμε αληθινά μία θέση «μεταξύ» του εαυτού μας και του άλλου. Είναι το μέσο σημείο μεταξύ μας, το περιβάλλον μέσα στο οποίο πράγματι υπερβαίνουμε και το ένα και το άλλο. Αυτή η ιδιότητα του Αγ. Πνεύματος είναι εμφανής πρώτ’ απ’ όλα στην εσωτερική ζωή της Αγίας Τριάδος. Εκπορεύεται ή εκχύνεται συνεχώς από τον Πατέρα προς τον Υιό και εκλάμπει στον Πατέρα από τον Υιό στον οποίον αναπαύεται. Δεν εκπορεύεται και από τον Υιό, διότι παραμένει αιωνίως μεταξύ του Πατέρα και του Υιού. Δεν εκπορεύεται πέραν του Υιού επειδή δεν έχει πού να πάει. Και το Πνεύμα δεν μπορεί να εκπορεύεται από τον Υιό προς τον Πατέρα, διότι στις αμοιβαίες σχέσεις τους ο Πατέρας πρέπει να διατηρεί αμετάβλητη τη θέση του ως Πατέρας και ο Υιός την θέση του ως Υιός.

Ακριβώς επειδή το Πνεύμα δεν εκπορεύεται «και από τον Υιό», ούτε πέραν του Υιού, αλλά παραμένει ως ο δεσμός μεταξύ Πατέρα και Υιού, μας συγκεντρώνει εν τω Υιώ, το πρόσωπο του οποίου είναι πάντα εστραμμένο προς τον Πατέρα. Η κοινωνία μ’ εμάς και μεταξύ μας που ενεργεί δεν είναι κάτι εκτός από τον Υιό και την Αγία Τριάδα.

Διά του Πνεύματος εμείς, που έχουμε ενωθεί εν τω Υιώ, έχουμε μίαν υιική σχέση προς τον Πατέρα, όχι ακριβώς κατά τον ίδιο τρόπο, προφανώς, ως φυσικοί υιοί που γεννήθηκαν από τον Πατέρα, αλλά όπως οι υιοί που έχουν υιοθετηθεί διά του Πνεύματος πράγμα που σημαίνει, έχουμε συγκεντρωθεί σε ένα κάτω από την ίδια επισκιάζουσα παρουσία του Πνεύματος στο οποίο είναι και ο Υιός και διά του οποίου ο Υιός συνδέεται προς τον Πατέρα. Σχετιζόμαστε μεταξύ μας ως αδελφοί και ο Ιησούς Χριστός είναι Αδελφός για όλους εμάς ανάμεσά μας.

Ο Σωτήρας έχει πει: «Ου γαρ εισί δύο ή τρεις συνηγμένοι εις το εμόν όνομα, εκεί ειμί εν μέσω αυτών» (Ματθ. ιη’ 20). Είναι «εν μέσω» δύο ή τριών (ή περισσοτέρων) εν τω αγίω Πνεύματι. Το Πνεύμα είναι ένα είδος «μέσου», ένα «περιβάλλον» για τους πιστούς. Μ’ αυτήν την έννοια λέει ο ιερέας στη θεία Λειτουργία «ο Χριστός είναι εν μέσω ημών». Όταν ο Χριστός είναι εν μέσω των πιστών Του με το Πνεύμα Του, δεν είναι σ’ ένα περιβάλλον απομονωμένο από την ύπαρξη του ανθρώπινου γένους· μάλλον, να είναι ο Χριστός «εν μέσω» σημαίνει ότι είναι σ’ ένα περιβάλλον, που συνενώνει τους ανθρώπους σε ένα, όπως μια γέφυρα που εκτείνεται μεταξύ τους.

Η Ορθοδοξία συνεπώς δεν εξηγεί την Εκκλησία από μία αποκλειστικώς χριστολογική άποψη: η Εκκλησία είναι το Σώμα του Χριστού μόνον επειδή το ίδιο Πνεύμα του Υιού έχει ενώσει όλα τα μέλη της εν Χριστώ ως αδελφούς Του και ως αδελφούς μεταξύ τους, και με αυτή την ενέργεια τους έχει όλους συνενώσει μέσα σε μία υιική σχέση προς τον Πατέρα.

(π. Δημητρίου Στανιλοάε, «Θεολογία και Εκκλησία», εκδ. Τήνος, σ.55-61).

πηγή