Η Παναγία, γυναίκα και μητέρα

Η Θεοτόκος Μαριάμ. Η γαλήνια μορφή της. Συνδετικός κρίκος του Ουρανού με τη Γη, του επουράνιου με το ανθρώπινο, της αθανασίας με τη θνητότητα. Δυο χιλιάδες χρόνια σχεδόν, ψάλτες και μελωδοί υμνούν το όνομά της και τιμούν τη μνήμη της ως η πρώτη της αγιοσύνης…

Παν-αγία. Οι πιστοί τη λάτρεψαν ως μίαν από αυτούς, αλλά κι ως μάνα όλων. Η σεπτή μορφή της Παρθένου Μαριάμ, που επελέγη από τον Θεό ανάμεσα στις θνητές για να φέρει στον κόσμο τον Υιό Του με την άμωμο σύλληψη, ενέπνευσε στο ποίμνιο του Χριστού όχι μόνο ευλάβεια και αγιοσύνη, αλλά και εκατοντάδες θρύλους και παραδόσεις για τη ζωή, τα θαύματα και τα πνευματικά χαρακτηριστικά της. Αγία μία και οικουμενική. Παρ’ όλα αυτά, σε κάθε γωνιά του πλανήτη όπου έχει φθάσει ο Χριστιανισμός, ο κάθε λαός αγκάλιασε και έκανε «δική» του τη Θεοτόκο, αποδίδοντάς της ιδιότητες και επωνυμίες που αντανακλούν τις ειδικές ανάγκες και επιθυμίες της ιδιοσυγκρασίας και της κοινωνίας του.

Απέναντι από τους Αγίους Τόπους, στη μικρή μας Κύπρο, με την πλούσια και μακραίωνη χριστιανική παράδοση, η Παναγία λατρεύτηκε ως η Παρθένος μάνα του Χριστού σε εκκλησιές και παρεκκλήσια απ’ άκρου σ’ άκρον του νησιού, χαρίζοντας συμπόνοια, ελπίδα κι ανακούφιση σε κάθε δύσκολη στιγμή της πορείας του κυπριακού λαού. Οι επωνυμίες της Παναγίας που συναντάμε στην εικονογραφία του νησιού, αναρίθμητες, όπως και οι ιστορίες οι οποίες τις συνοδεύουν. Από τις δεκάδες αυτές κυπριακές επωνυμίες της Παναγίας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πολλές παραλλαγές της «Παναγίας Γαλατούσας», διάσπαρτες σε όλη την Κύπρο, καθώς και οι μοναδικές και σχεδόν άγνωστες «Παναγία της Αγάπης» και

«Παναγία της Ομορφιάς», οι οποίες αντίστοιχα τονίζουν, πράγμα σπάνιο, τη συμφιλιωτική ιδιότητα της Παναγίας, ιδίως ανάμεσα στο ζευγάρι, και την ομορφιά ως χάρισμα που πηγάζει από την κύηση του Θείου Βρέφους. Αυτές τις σπάνιες απεικονίσεις της Παναγίας ως γυναίκας και μητέρας, αναλύει και παρουσιάζει η «Σ», υπό ιστορικό, θεολογικό και πολιτιστικό βλέμμα, επ’ ευκαιρία της επετείου της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Η Παναγία της Ομορφιάς

ΣΕ μία θρησκεία η οποία στηρίζει τα πιστεύω και τις διδαχές της στα ψυχικά και πνευματικά ιδεώδη της αγάπης, της πραότητας, της μετριοφροσύνης, της ισότητας και της αλληλεγγύης, η ομορφιά, με την κοσμική έννοια της λέξης, φαντάζει παράγοντας παράταιρος με τη διαχρονικότητα και την οικουμενικότητα των παραπάνω. Κι όμως, η Παναγία της Ομορφιάς στα Πάνω Λεύκαρα αναφέρεται και υμνείται ως «ωραιωθείσα τη όψει» (όμορφη στο πρόσωπο), «προς τέρψιν των ψυχών ημών» (για να χαίρονται οι ψυχές εμάς των πιστών). Όπως διαβάζουμε στο Απολυτίκιό της, η σπάνια αυτή απεικόνιση της Θεοτόκου την παρουσιάζει «ηλιόμορφη», λαμπερή όπως τον Ήλιο, με μία λάμψη να πηγάζει από το πρόσωπό της και να εκτείνεται σαν Ήλιος πέρα κι από το φωτοστέφανό της.

Οι αυστηρές γραμμές μαρτυρούν ότι πρόκειται για εικόνα ηλικίας αρκετών εκατοντάδων ετών, διαβάζουμε όμως ότι η εμφανής γλυκιά «ομορφιά» της Παναγίας αυτής, με το αχνό χαμόγελο, εκπηγάζει από την κύηση του Θείου Βρέφους: «γιατί εσύ κυοφόρησες τον Χριστό [...], ωραίο σε κάλλος, και ομόρφυνε η όψη σου, για να χαίρονται οι ψυχές μας [...] Ομόρφυνε Άχραντε από τη χάρη σου η σεπτή Εικόνα της Παναγίας σου μορφής [...] Ομόρφυνε πράγματι η Εικόνα σου, Κεχαριτωμένη, ηλιόμορφη Μαριάμ, και σε όσους πλησιάζουν, απαυγάζει με πίστη γλυκύτητα και χάρη και θείο έλεος».

Όσον αφορά στην ιστορία της εικόνας της «Παναγίας της Ομορφιάς», ο Κώστας Παπαγεωργίου, στο βιβλίο του «Η Παναγία της Κύπρου – Η δική μας Παναγία», σώζει τρεις εκδοχές. Η επωνυμία της οφείλεται είτε στο ότι η μορφή της Θεομήτορος πάνω στην εικόνα είναι πολύ όμορφη, είτε ότι το εικόνισμα ονομάστηκε έτσι από τη «Θεόμορφο Κόρη», όπως έχει επίσης χαρακτηριστεί η Παναγία, είτε, τέλος, ότι η εικόνα ήταν δωρεά από κάποια γυναίκα που ονομαζόταν Ευμορφία ή Ομορφιά. Στο μικρό της ξωκκλήσι, όχι μεγαλύτερο από ένα λιτό δωματιάκι, η «Παναγία της Ομορφιάς» των Λευκάρων υποδέχεται τους λίγους προσκυνητές που γνωρίζουν την ύπαρξή της και τους κερδίζει με τη μοναδικότητά της, μόλις αποκαλυφθεί κάτω από το λευκαρίτικο κέντημα που τη σκεπάζει.

Πηγή όχι μόνο ομορφιάς και «ευφροσύνης», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το Απολυτίκιό της, αλλά και καλλιτεχνικής έμπνευσης, αποτέλεσε αφορμή για τη σειρά έργων και την ομώνυμη έκθεση του ζωγράφου Λευτέρη Ολύμπιου, υπό τον τίτλο «Οι Παναγίες της Ομορφιάς», με 12 γυναικεία πορτρέτα εμπνευσμένα από την «Παναγία της Ομορφιάς» των Λευκάρων. Κατάλοιπα μιας λατρείας της κοσμικής όψης και της ομορφιάς της Παναγίας καταμαρτυρεί, πάντως, και η ξεχασμένη επωνυμία «Παναγία Αφροδίτισσα», η οποία αναφέρεται στα «Επωνύμια της Παναγίας εν Κύπρω» του Πυθαγόρα Θεμελή και συνδέει προφανώς την Παναγία με την ειδωλολατρική Αφροδίτη, πιθανότατα κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους – συχνά η νέα θρησκεία αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει στοιχεία από τον παγανισμό, για να ομαλοποιηθεί στους νεο-προσυλητισμένους η μετάβαση στα νέα δεδομένα.

«Γλυκύτητα και χάριν, και θείον έλεος»

«ΤΗΝ Εικόνα σου Κόρη την ηλιόμορφον, ευλαβώς προσκυνούντες κατασπαζόμεθα, εξ αυτής αγιασμόν θείον λαμβάνοντες. Συ γαρ εκύησας Χριστόν, τον παρά πάντας τους βροτούς, ωραίον όντα τω κάλλει, και ωραιώθεις τη όψει, προς ευφροσύνην των ψυχών ημών. Ωραιώθη Άχραντε τη χάριτί σου, το σεπτόν Εκτύπωμα, της παναγίας σου μορφής, ό προσκυνούντες, κραυγάζομεν: χαίρε Παρθένε ημών η βοήθεια. Ωραιώθη όντως ή σή Εικών, Κεχαριτωμένη, ηλιόμορφε Μαριάμ, και τοις προσιούσιν, εν πίστει απαυγάζει, γλυκύτητα και χάριν, και θείον έλεος».

Η Παναγία Αγαπητική και Μισητική

Η ΠΑΝΑΓΙΑ Αγαπητική και Μισητική. Σπανιότατη εικόνα του 16ου αιώνα, από το ναό της Παναγίας Χρυσαλινιώτισσας στη Λευκωσία.

Η Παναγία Γαλατούσα

Η ΜΕΓΑΛΗ συχνότητα με την οποία συναντάμε στην Κύπρο τα επωνύμια της Παρθένου που σχετίζονται με το θηλασμό των βρεφών, αποδεικνύει πόσο δημοφιλής ήταν η ιδιότητα αυτή της Θεοτόκου, ως προστάτιδας της μητρότητας και του θηλασμού, σε περασμένες κυρίως εποχές. Σε χαλεπούς καιρούς πολέμων και ανέχειας, πολλές γυναίκες που θηλάζαν βρέφη εξέφραζαν την επιθυμία «να τις βοηθήσει η Παναγία να γεμίσουν οι μαστοί τους με γάλα» (Κώστας Παπαγεωργίου, «Η Παναγία της Κύπρου – Η δική μας Παναγία»). Στο ίδιο βιβλίο αναφέρεται ότι οι μητέρες με βρέφη «επικρατούσε η συνήθεια να τρίβουν πάνω στο εικόνισμα της Παναγίας τη θηλή, είτε και ολόκληρο το μαστό τους, αφού έτσι πίστευαν ότι οι μαστοί θα γέμιζαν με γάλα».

Οι διάφορες παραλλαγές των εικόνων της Παρθένου που θηλάζει το Θείο Βρέφος είναι η «Γαλαταρκώτισσα» (στα χωριά της μητροπολιτικής περιφέρειας Πάφου Πωμό και Πάχνα, καθώς και στην Κάτω Πάφο, υπάρχουν ναοί στο όνομα της Παναγίας της Γαλαταρκώτισσας), «Γαλαταρούσα» ή «Γαλατερούσα» (σε εικονίσματα της Παναγίας που βρίσκονται σε ναούς της Κύπρου) «Γαλατούσα» και «Γαλούσα», «Γαλουτιστή» (εικόνες και ναοί, π.χ. στην εκκλησία του Πραστείου Αυδήμου στις Αγγλισίδες, του κατεχόμενου Παλικύθρου, κ.α.), «Γαλακτοφορούσα» (Κούκλια, επαρχία Πάφου, εκκλησάκι στην περιοχή του ναού της Αφροδίτης) και «Γαλακτοτροφούσα» (ενοριακός ναός και ξωκκλήσι στο χωριό Δωρός, επ. Λεμεσού, ξωκκλήσια στην Άλωνα και το Μαθιάτη, εικονίσματα στον Άγιο Ιωάννη στη Λάρνακα, στην Παναγία Χρυσοκαβαλιώτισσα στην Καλαβασό, στη Γαλαταριά στην Πάφο, καθώς και ένα ανδρικό παλαιοημερολογίτικο μοναστήρι έξω από την Κοφίνου). «Πιθανώς πάσαι αι τελευταίαι ονομασίαι αναφέρονται εις μίαν και την αυτήν εικόνα υπό διαφόρους τύπους.

Η Γαλούσα εξηγείται Γαλακτοφόρος ή Γαλακτούχος. Εν Αμμοχώστω σώζονται δύο λίθοι περιέργου σχήματος, ως μαστοί και κοινή επωνυμούνται «αγίασμα Παναγίας της Γαλούσης». […] Αι δε γυναίκες αι πάσχουσαι εξ αγαλακτίας, σέβονται τους λίθους και προσέρχονται εις προσκύνησιν», αναφέρει ο Πυθαγόρας Θεμελής στο βιβλίο του «Τα επωνύμια της Παναγίας εν Κύπρω», διευκρινίζοντας πάντως σε υποσημείωσή του για το παραπάνω έθιμο στην Αμμόχωστο, ότι «εκ των Κυπρίων μεθ’ όσων ωμίλησα, ουδείς εβεβαίωσε τας ειδήσεις ταύτας».

Η Παναγία της Αγάπης

ΟΧΙ μακριά από τα Λεύκαρα, στη μέση ενός ξέφωτου μερικά χιλιόμετρα έξω από την καταπράσινη και φιλόξενη Βάβλα, με τους λίγους αλλά γελαστούς και καλόκαρδους κατοίκους, στην επαρχία Λάρνακας, στέκει το ξωκκλήσι της «Παναγίας της Αγάπης». Η θαυματουργή, όπως λένε, εικόνα της Θεοτόκου έχει την ιδιότητα να συμφιλιώνει τους ανθρώπους και να διαλύει τις διαφορές ανάμεσα στα ζευγάρια. Σύμφωνα με το Απολυτίκιό της, η «Παναγία της Αγάπης» «διαλύει τα σύννεφα του μίσους, συμφιλιώνει εχθρούς και, σαν πηγή που αναβλύζει αγάπη, συνενώνει αυτούς που μέχρι πρότινος διαφωνούσαν».

Σε ό,τι αφορά τις συζυγικές σχέσεις, οι πιστοί, ασπαζόμενοι την εικόνα της «Παναγίας της Αγάπης», καλούν «αυτή που κυοφόρησε το Λόγο του Θεού», «να επιβραβεύσει τους πιστούς συζύγους με θερμή αγάπη και να διαλύσει με τη δύναμή της τα σύννεφα της ψυχρότητας μεταξύ τους» και «να ξηράνει τις ρίζες του φθόνου και της μνησικακίας». Πλησιάζοντάς τη, «γεμίζουμε αγάπη και λυτρωνόμαστε από το θυμό», καθώς εκείνη κυοφόρησε «την ανείπωτη αγάπη, τον Ιησού, την ομίχλη που κυνηγά το μίσος και τους πολέμους».

Ο Κώστας Παπαγεωργίου στο «Η Παναγία της Κύπρου – Η δική μας Παναγία» αναφέρεται στη διήγηση του Λευκαρίτη μοναχού Νεόφυτου, σύμφωνα με την οποία το προσωνύμιο αυτό της Παναγίας προήλθε από την έξαρση της μετανάστευσης του ανδρικού πληθυσμού στο εξωτερικό. «Από τα τέλη του 19ου και κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα, οι άνδρες κάτοικοι των χωριών της ορεινής Λάρνακας, όπως φυσικά και των άλλων περιοχών της Κύπρου, εξαιτίας της μεγάλης ανεργίας που επικρατούσε στο νησί, μετανάστευαν σε χώρες του εξωτερικού για εξεύρεση εργασίας κι από εκεί έστελλαν οικονομική βοήθεια στις οικογένειές τους.

Οι σύζυγοι των ξενιτεμένων αλλά και συγγενικά τους πρόσωπα, μετέβαιναν στο ξωκκλήσι της Υπερευλογημένης Θεοτόκου, στα χώματα της μικρής Βάβλας, κι αφού προσκυνούσαν την αγία εικόνα της Θεογεννήτορος, συνήθιζαν να παίρνουν μαζί τους χώμα από το Άγιο Βήμα του ναού. Έβαζαν λίγο από αυτό μέσα στις επιστολές που έστελλαν στα αγαπημένα τους πρόσωπα, πιστεύοντας ότι, με αυτόν τον τρόπο, η αγάπη ανάμεσα σ’ αυτούς και στους ξενιτεμένους τους έμενε πάντοτε δεμένη». Παρόμοιες δοξασίες αναφέρονται και στην περίπτωση της «Παναγίας Αγαπητικής και Μισητικής» του 16ου αιώνα, από το ναό της Παναγίας Χρυσαλινιώτισσας στη Λευκωσία. Σπάνιος εικονογραφικός τύπος της Παναγίας, είναι μία διπλή απεικόνιση της Παναγίας Οδηγήτριας ως αριστεροκρατούσας και δεξιοκρατούσας – η Παρθένος εικονίζεται δηλαδή να κοιτάζει προς δύο κατευθύνσεις. Η μία απ’ αυτές είναι η Παναγία η Αγαπητική ή Ενωτική, και η άλλη η Παναγία η Μισητική ή Χωριστική.

Η «Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια» αναφέρει ότι «σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ζητούν τη βοήθεια της Αγαπητικής για να κερδίσουν την αγάπη του συζύγου ή του αγαπημένου προσώπου. Η άλλη Παναγία, η Μισητική, που είναι στραμμένη στην αντίθετη, δεξιά κατεύθυνση, έχει τις αντίθετες ιδιότητες». Για τη Μισητική, «υπάρχει η αντίληψη από τις μανάδες ότι απομακρύνει το κακό και τη διαφθορά από τις έφηβες κόρες τους, αν οι μανάδες της ανάψουν κερί και την ικετέψουν να επηρεάσει τις έφηβες θυγατέρες τους. Η λατρεία της εικόνας αυτής θυμίζει τη λατρεία της Επιστροφίας Αφροδίτης στα Μέγαρα και της Αποστροφίας Αφροδίτης στη Θήβα, και ίσως υπάρχει κι εδώ κάποια λανθάνουσα επιβίωση του πανάρχαιου τύπου του θεού του καλού και του θεού του κακού», αναφέρει η ίδια πηγή, ενώ υπενθυμίζεται σε πολλά συγγράμματα ότι ανάλογη παράδοση υπάρχει και για τους αγίους Αγαπητικό και Μισητικό, στο χωριό Αρόδες της Κάτω Πάφου.

Αγάπης επώνυμε, αγνή Παρθένε
Πρυτανεύεις αγάπην τοις λαοίς, αειπάρθενε,
Νέφη διαλύουσα μίσους, υπερύμνητε Δέσποινα,
εχθρούς συμφιλιοίς και συνενείς
τους πρώην διεστώτας ως πηγή
αναβλύζουσα αγάπην

Χριστόν, όν ανυμνούντες σοι κραυγάζομεν
Δόξα τοις μεγαλείοις σου, αγνή,
δόξα τω σε αγαπήσαντι,
δόξα τω σε χειμάρρουν αληθούς αγάπης δείξαντι.
Θεοτόκε, αγάπης, αγνή, επώνυμε,
κατασπαζόμενοι πόθω την σην αγίαν μορφήν ανακράζομεν: αγάπης η την σάρκωσιν,

Λόγον κυήσασα Θεού, επιβράβευσον πιστοίς
συζύγοις θερμήν αγάπην
και της ψυχρότητος νέφη
αυτών δυνάμει σου διάλυσον.
Εικόνι σου σεπτή
επωνύμω αγάπης,

Πανάμωμε αγνή,
προσιόντες ναμάτων
αγάπης πληρούμεθα
και θυμού εκλυτρούμεθα
όθεν μέλποντες
σε ύμνοις πίστει βοώμεν
ρίζας ξήρανον
μνησικακίας και φθόνου,
αγάπης η έμπλεως.

Χαίροις, αγαπήσεως αληθούς
γνώμον, Θεοτόκε,
η την άφατον, Ιησούν,
τέξασα αγάπην,
την μίσους και πολέμων
διώκουσαν ομίχλην,
κόσμου προσφύγιον.
Χαίροις, η επώνυμος ακραιφνούς,

Μαριάμ, αγάπης
και ενώσεως μυστικής
των προσερχομένων
εις γάμου κοινωνίαν,
υπόδειγμα αγάπης
κόσμου, Μητρόθεε.

Αγάπης εφαπλοίς νεφέλην, Παρθένε,
τοις σε ατενίζουσιν υγροίς βλεφάροις
Αγαπης σύζευξον συνδέσμω συζύγους,
αγάπης επώνυμε, αγνή Παρθένε.

Βιβλιογραφία

*«Τα επωνύμια της Παναγίας εν Κύπρω», Πυθαγόρας Θεμελής
*«Η Παναγία της Κύπρου – Η δική μας Παναγία», Κώστας Παπαγεωργίου
*«Εικόνες της Παναγίας στο Βυζαντινό Μουσείο»
*«Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια»

Ιδιαίτερες ευχαριστίες στο προσωπικό της βιβλιοθήκης του Πολιτιστικού Κέντρου του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση που μας προσέφερε στη βιβλιογραφία.

Πόλα Τσώνη-εφημεριδα ΣΗΜΕΡΙΝΗ

Πηγή