Συλλογική και πολιτική ευθύνη π. Χερουβείμ Βελέτζας

[ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ: Τα κείμενα της κατηγορίας «Πολιτικά» ασχολούνται με την Πόλιν και αναζητούν το δίκαιον, σύμφωνα με τον ορισμό του Αριστοτέλη: «ἔστι δὲ πολιτικὸν ἀγαθὸν τὸ δίκαιον͵ τοῦτο δ΄ ἐστὶ τὸ κοινῇ συμφέρον͵ δοκεῖ δὲ πᾶσιν ἴσον τι τὸ δίκαιον εἶναι͵ καὶ μέχρι γέ τινος ὁμολογοῦσι τοῖς κατὰ φιλοσοφίαν λόγοις͵ ἐν οἷς διώρισται περὶ τῶν ἠθικῶν (τὶ γὰρ καὶ τισὶ τὸ δίκαιον͵ καὶ δεῖν τοῖς ἴσοις ἴσον εἶναι φασιν)͵ ποίων δὴ ἰσότης ἐστὶ καὶ ποίων ἀνισότης͵ δεῖ μὴ λανθάνειν» (Πολιτικά). Συνεπώς, πιθανή εντύπωση πολιτικολογίας, πολλώ δε μάλλον κομματισμένου λόγου, είναι έξω από τη σκέψη του γράφοντος.] 

Συλλογική και πολιτική ευθύνη 

 1. Η προκήρυξη δημοψηφίσματος – καλώς ή κακώς δεν κάνει διαφορά – συνεπάγεται κάποια ερωτήματα, τα οποία είναι αναγκαίο να απαντηθούν προκειμένου να αποφασίσουμε αληθινά: 

α'. Ποιο είναι το περιεχόμενο των προτάσεων και των δύο πλευρών; Πλήρες, χωρίς υποσημειώσεις, χωρίς πολιτικάντηκες προγνώσεις και «δημιουργικές ασάφειες». Με απλά, μπακαλίστικα μαθηματικά. 

β'. Με ποιο τρόπο η κυβέρνηση, στην περίπτωση που θέλει να ψηφίσουμε «ΟΧΙ», θα ανορθώσει την οικονομία; Με ποιο τρόπο θα εξασφαλίσει την έξοδο από την κρίση και την «εξεύρεση οριστικής λύσης για το ελληνικό πρόβλημα», όπως δηλώνει ότι ζητά στις διαπραγματεύσεις; 

γ'. Τι συνεπάγεται σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο η προοπτική ενός «ΟΧΙ»; (Για το ενδεχόμενο ενός «ΝΑΙ» μάς έχουν πείσει ότι είναι αντιλαϊκό και υφεσιακό). Γιατί πρέπει να είναι κανείς τουλάχιστον αφελής για να πιστεύει ότι σε κάθε περίπτωση «θα περάσουμε καλύτερα». 

δ'. Τι ακριβώς καλούμαστε να ψηφίσουμε; αν θέλουμε να ζούμε πιο άνετα ή αν θέλουμε να είμαστε λεύτεροι και τίμιοι (ναι, πάνε υποχρεωτικά μαζί); Γιατί άμα ένα «ΝΑΙ» ή ένα «ΟΧΙ» το ζυγιάζουμε στο παλάντζο της δικής μας εξατομικευμένης βολής, τότε οποιαδήποτε απάντηση θα είναι λάθος. 

ε'. Ποιο είναι αληθινά το διακύβευμα και ποιο το τίμημα καθεμιάς από τις επιλογές; Δείξε μου ακριβώς πού θέλεις να πάμε, πες μου και τον τρόπο, να σού πω άμα συμφωνώ ή όχι. Είναι ατιμία να ζητείται από τους Έλληνες πολίτες να ψηφίσουν ανάμεσα στη Σκύλλα και στη Χάρυβδη· το ζητούμενο δεν είναι να ζήσουμε σήμερα λιγότερο ή περισσότερο επώδυνα, αλλά ποιες προοπτικές έχει η κάθε απόφαση για το αύριο και σε ποια αποτελέσματα οδηγεί. Απαιτείται σχέδιο, καταστρωμένο με τιμιότητα και εκφρασμένο στους πολίτες με πάσα ειλικρίνεια. 

2. Εδώ έρχεται το ζήτημα της ευθύνης. Η κυβέρνηση επιρρίπτει την ευθύνη στους απέξω, οι απέξω στην κυβέρνηση και αυτή με τη σειρά της στον ελληνικό λαό. Στην συγκεκριμένη απόφαση επιρρίπτεται τεχνηέντως το βάρος της διαχρονικής αβελτηρίας πολιτικών και πολιτών όλων των 45 τελευταίων ετών και το μέλλον μιας ολόκληρης χώρας. Βολικότατο· ό,τι και να συμβεί αύριο, θα φταίνε οι Έλληνες πολίτες. Όλοι οι άλλοι, εγχώριοι και αλλοδαποί, Πόντιοι Πιλάτοι. Εξάλλου, οι πολιτικοί ανά πάσα στιγμή μπορούν να συνεχίσουν τη ζωή τους στο εξωτερικό. Και οι τραπεζίτες. 

Το δημοψήφισμα στήνεται στη βάση του λανθασμένου αισθήματος περί Δημοκρατίας και της ταύτισης της συλλογικής με την πολιτική ευθύνη (και με τις τρεις έννοιες, α) του πολιτικού που εκλέχτηκε για να λαμβάνει τις αποφάσεις, β) του πολίτη που η ψήφος του αποτελεί άσκηση πολιτικής, και γ) της περί της Πόλεως, για το κοινό συμφέρον της οποίας φροντίζει ο κάθε ελεύθερος πολίτης). Και τούτο, επειδή δεν είναι Δημοκρατία, τουλάχιστον όπως μάς τη δίδαξαν οι πρόγονοί μας, η έκφραση της βούλησης των πολιτών κάθε φορά που αποφασίζουν οι πολιτικοί να κάνουν εκλογές. Πολλώ δε μάλλον στην παρούσα πρόκληση, δεδομένου ότι οι Έλληνες δεν είμαστε Ελβετοί, ώστε να έχουμε παιδεία πολιτική πάνω στη διαδικασία και στη λειτουργία των δημοψηφισμάτων. Εν προκειμένω, τα όρια μεταξύ δημοκρατίας και λαϊκισμού συγχέονται, η κινδυνολογία θα ενταθεί από όλες τις πλευρές (πολιτικές παρατάξεις, μίντια, οργανωμένα συμφέροντα, ισχυρές χώρες κλπ) και είναι αμφίβολο αν η ψήφος μας θα είναι προϊόν ώριμης σκέψεως ή του επελθόντος φόβου.

 3. Η θεωρία της συλλογικής ευθύνης λέει ότι σε κοινωνίες όπου συνωστίζονται πολλοί άνθρωποι, όπως οι αστικοποιημένες πόλεις όλου του κόσμου, μπροστά σε ένα γεγονός έκτακτης ανάγκης (π.χ. τροχαίο ατύχημα ή διάπραξη εγκλήματος) οι περισσότεροι πολίτες μένουν άπραγοι θεατές· αυτό συμβαίνει επειδή επικρατεί υποσυνείδητα η λανθασμένη πεποίθηση ότι η ευθύνη για την αντίδραση ακόμα και στο πιο σοκαριστικό ερέθισμα, μοιράζεται σε ισόποσα ισχνά μέρη σε όλα τα μέλη της ομάδας που εμπλέκεται στο συμβάν. Αντί, δηλαδή, να λειτουργήσει η προσωπική ευθύνη του καθενός αθροιστικά, παράγοντας πολλαπλάσια δυναμική, αυτή διασπάται, οδηγώντας μαθηματικά σε αδράνεια και σε παθητική αποδοχή κάθε δυσάρεστου γεγονότος, αδικίας κλπ. Το αληθές είναι εντελώς διαφορετικό· η ευθύνη (ηθική, θρησκευτική, πολιτική) που αισθάνομαι μπροστά σε κάθε συμβάν είναι η ίδια είτε βρίσκομαι μόνος μου είτε με πολλούς. Συλλογικότητα δεν είναι να μοιράζομαι την ανευθυνότητα του συνόλου ή μερών του αλλά να ενώνω τη δική μου υπεύθυνη στάση με την εξίσου υπεύθυνη στάση όλων, παράγοντας δυναμική αντίσταση. Η διαίρεση αποδυναμώνει, η ένωση (κατ)ισχύει. 

Οι πολιτικοί, αλλά και όσοι επιδιώκουν ίδιους σκοπούς (βλ. Συνθήκη του Κιότο και χρέωση στο λογαριασμό ρεύματος για «εκπομπές CO2», ΜΚΟ, μίντια, πολυεθνικές, τραπεζίτες, ενίοτε και θρησκευτικοί ηγέτες), εκμεταλλεύονται τη θεωρία της συλλογικής ευθύνης και την αντιστρέφουν, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα κατά περίπτωση συμφέροντά τους. Αυτονόητο είναι ότι αυτά διαλανθάνουν της προσοχής, αφού οι προφάσεις που προβάλλονται είναι κατά κανόνα εντελώς διαφορετικές. Έτσι μετακυλύουν την ευθύνη που απορρέει από τη θέση ή το αξίωμα που κατέχουν, ποντάροντας στη βεβαιότητα ότι θα ισχύσει το δόγμα του «διαίρει και βασίλευε». 

Βασικός σύμμαχος τα μίντια, τα οποία επιχειρούν κάθε φορά να χειραγωγήσουν την «ψυχολογία της μάζας» (και συνήθως επιτυγχάνουν)· με δεδομένο ότι ο αστικοποιημένος πληθυσμός α) καθίσταται απρόσωπος και καθιστά εαυτόν ανεύθυνο και αδρανή και β) στην ασυνείδητη αναζήτηση διεξόδου τείνει να ασπάζεται τη γνώμη των πολλών, ρίχνονται στο παιχνίδι της προπαγάνδας, προκειμένου να επηρεάσουν την κοινή γνώμη προς την κατεύθυνση που εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους. Όπλο αμφοτέρων η επιμελής απόκρυψη της αλήθειας επικεντρώνοντας σε αόριστες ή αναληθείς πληροφορίες, κουτσομπολιά, πολωτικές κατηγορίες, συνθήματα, καλλιέργεια αισθήματος φόβου ή ενοχής, με μια λέξη στην παραπλάνηση των πολλών.

 4. Μέσα σε αυτό το σκηνικό, το ερώτημα που τίθεται είναι: το συγκεκριμένο δημοψήφισμα αποτελεί προϊόν δημοκρατικής σκέψης ή ένα ακόμη παράδειγμα της «θεωρίας των παιγνίων»; Αποτελεί, και σε ποιο βαθμό, περίπτωση μετακύλισης της ευθύνης ή άσκηση Δημοκρατίας για τους ηγέτες και για τους πολίτες; Ενώπιόν μας βρίσκονται όλες οι εκδοχές. Η κυβέρνηση, ακόμα και εάν είναι πεπεισμένη ότι ένα «ΟΧΙ» εκφράζει την πλειονότητα των πολιτών, δεν αναλαμβάνει η ίδια το βάρος της απόφασης αλλά το εναποθέτει στην ψήφο των πολιτών. Οι πολίτες πάλι, αισθάνονται για πρώτη φορά μετά από πάρα πολλά χρόνια τον άμεσο αντίκτυπο που θα έχει η ψήφος τους στην πορεία των πραγμάτων. 

Η απάντηση στο ερώτημα, τόσο σε ότι αφορά τις προθέσεις και τους σκοπούς της κυβέρνησης όσο και στον τρόπο με τον οποίο θα λειτουργήσει η ψήφος των πολιτών, μπορεί να δοθεί προκαταβολικά μόνο εάν απαντηθούν με πλήρη αλήθεια τα ερωτήματα της πρώτης παραγράφου και κατόπιν εορτής, όταν κάποτε μαθευτεί η αλήθεια. Εάν οι απαντήσεις δοθούν τώρα, τότε η ψήφος των Ελλήνων πολιτών θα είναι αληθής, κατ' επίγνωσιν, με πλήρη συναίσθηση των όσων συνεπάγεται και με απόφαση για ενότητα και δράση που θα έχουν τα εχέγγυα για δύσκολη μεν αλλά αίσια έκβαση. 

5. Στο σημείο αυτό διακυβεύεται η Δημοκρατία· για να υπάρχει δημοκρατία στις δομές και στη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι απαραίτητο να λειτουργεί στην κοιτίδα της· πράγμα που απαιτεί να λειτουργήσει στον κάθε πολίτη. Η Δημοκρατία είναι άσκηση ελευθερίας και τρόπος του κατ' αλήθειαν ζην. Με άλλα λόγια, «ἔστι τις ἀρχὴ καθ΄ ἣν ἄρχει τῶν ὁμοίων τῷ γένει καὶ τῶν ἐλευθέρων. ταύτην γὰρ λέγομεν εἶναι τὴν πολιτικὴν ἀρχήν͵ ἣν δεῖ τὸν ἄρχοντα ἀρχόμενον μαθεῖν͵ οἷον ἱππαρχεῖν ἱππαρχηθέντα͵ στρατηγεῖν στρατηγηθέντα καὶ ταξιαρχήσαντα καὶ λοχαγήσαντα. διὸ λέγεται καὶ τοῦτο καλῶς͵ ὡς οὐκ ἔστιν εὖ ἄρξαι μὴ ἀρχθέντα. τούτων δὲ ἀρετὴ μὲν ἑτέρα͵ δεῖ δὲ τὸν πολίτην τὸν ἀγαθὸν ἐπίστασθαι καὶ δύνασθαι καὶ ἄρχεσθαι καὶ ἄρχειν͵ καὶ αὕτη ἀρετὴ πολίτου͵ τὸ τὴν τῶν ἐλευθέρων ἀρχὴν ἐπίστασθαι ἐπ΄ ἀμφότερα» (Αριστοτέλους, Πολιτικά). Πολιτική ευθύνη δεν είναι η ευθύνη των πολιτών, ούτε σαφώς η ψήφος υπό το πρίσμα της χειραγώγησης της συλλογικής ευθύνης, όπως αναπτύχθηκε πιο πάνω. Πολιτική ευθύνη είναι να έχει μάθει ο άρχοντας να ζει σαν αρχόμενος και ο κάθε πολίτης να γνωρίζει και να μπορεί να άρχει και να άρχεται· ώστε και ο ένας να αποφασίζει με γνώμονα το κοινό αγαθό και οι πολλοί να εκφράζουν τη βούλησή τους με την ευθύνη του πρώτου. 

Απαραίτητη προϋπόθεση για την άσκηση της Δημοκρατίας, η αλήθεια· «ἀλλ΄ ἐξ ὧν πόλις συνέστηκεν͵ ἐν τούτοις ἀναγκαῖον ποιεῖσθαι τὴν ἀμφισβήτησιν. διόπερ εὐλόγως ἀντιποιοῦνται τῆς τιμῆς οἱ εὐγενεῖς καὶ ἐλεύθεροι καὶ πλούσιοι. δεῖ γὰρ ἐλευθέρους τ΄ εἶναι καὶ τίμημα φέροντας (οὐ γὰρ ἂν εἴη πόλις ἐξ ἀπόρων πάντων͵ ὥσπερ οὐδ΄ ἐκ δούλων)· ἀλλὰ μὴν εἰ δεῖ τούτων͵ δῆλον ὅτι καὶ δικαιοσύνης καὶ τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς. οὐδὲ γὰρ ἄνευ τούτων οἰκεῖσθαι πόλιν δυνατόν· πλὴν ἄνευ μὲν τῶν προτέρων ἀδύνατον εἶναι πόλιν͵ ἄνευ δὲ τούτων οἰκεῖσθαι καλῶς» (Αριστοτέλους, Πολιτικά). 

6. Η διενέργεια του δημοψηφίσματος δίνει σε όλους μας μια μοναδική ευκαιρία, αυτή της πολιτικής αφύπνισης από το κώμα του κομματισμού και κατά συνέπεια της εστίασης στο καλό της Πόλεως· ανάλογα με τον τρόπο αντιμετώπισης (ανεξάρτητα εάν η ψήφος των πολλών ή ενός εκάστου θα είναι θετική ή αρνητική), θα αποτελέσει έναυσμα γόνιμου εντός μας προβληματισμού ή ευκαιρία για διαιώνιση μιας αδράνειας που διαρκώς επικρίνει «τους άλλους», τους εντός και τους εκτός. Η Δημοκρατία δεν αποτελεί απλά αγαθό αλλά περισσότερο άσκηση του ζην, είναι ξένη προς τη «συλλογική ευθύνη», απηχεί δε μάλλον την ενότητα. Και για να επιτευχθεί ενότητα απαιτείται αλήθεια και ειλικρίνεια από όλους και για όλα και τίμιες αποφάσεις. 

π. Χερουβείμ Βελέτζας 

το είδαμε :εδώ