Οἱ ὑπαρξιακές ἀνησυχίες τῶν μικρῶν παιδιῶν

Α΄

Στά μικρά παιδιά, ἀπό τήν πολύ μικρή ἡλικία, συναντᾶται μεγάλη ποικιλία θρησκευτικῆς ἐμπειρίας. Εἶναι γεγονός ὅτι δέν τούς λείπει οὔτε ἡ συγκίνηση πρός τά μεγάλα θέματα τῆς φύσης, οὔτε ἡ μυστηριώδης διαίσθηση μιᾶς ἀόρατης καί εὐεργετικῆς παρουσίας, οὔτε ἡ τραγική συναίσθηση τοῦ προσωπικοῦ τους σφάλματος. Σέ πολλές δέ ἀπ’ αὐτές τίς ἐμπειρίες, ἔχουμε νά κάνουμε μέ ἀρχικά γεγονότα, ὅπου δέν παίζει ρόλο ἡ μίμηση τοῦ περιβάλλοντος.

Ἄν θέλαμε δέ νά κατατάξουμε αὐτές τίς ἐνδογενεῖς θρησκευτικές ἐμπειρίες τοῦ παιδιοῦ σέ κατηγορίες, θά τίς διακρίναμε ὡς ἑξής:

Τό παιδί καί ἡ φύση.  Ἡ φύση, νεκρή καί ζῶσα, προσφέρει στοιχεῖα, τά ὁποῖα εἶναι ἡ ἀρχή τῶν πρώτων στοιχειωδῶν αἰσθημάτων στήν ψυχή τοῦ παιδιοῦ, πού τό ὁδηγοῦν αὐθόρμητα στήν ἔννοια, ὁ «Ὁ Θεός – τό Πᾶν».

Τό παιδί καί ἡ ἀρχή τῶν ὄντων. Εἶναι ἰδιαιτέρας τάξεως τό φαινόμενο, πού συναντᾶ τό παιδί,  τῆς ἀρχῆς καί τοῦ τέλους. Πολύ γρήγορα, θά θελήσει νά διαφωτιστεῖ ἐπ’ αὐτῶν, καί ἔτσι θά ὁδηγηθεί στήν ἔννοια, «ὁ Θεός – Δημιουργός».

Τό παιδί καί τά ἔσχατα. Τό τέλος καί ὁ θάνατος εἶναι γιά τό παιδί κάτι τό πολύ σημαντικό, πού θά τό ὁδηγήσει νά βλέπει καί σέ μιά ἄλλη πραγματικότητα, πέραν τῆς ὁρατῆς. Θά διερωτηθεῖ, τότε, γιά τό σκοπό τῆς ζωής, τό ἰδεῶδες πρότυπο, γιά νά φθάσει ἔτσι στήν ἔννοια, «ὁ Θεός – ἰδεῶδες».

Τό παιδί καί οἱ ἄλλοι. Τά πρῶτα πρόσωπα μέ τά ὁποῖα ἔρχεται σέ ἐπαφή (γονεῖς – ἀδέλφια), τοῦ προσφέρουν τά πρῶτα σημαντικά, θετικά ἤ ἀρνητικά στοιχεῖα γιά τή διαμόρφωση ἐννοιῶν, ὅπως ἀγάπη, ἐμπιστοσύνη, φόβο, σεβασμό, πού θά τό ὁδηγήσουν στήν ἀπόλυτη ἔννοια, «ὁ Θεός Πατέρας – Φίλος»

Τό παιδί καί ἡ ἠθική συνείδηση. Ἡ συνείδηση εἶναι ἕνα ὄργανο μέ τό ὁποῖο διαλέγεται ὁ ἄνθρωπος μέ τόν ἑαυτό του. Τό παιδί θά ἀκούσει αὐτή τή μυστική φωνή, πού τού δίνει ὡς πυξίδα, τή γραμμή πλεύσεως, τήν ἔννοια τοῦ καλού καί τοῦ κακοῦ, τό αἴσθημα τῆς ἁμαρτίας, πού τό ὁδηγεῖ στή μετάνοια καί τέλος, στήν ἔννοια, «ὁ Θεός – Κριτής»

Τό παιδί καί ἡ θρησκευτική παράδοση. Συναντᾶ τό παιδί τόν πλοῦτο καί τή διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τή μορφή τοῦ Χριστοῦ, τήν προσευχή, τήν Ἐκκλησία ὡς θεματοφύλακα. Στοιχεῖα πού τό ὁδηγοῦν στήν ἔννοια, «Θεός – Ἀποκάλυψη».

Ὅλες αὐτές οἱ πεποιθήσεις καί κανόνες συμπεριφορᾶς εἶναι ἕνα φυσικό ἔδαφος μιᾶς πίστης, πού ξεπηδᾶνε αὐθόρμητα ἀπό τήν ψυχή τοῦ παιδιοῦ καί πού ἀπό μιά ἡλικία καί μετά ἐκφράζονται, φυσικά, ὡς ἀπορίες, πού περιμένουν μιά ἀπάντηση, πρῶτα ἀπό τούς γονεῖς, μετά ἀπό τό σχολεῖο. Ἐδῶ εἶναι ὁ σημαντικός καί ὑπεύθυνος δικός μας ρόλος. Πώς, ὡς γονεῖς γενικότερα, θά δώσουμε σωστή καθοδήγηση, ὥστε τό παιδί μας ἀπό τή μικρή του ἡλικία νά λάβει τίς ὀρθές ἀπαντήσεις στίς ὑπαρξιακές του ἀνησυχίες.

Β΄

 Ἔτσι, πιό συγκεκριμένα, θά λέγαμε ὅτι ὡς γονείς εἶναι ἀνάγκη νά ‘χουμε ὑπόψη μας ὅτι τό παιδί, ὅσο μεγαλώνει, θέλει νά μάθει περισσότερα, ὅχι μόνο γι’ αὐτά πού βλέπει, ἀλλά καί γιά πολλά ἀπό ἐκεῖνα πού δέν βλέπει. Ἡ προσπάθεια αὐτή τοῦ παιδιοῦ νά μάθει, εἰ δυνατόν, τά πάντα, συνδέεται μέ τό ἄμεσο περιβάλλον του, τό ὁποῖο θά πρέπει νά εῖναι κατάλληλα προετοιμασμένο. Οἱ γονεῖς, συνήθως, φροντίζουν γιά τήν καλή διατροφή, ψυχαγωγία, ἐκπαίδευση κ.λ.π. τοῦ παιδιοῦ τους, δέν φροντίζουν, ὅμως, ὅσο πρέπει, γιά τήν κάλυψη αὐτῆς τῆς ἀνάγκης τοῦ παιδιοῦ τους. Μιᾶς ἀνάγκης, πού συνδέεται ἄμεσα μέ τό σχηματισμό ὀρθῶν καί ἀληθινῶν ἀντιλήψεων γιά τά γενικότερα θέματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, πού εἶναι  χρησιμότατες γιά τήν ὅλη πορεία τῆς ζωῆς του. Μερικές πληροφορίες, σχετικές μέ τό θέμα αὐτό, θά βοηθήσουν τούς γονεῖς νά συμπαρασταθοῦν  στόν νέο ἄνθρωπο, πού ψάχνει νά βρεῖ, πῶς ἦρθε στόν κόσμο, τί εἶναι ἡ ζωή καί ὁ θάνατος, τί εἶναι ὁ κόσμος καί ποιός τόν κυβερνάει…..

Τό ενδιαφέρον γιά τά μεγάλα θέματα ἀρχίζει μέ τίς σχετικές ἐρωτήσεις, πού ἀπευθύνει στούς μεγαλύτερους. Βέβαια, πρέπει νά προηγηθεῖ τό στάδιο τῆς «γνωριμίας μέ τά ἀντικείμενα». Τό παιδί, σέ αὐτό τό στάδιο, ρωτάει, «τί εἶναι αὐτό».Τό ἑπόμενο στάδιο εἶναι ἐκεῖνο, πού ἀνακαλύπτει τή σχέση αἰτίας καί ἀποτελέσματος. Εἶναι τό στάδιο τοῦ «γιατί».Παράλληλα, ἐξελίσσεται ὁ σχηματισμός ἐννοιῶν (μερικῶν – γενικῶν, συγκεκριμένων – ἀφηρημένων). Καί κατόπιν, ἔχουμε τήν ἐμφάνιση ὑπαρξιακών ἐρωτημάτων, πού εἶναι ἀνάλογα μέ τόν ἀτομικό ρυθμό καί τήν ὡριμότητα. 

 Προϋποθέσεις:

1. Τό παιδί στήν ἡλικία αὐτή ἔχει ἀπόλυτη ἐξάρτηση ἀπό τούς γονεῖς του, γιατί αἰσθάνεται τήν ἀδυναμία του νά επιβιώσει, χωρίς τήν προστασία τους. Ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἐξάρτησης εῖναι:

α)   Ἔντονη ἀνασφάλεια καί ἄγχος στή σκέψη ὅτι μπορεῖ νά τούς χάσει ἤ νά τόν ἀπορρίψουν.

β)     Ἀκλόνητη πίστη στήν παντοδυναμία τους.

γ) Ἐπενδύει συναισθηματικά τίς διάφορες ἔννοιες μέ τά συναισθήματα τῶν γονιῶν πού τίς συνοδεύουν:

(θάνατος = λύπη/ ἀπελπισία, τοκετός = πόνος, κλπ)

2) Ἐπειδή δέν εῖναι ἱκανό νά κατανοήσει τίς ἀκριβεῖς αἰτίες τῶν ὅσων συμβαίνουν, οἱ ἐξηγήσεις πού δίνει εἶναι ὅπως στά παραμύθια, ὅπου κάποιος «δυνατός» ὁρίζει τά πάντα μέ τό λόγο του. Στά πρῶτα χρόνια (περίπου ὡς τά 5) οἱ γονεῖς εἶναι γιά τό παιδί «παντοδύναμοι». Τότε εὐκαιριακά, βλέπει ὅτι αὐτό εἶναι λάθος – συμβαίνουν πράγματα πού δέν τά θέλουν καί ὅμως δέν μπόρεσαν οἱ γονεῖς του νά τά εμποδίσουν – καί ταράζεται.

3. Ἔννοιες, ὅπως ἡ ἀπόλυτη ἀρχή καί τό ἀπόλυτο τέλος (π.χ. δέν ὑπήρχε πρίν γεννηθεῖ ἤ τί γίνεται μετά θάνατο), τοῦ εἶναι ἀπρόσιτες.

Γ΄

   Τί ρωτάει καί θέλει νά μάθει:

Διατυπωμένες μέ διάφορους τρόπους οἱ ἐρωτήσεις τοῦ μικροῦ παιδιού ἀφοροῦν:

 Τή ζωή καί τό ξεκίνημά της (ἀναπαραγωγή, τοκετός, κ.λ.π.).

Τό θάνατο.

Τήν ἔννοια Θεός.

Οἱ ἐρωτήσεις ἐπαναλαμβάνονται στά διάφορα στάδια, μέ ἄλλη διατύπωση καί σέ διαφορετικό ἐπίπεδο. Τίς πληροφορίες πού ἔχουν συλλέξει, τίς ἐπεξεργάζονται (τό καθένα μέ τόν τρόπο του), καἰ ἐπανέρχονται γιά ἄλλα στοιχεῖα, ὅταν ἡ ὡριμότητά τους κάνει ἀκόμα κάποια βήματα.

Δ΄

Ποιά πρέπει νά εἶναι ἡ δική μας θέση.

Σέ γενικές γραμμές, ὁ γονιός θά πρέπει νά ἔχει ὑπόψη του, ὅτι:

1. Λέμε πάντα τήν ἀλήθεια, ἀλλά:

α) Ἀπαντοῦμε στή συγκεκριμένη ἐρώτηση τοῦ παιδιοῦ καί ὄχι στο ὅλο θέμα.

β) Παρουσιάζουμε τήν ἀλήθεια στά μέτρα κατανόησης καί ὡριμότητας τοῦ παιδιοῦ. Ἔχοντας ὑπόψη τά στοιχεῖα πού ἀναφέρονται πιό πάνω.

2. Δέν ἀναβάλλουμε ποτέ τήν ἀπάντηση, οὔτε δείχνουμε ὅτι μᾶς ἔφερε σέ δύσκολη θέση ἤ ὅτι μᾶς στεναχώρησε. Αὐτό θά γίνει αἰτία νά ψάξει ἀλλοῦ γιά ἀπαντήσεις.

3. Οἱ ἐκτεταμένες ἐπιστημονικές ἐξηγήσεις, ὅπως καί οἱ ἑρμηνεῖες, πού χρησιμοποιοῦν ἔννοιες ἀπρόσιτες ἤ ἄγνωστες στό ἐπίπεδο τοῦ συγκεκριμένου παιδιοῦ, δέν ἐξυπηρετοῦν.

4. Συγκεκριμένα, γιά τή γέννηση: Παίρνουμε ἀφορμή ἀπό εὐκαιριακές ἐρωτήσεις τοῦ παιδιοῦ. Ρωτᾶμε πρῶτα, τί ξέρει γιά τό θέμα.

Ἀπαντᾶμε στή συγκεκριμένη ἐρώτηση καί μόνο, ὅσο ἁπλά γίνεται. Τό παιδί πρέπει νά πληροφορηθεῖ ὅτι πρόκειται γιά μιά λειτουργία τῆς ζωῆς φυσική, ὡραία καί σεβαστή, πού εἶναι τό κορύφωμα μιᾶς σχέσης ἀγάπης. Δέν συνδέουμε ποτέ τή λειτουργία τῆς ἀναπαραγωγῆς καί τή γέννηση μέ αἰσθήματα ἐνοχῆς, ντροπῆς κ.λ.π.

5. Γιά τό θάνατο: Τό παιδί, τίς πρῶτες ἐμπειρίες, τίς λαμβάνει, συνήθως, ἀπό τό θάνατο τῶν ζώων. Δέν συνδέονται, συνήθως, μέ ὀδύνη. Πάντοτε πιστεύει πώς ὅ,τι πέθανε, ἐξακολουθεῖ νά ζεῖ σέ ἄλλη κατάσταση. Εὔκολα δέχεται τό σωματικό θάνατο (ἐνταφιασμός), ἀλλά ἀδυνατεῖ νά συλλάβει τό «τέλος τῆς ὕπαρξης». Ἡ λύπη του ὀφείλεται ἀποκλειστικά στόν «ἀποχωρισμό», γι᾽ αὐτό ἐπιδεινώνεται στό βαθμό, πού εἶναι ἐξαρτημένο ἀπό τό πρόσωπο πού πεθαίνει. Βιώνει μέ ἄγχος καί ὀδύνη τόν θάνατο, ἄν μάλιστα τό πρόσωπο, μέ τό ὁποῖο συνδέεται συναισθηματικά, ὑποφέρει ὀδυνηρά.

Γι᾽ αὐτό, ὅσοι πλησιάζουν τό παιδί πρέπει νά εἶναι σέ θέση νά ἐλέγξουν τά συναισθήματά τους. Καί ἀκόμη, νά τό βοηθήσουν νά πιστέψει ὅτι καί μετά τό θάνατο, τό ἀγαπημένο μας πρόσωπο ζεῖ κοντά στό Θεό, εὐτυχισμένο.

Ἡ πίστη αὐτή στήν αἰωνιότητα χαρίζει αἰσιοδοξία, ἐλπίδα, χαρά, καί στήν ψυχή τοῦ παιδιού. Διώχνει ἔτσι ἀπό μέσα του τόν τυχόν φόβο τοῦ θανάτου. Ὅσο γιά τή λύπη, πού νιώθουμε γιά τό θάνατο κάποιου ἀγαπημένου μας  προσώπου, νά ἐξηγήσουμε στό παιδί, ὅτι εἶναι ἕνα ἀνθρώπινο αἴσθημα, πού τό προκαλεῖ ὁ χωρισμός ἀπό κοντά μας. Ὅμως, τήν παρουσία του τήν αἰσθανόμαστε ἔντονα ἀνάμεσά μας καί ὁπωσδήποτε αὐτό πρέπει νά μετριάζει τή θλίψη μας.

6. Γιά τό Θεό. Εἶναι γιά τό παιδί ἡ πιό προσιτή ἔννοια τοῦ «παντοδύναμου ρυθμιστή τῶν πάντων». Εἶναι Αὐτός πού τό βοηθάει νά ξεπεράσει τήν ἀγωνία, πού συνοδεύει τή γνώση ὅτι οἱ γονεῖς δέν εἶναι παντοδύναμοι. Γιά τό λόγο αὐτό, γιά τό παιδί ὁ Θεός δέν πρέπει νά ‘ναι μόνο δυνατός ἀλλά καί γεμάτος Ἀγάπη. Ὁ Θεός ποτέ νά μή φοβίζει, νά μήν ἐκδικεῖται. Ὁ Θεός γιά τό παιδί πρέπει νά εἶναι ἡ σίγουρη καί δυνατή Προστασία. Πάνω ἀπ’ ὅλα, εἶναι γιά ὅλους μας, γιά γονεῖς καί παιδιά, ὁ στοργικός Πατέρας, πού χαίρεται γιά τήν προκοπή μας, λυπᾶται γιά τίς πτώσεις μας καί φροντίζει μέ κάθε τρόπο, νά ξαναγυρίζουμε κοντά Του.

Ἡ συμπαράσταση τοῦ γονιοῦ στό σχηματισμό ὑγιῶν ἀπαντήσεων – λύσεων, στά πρῶτα ὑπαρξιακά ἐρωτήματα τοῦ μικροῦ ἀνθρώπου, εἶναι ἕνας ἀπό τούς γοητευτικότερους ἀλλά καί τούς πολύ ὑπεύθυνους τομεῖς τοῦ ἔργου τους. Ἀπαιτεῖ σοβαρότητα καί προετοιμασία. Ἡ ἐπιπόλαιη ἀντιμετώπιση μπορεῖ νά κάνει σοβαρές ζημιές. Ἀντίθετα, ἡ ὑπεύθυνη καί σοβαρή ἀντιμετώπιση αὐτῶν των θεμάτων, ἑδραιώνει μιά σχέση μέ τό παιδί, πού τή χαρακτηρίζει ἡ ἐμπιστοσύνη καί ἡ συνεργασία.

Ε΄

Τελειώνοντας, θά λέγαμε ὅτι ἡ ψυχή τοῦ παιδιοῦ ἀπό τή φύση της ὁδηγεῖται πρός τόν Θεό. Μέ τούς αυθόρμητους δέ προβληματισμούς του καί τίς πρῶτες του ὑπαρξιακές ἀνησυχίες, μᾶς δίνει τή δυνατότητα νά τό βοηθήσουμε σιγά – σιγά, νά συνειδητοποιήσει τό θησαυρό τῆς πίστης, νά τόν ἀγαπήσει καί μεγαλώνοντας, νά τόν ζήσει πιό προσωπικά καἰ ὑπεύθυνα.

Στό σημεῖο αὐτό, θά λέγαμε, ὅτι πέρα ἀπό τίς ὁπωσδήποτε προσεγμένες καί σωστές ἀπαντήσεις, πού πρέπει νά δίνουμε στά παιδιά μας, ἐκεῖνο, πού ἀφάνταστα θά τά βοηθήσει τελικά, νά στηριχθοῦν στήν πίστη τους, εἶναι τό ὅλο κλίμα, ἡ ἀτμόσφαιρα πού ὑπάρχει μέσα στήν οἰκογένεια.

 Ἔτσι π.χ. ἡ καλλιέργεια τοῦ θαυμασμοῦ γιά τά μεγαλεῖα καί τἠν ὀμορφιά τῆς φύσης, ὅταν βρεθοῦμε μέ τό παιδί μας σέ ἕνα ὁλάνθιστο κῆπο ἤ ἀντικρύζοντας τόν ἀστροφώτιστο οὐρανό κ.λ.π. αὐθόρμητα ὑψώνουν τήν ψυχή του σέ δοξολογία στόν Πάνσοφο Δημιουργό.

Ἐπίσης, τά αἰσθήματα ἀγάπης, ἀλήθειας, χαρᾶς, σιγουριᾶς καί ἐμπιστοσύνης στόν Θεό – Πατέρα, ὅταν βιώνονται μέσα στήν οἰκογένεια, θά βοηθοῦν τό παιδί νά ἀντιλαμβάνεται ὅτι πέρα ἀπό τά ὑλικά καί τά φαινόμενα, ὑπάρχουν ἀξίες,πού ὀμορφαίνουν ἀφάνταστα τή ζωή μας καί γιά τίς ὁποῖες, ὄχι μόνο ἀξίζει, ἀλλά καί ἔχει χρέος νά ἀγωνισθεῖ γι᾽αὐτές,καί γιά τό δικό του καλό άλλά καί τῆς κοινωνίας.

 Ἔτσι, τό παιδί ἀβίαστα ἠθικοποιεῖται, κοινωνικοποιεῖται, παίρνει ἀπαντήσεις στά ἐρωτηματικά του ἀπό τά βιώματά του μέσα στήν ἴδια του τήν οἰκογένεια. Ξέρει τί θέλει ἀπό τή ζωή, ὁραματίζεται, ἀγωνίζεται, προσεύχεται.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

«Τό παιδί καί ἡ θρησκευτική διαπαιδαγώγηση», Ἀρ. Ἀσπιώτη (ἀρ. 45), ἐκδ. «Ψυχολογία καί Ζωή»

Περιοδικόν «Ἀγωγή», ἔτους 1974, σελ 267 κ.ἑ.

                                                                                                                           ΚΥΚΛΟΙ ΜΗΤΕΡΩΝ

                                                                                                                «Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ»

πηγή