το είδαμε εδώ
4 Νοεμβρίου κι ο λαός μας τιμούσε (όταν θυμόταν την παράδοσή του) έναν ιδιαίτερο άγιό του: τον αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη, που βασίλεψε στη Νίκαια της Μικράς Ασίας όταν η ΚΠολη ήταν υπόδουλη στους σταυροφόρους(13ος αιώνας). Ο άγιος Ιωάννης Βατάτζης, ο Πτωχός Βασιλιάς, που ζούσε ως αγρότης, δε νοιάστηκε για την τσέπη του και τα προνόμια που μπορούσε να του αποφέρει η θέση του, αλλά προσπάθησε να απελευθερώσει την Πόλη (αυτό ήταν το όνειρο της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, που ήταν κομμάτι της υπόδουλης βυζαντινής αυτοκρατορίας), ν' αντισταθεί στους ποικίλους εχθρούς της πατρίδας του, να προωθήσει την ένωση των Εκκλησιών (χωρίς υποταγή στον πάπα) και να βελτιώσει τη ζωή και το μορφωτικό και πνευματικό επίπεδο του λαού του.
Μάλλον ένας τέτοιος πολιτικός είναι ό,τι λείπει από την πατρίδα μας (κι όχι μόνο) σήμερα. Ένας έντιμος και άγιος πολιτικός.
Γι' αυτό και ο λαός τον τίμησε ως άγιο και είναι ο αυτοκράτορας που έμεινε στο θρύλο ως "ο μαρμαρωμένος βασιλιάς, που θ' αναστηθεί και θα επιστρέψει ως ελευθερωτής", επειδή μετά την κοίμησή του παρέμεινε άφθαρτος σε τέτοιο βαθμό, που (κατά τις πηγές) έμοιαζε ζωντανός.
“Τον λαμπρόν Βασιλέα και των πιστών μέγα καύχημα και των νυμφαίων το κλέος, Ιωάννην τιμήσωμεν, εν ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς, την μνήμην επιτελούντες αυτού, συμφώνως ανακράζοντες. Δόξα τω σε Δοξάσαντι, δόξα τω σε στεφανώσαντι, δόξα των ενεργούντι δια σου πάσιν ιάματα”
Εσωτερική πολιτική - "Ωάτον": ένα μαργαριταρένιο στέμμα από... αβγά!
Σπουδαίο έργο επιτέλεσε ο Βατάτζης και ως προς την εσωτερική αναδιοργάνωση της χώρας, σε όλα τα επίπεδα. Ακολουθώντας ένα πρόγραμμα οικονομικής ανόρθωσης, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ευημερία των υπηκόων του και κυρίως των χαμηλών και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. Αναζωογονήθηκαν η γεωργία και η κτηνοτροφία, το εμπόριο γνώρισε σπουδαία άνθηση, ενώ παράλληλα υπήρξε ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στις καταχρήσεις και σπατάλες που παρατηρούντο από την μεριά της διοίκησης. Έτσι μπόρεσε να εφαρμόσει πολιτική ελαφριάς φορολογίας, χωρίς να παρατηρηθεί ποτέ έλλειψη οικονομικών πόρων. Περιόρισε τις εισαγωγές ειδών πολυτελείας και με το προσωπικό του παράδειγμα προέτρεψε τον λαό να αποφεύγει την πολυτέλεια και τη χλιδή χάριν της λιτότητας. Αναφέρεται ότι επέπληξε τον γιο και διάδοχό του όταν κάποια μέρα τον είδε ντυμένο με ακριβά ενδύματα.
O Ιωάννης Δούκας Βατάτσης (ή Βατάτζης κατά την παλαιοτέραν γραφήν) υμνήθη και ζων και μετά θάνατον ως ουδείς ίσως άλλος αυτοκράτωρ του Βυζαντίου.
Εις τον δημοσιευθέντα υπό του Heissenberg βίον, καθώς και εις ενθυμήσεις ο Ιωάννης Βατάτσης ονομάζεται άγιος, αναφέρονται και θάυματα αυτού.
Φαίνεται λοιπόν ότι ενωρίς δηλ. από του δεκάτου τετάρτου αιώνος εις την Μικράν Ασίαν εθεωρήθη υπό του λαού άγιος.
Ακολουθίαν όμως όσον γνωρίζω, έγραψε πρώτος ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, την δημοσιευθείσαν εις τον Συναξαριστήν του Σεργίου Ραφτάνη (1868) και έπειτα υπό του Εφέσου Αγαθαγγέλου. (Κ. Άμαντος, Ο βίος Ιωάννου Βατάτση του ελεήμονος, 1953)
Η λεηλασία του 1204 αναστάτωσε όλο το εκπαιδευτικό σύστημα. Ο ελληνισμός βρισκόταν τότε στο ύψος του. Ο Μιχαήλ Ακομινάτος μόλις είχε πάει στην Αθήνα γεμάτος ενθουσιασμό για το κλασικό της παρελθόν και ο μεγάλος κληρικός Ευστάθιος Θεσσαλονίκης μόλις πριν από λίγο είχε τελειώσει τα σχόλιά του στον Πίνδαρο. Τώρα οι λόγιοι σκορπίστηκαν, οι σχολές τους εξαφανίστηκαν και τα βιβλία τους καταστράφηκαν από τις φλόγες των Λατίνων.
Η λογιοσύνη ωστόσο δεν χάθηκε και πολύ γρήγορα κέντρο της έγινε η εξόριστη αυλή της Νικαίας. Εκεί εγκαταστάθηκε ο σοφός Βλεμμύδης. Ο πατέρας του ήταν γιατρός στην Κων/πολη και το 1204 αποσύρθηκε στην Προύσα. Στο χάος που επακολούθησε μετά την καταστροφή, ο Βλεμμύδης δυσκολεύτηκε να βρει δασκάλους και τελικά τα περισσότερα τα έμαθε από έναν ερημίτη στα βουνά της Βιθυνίας που τον έλεγαν Πρόδρομο και που του δίδαξε αριθμητική, γεωμετρία και αστρονομία.
Το 1238 ο Βλεμμύδης περιόδευσε τον παλιό βυζαντινό κόσμο και συγκέντρωσε χειρόγραφα, εφοδιασμένος με συστατικά γράμματα του αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Γ’ Βατάτζη. Χάρη κυρίως στις δικές του προσπάθειες η παιδεία στη Νίκαια έφτασε σ΄ένα επίπεδο υψηλό. Εκεί σπούδασε και δίδαξε ο Παχυμέρης και ο Ακροπολίτης. Και η αυλή της Νικαίας προστάτεψε ιδιαίτερα τα γράμματα.
(Steven Runsiman, Βυζαντινός πολιτισμός)
Ο Βυζαντινός Ιστορικός Γεώργιος Παχυμέρης, που χαρακτηρίζεται από αρκετά ορθολογιστικό πνεύμα, αναφέρει, ένα θαύμα που έγινε γύρω στο 1300 στη Μαγνησία, όταν η πόλη υπέφερε από τους Τούρκους.
Ο καστροφύλακας της πόλης έβλεπε κάθε νύχτα μια αναμμένη λαμπάδα να περιέρχεται το πόλισμα δυο και τρείς φορές.
Οι έρευνές του δεν μπόρεσαν να λύσουν το μυστήριο. Ώσπου μια νύχτα, ο αδελφός του, που ήταν κουφός εκ γενετής, είδε έναν άνδρα με βασιλικό παράστημα να κρατά μια λαμπάδα και να τριγυρίζει στα τείχη λέγοντας πως οφείλει να τα περιφρουρεί. Ο κουφός μέσα στην ταραχή του γιατρεύτηκε και άκουσε. Ο άντρας με τη λαμπάδα ήταν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης.
...Εναντίον του συγκεντρώθηκε αξιόμαχο στράτευμα, επικεφαλής του οποίου ήταν οι σεβαστοκράτορες Αλέξιος και Ισαάκιος Λάσκαρης, αδελφοί του βασιλιά Θεόδωρου Α΄ Λάσκαρη [του πεθερού του αγίου], οι οποίοι είχαν καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη μετά τον θάνατο του αδερφού τους και την απόρριψή τους από το θρόνο της Νίκαιας και, όπως ήταν φυσικό, ήθελαν να εκδικηθούν τον Ιωάννη Βατάτζη ["Ν": επειδή είχε γίνει ο διάδοχος του Θεόδωρου και αυτοί είχαν μείνει στην απέξω]. [...] Οδηγώντας ο ίδιος το στρατό του, νίκησε τους Λατίνους κατά κράτος. [...] Μαζί με πολλούς Λατίνους, αιχμαλωτίστηκαν και οι αδελφοί Λάσκαρη, οι οποίοι είχαν την ίδια τύχη με όλους τους Βυζαντινούς που κατά καιρούς συντάσσονταν με τον εχθρό ή επαναστατούσαν, δηλαδή τύφλωση. [...]
Μία ομάδα διανοητών και δημοσιογράφων επιχειρεί να μάς πείσει πόσο καλό πράγμα είναι η απώλεια της εθνικής μας κυριαρχίας. Συνιστούν να είμαστε ευγνώμονες στην τρόικα που θα φέρει ξένους επιτρόπους στα υπουργεία μας για να μας κάνουν σωστούς Ευρωπαίους και να μας φέρουν τα φώτα τους. Φαίνεται ότι τα παπαγαλάκια της εξάρτησης και της υποτέλειας δεν θέλησαν ποτέ να διαβάσουν την ελληνική Ιστορία ή αν την διάβασαν, δεν μπόρεσαν να την καταλάβουν. Διότι στις πάμπολλες σελίδες αυτής της Ιστορίας υπάρχουν παραδείγματα Ελλήνων ηγετών που βρέθηκαν μεν σε δυσχερή θέση, αλλά δεν απώλεσαν την αξιοπρέπειά τους και δεν λησμόνησαν τα ιστορικά δικαιώματα και τις ιστορικές υποχρεώσεις του Έθνους μας.
Μία τέτοια σημαντική μορφή πατριώτη, ικανού και εντίμου κυβερνήτη τιμά στις 4 Νοεμβρίου η Εκκλησία μας. Πρόκειται για τον Άγιο Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη, αυτοκράτορα της Νικαίας όπου είχε μεταφερθεί προσωρινά η έδρα των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων. Από το 1204 έως το 1261 η Αυτοκρατορία της Νικαίας μαζί με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και το Δεσποτάτο της Ηπείρου αποτέλεσαν τα πρώτα ελληνικά εθνικά κράτη μετά από τον κατακερματισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Ρωμανίας) από τους Δυτικούς Σταυροφόρους. Στη Νίκαια της Μικράς Ασίας ο Θεόδωρος Λάσκαρις, ο γαμπρός του Ιωάννης Βατάτζης και ο γιός του Βατάτζη Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις, μαζί με τον ελληνοκεντρικό φιλόσοφο Νικηφόρο Βλεμμύδη ονόμασαν για πρώτη φορά το κράτος τους Ελληνίδα Επικράτειαν και αγωνίσθηκαν για να απελευθερώσουν την Κωνσταντινούπολη από τους Σταυροφόρους. Το επέτυχε ο διάδοχός τους Μιχαήλ Παλαιολόγος το 1261. Αξίζει να σταθούμε λίγο περισσότερο στον ευλαβή στρατηγό από το Διδυμότειχο Ιωάννη Βατάτζη, τον οποίο τιμά ως Άγιο η Ορθόδοξη Εκκλησία λόγω του ελεήμονος χαρακτήρα του και διότι μοίρασε δίκαια τον κρατικό πλούτο ώστε να ωφεληθούν οι φτωχότεροι.
Ας σκεφθούμε τις αναλογίες με την εποχή μας. Ο Βατάτζης το 1234 κυβερνά ένα μικρό κομμάτι του Ελληνισμού, ενώ η πρωτεύουσα του Γένους κατέχεται από Λατίνο Βασιλιά. Ο Ελληνισμός είναι ταπεινωμένος και διαμοιρασμένος σε φραγκικά βασίλεια και δουκάτα. Ο Πάπας που κρυβόταν πίσω από τις Σταυροφορίες ήταν ο πλανητάρχης της εποχής. Τότε, λοιπόν, ένας συγκεκριμένος Πάπας, ο Γρηγόριος Θ΄, έστειλε μία προκλητική επιστολή στον Ιωάννη Βατάτζη και τού ζήτησε να ξεχάσει δια παντός την Κωνσταντινούπολη και να εγκαταλείψει τον βυζαντινό τίτλο «Βασιλεύς και Αυτοκράτωρ Ρωμαίων».
Ο Ιωάννης Βατάτζης, αν και ήταν σε δυσμενέστερη θέση από πλευράς πολιτικής και οικονομικής, έστειλε μία εκπληκτική επιστολή –απάντηση που αποτελεί μνημείο ελληνικής υπερηφάνειας και εθνικής αξιοπρέπειας. Μακάρι να εδιδάσκοντο από αυτήν οι σημερινοί κυβερνήτες μας, οι φιλομνημονιακοί αρθρογράφοι και ορισμένοι ηγέτες των ευρωπαίων εταίρων μας, επίγονοι των Σταυροφόρων του 1204. Αντιγράφω μερικές φράσεις σε νεοελληνική γλώσσα, όπως δημοσιεύονται –μαζί με το πρωτότυπο– στο βιβλίο του Ιωάννη Σαρσάκη «Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης-ο Άγιος Αυτοκράτορας του Βυζαντίου» (έκδοση Ορθοδόξου Κυψέλης, Θεσσαλονίκη 2008):
Εικ. από εδώ
4 Νοεμβρίου κι ο λαός μας τιμούσε (όταν θυμόταν την παράδοσή του) έναν ιδιαίτερο άγιό του: τον αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη, που βασίλεψε στη Νίκαια της Μικράς Ασίας όταν η ΚΠολη ήταν υπόδουλη στους σταυροφόρους(13ος αιώνας). Ο άγιος Ιωάννης Βατάτζης, ο Πτωχός Βασιλιάς, που ζούσε ως αγρότης, δε νοιάστηκε για την τσέπη του και τα προνόμια που μπορούσε να του αποφέρει η θέση του, αλλά προσπάθησε να απελευθερώσει την Πόλη (αυτό ήταν το όνειρο της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, που ήταν κομμάτι της υπόδουλης βυζαντινής αυτοκρατορίας), ν' αντισταθεί στους ποικίλους εχθρούς της πατρίδας του, να προωθήσει την ένωση των Εκκλησιών (χωρίς υποταγή στον πάπα) και να βελτιώσει τη ζωή και το μορφωτικό και πνευματικό επίπεδο του λαού του.
Μάλλον ένας τέτοιος πολιτικός είναι ό,τι λείπει από την πατρίδα μας (κι όχι μόνο) σήμερα. Ένας έντιμος και άγιος πολιτικός.
Γι' αυτό και ο λαός τον τίμησε ως άγιο και είναι ο αυτοκράτορας που έμεινε στο θρύλο ως "ο μαρμαρωμένος βασιλιάς, που θ' αναστηθεί και θα επιστρέψει ως ελευθερωτής", επειδή μετά την κοίμησή του παρέμεινε άφθαρτος σε τέτοιο βαθμό, που (κατά τις πηγές) έμοιαζε ζωντανός.
Ανεβάζουμε ένα μικρό αφιέρωμα. Ας έχουμε την ευχή του (ως πρόσωπα και ως λαός)....
Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΥΚΑΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ, γεννήθηκε το 1193 στο ιστορικό Κάστρο της Θράκης, στο Διδυμότειχο. Καταγόταν από οικογένεια η οποία βρισκόταν κοντά στη βασιλική σύγκλητο, αφού ο παππούς του Κωνσταντίνος, ο Βατάτζης λεγόμενος, ήταν Στρατοπεδάρχης του βασιλέως Μανουήλ του Κομνηνού.
Όταν πέθαναν οι γονείς του Ιωάννη, του άφησαν πολύ μεγάλη περιουσία, την οποία όμως ως σώφρων εκείνος, μοίρασε στους φτωχούς, καθώς και σε αφιερώματα σε Εκκλησίες. Στη συνέχεια ο Ιωάννης, μια που η Κωνσταντινούπολη ήταν στα χέρια των Φράγκων, κατευθύνθηκε στο Νυμφαίο της Βιθυνίας, όπου τότε ήταν η έδρα της βυζαντινής αυτοκρατορίας μας, αφού από το 1204 ο Πόλη είχε αλωθεί και κατακυριευθεί με δόλο από τους “Σταυροφόρους” και νέος αυτοκράτωρ είχε ανακηρυχθεί στη Νίκαια της Βιθυνίας ο ευσεβέστατος Θεόδωρος Λάσκαρης, ο ποιητής της Μεγάλης Παράκλησης στην Παναγιά, την οποία και ψάλλουμε εναλλάξ με την Μικρή, κάθε ημέρα, από την 1η έως τις 15 Αυγούστου!
Εκεί κατέφυγε λοιπόν ο Ιωάννης, για να βρει ένα θείο από τον πατέρα του, ο οποίος ήταν Ιερεύς στα ανάκτορα του Θεοδώρου Λάσκαρη. Έτσι, γνωρίστηκε με τον καλό βασιλέα, αλλά ούτε στιγμή δεν υπερηφανεύτηκε για εκείνη τη συναναστροφή του, αλλά εξακολούθησε να είναι φιλικός και ταπεινός με όλους, ευπρόσιτος, πράος, άκακος, γαλήνιος, σεμνός και πάντα ήρεμος στο διάλογο. Έτσι, με όλα αυτά τα χαρίσματα, ήταν αξιαγάπητος τόσο, που η αρετή του έλαμψε μπροστά στα μάτια του Αυτοκράτορα Θεοδώρου, ο οποίος και του έδωσε ως σύζυγο τη θυγατέρα του Ειρήνη.
Ο Βατάτζης υπήρξε ο προστάτης και συμπαραστάτης της αγροτικής και αστικής τάξης και επιδίωκε διαρκώς την άνοδο του βιοτικού επιπέδου κυρίως των γεωργών και κτηνοτρόφων, αφού για να τους βοηθήσει έκανε μεγάλη απογραφή (κάτι σαν Εθνικό Κτηματολόγιο) και επίταξε κατόπιν τεμάχια γης από τους μεγαλοκτήμονες και τους αριστοκράτες και τα διένειμε σε όλους τους φτωχούς υπηκόους του, ώστε να ζουν άνετα και ανθρώπινα!
Στάθηκε αληθινός “πατέρας των Ελλήνων”, πατάσσοντας με κάθε τρόπο την εκμετάλλευση του λαού, νιώθοντας κάθε λεπτό όχι σαν απλός βασιλιάς, αλλά ως ταγμένος από το Θεό να βοηθάει το λαό του και τους αδικουμένους!
Έλαβε ακόμη και μέτρα οικονομίας τέτοια, που απαγόρευαν τη σπατάλη του δημοσίου και του ιδιωτικού πλούτου, ενώ ίδρυσε φιλανθρωπικούς και ευκτήριους οίκους, πτωχοκομεία, νοσοκομεία, γηροκομεία, βιβλιοθήκες, έχτισε Ναούς και βοήθησε αποφασιστικά τα Μοναστήρια.
Μάλιστα τέτοια ήταν η πολιτική ποιότητά του, που όταν κάποτε συνάντησε το γιο του Θεόδωρο στο κυνήγι να φορά πολυτελή ρούχα, αρνήθηκε να τον χαιρετήσει!Και όταν το παιδί του τον ρώτησε σε τι είχε σφάλει, ο Ιωάννης του απάντησε ότι εκείνα τα μεταξωτά και χρυσοΰφαντα που φορούσε ήταν από το αίμα του λαού του και πως θα έπρεπε να ξέρει ότι κάθε έξοδο, πρέπει να γίνεται για τον λαό. Ο πλούτος των βασιλέων, έλεγε, ανήκει στο λαό!
Ο Ιωάννης Βατάτζης δεν έβγαζε από το νου του το μεγάλο ποθούμενο, την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους και την ανασύσταση της Ελληνοχριστιανικής Αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό εργάστηκε προς την κατεύθυνση αυτή με όλη τη δύναμη της ψυχής του.
Σώφρων, συνετός και προνοητικός στην πολιτική του, αν και είχε επιλέξει ικανότατους στρατηγούς, επιδίωκε την αποφυγή των μαχών, χρησιμοποιώντας αρχικά την διπλωματία. Γνώριζε να μην αναλαμβάνει τίποτε πριν το προπαρασκευάσει κατάλληλα.
Κατασκεύασε κατόπιν ισχυρό στόλο και ελευθέρωσε Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία, Κω και άλλα νησιά του Ελληνικού Αρχιπελάγους, υπολογίζοντας σωστά ότι κουμάντο στο Αιγαίο κάνει όποιος έχει στόλο και άρα οι Λατίνοι χωρίς πολεμικά πλοία και βάσεις, δεν θα κρατούσαν για πολύ ακόμη τη Θεοφύλακτη Πόλη.
Έφτιαξε ένα πανίσχυρο κράτος από τις στάχτες του <<Βυζαντίου>> και είχε σφίξει ασφυκτικά τον κλοιό γύρω από την Κωνσταντινούπολη, την οποία κατέλαβε ο διάδοχός του σε λίγα χρόνια μετά, αφού στις 4 Νοεμβρίου του 1254, σε ηλικία 72 ετών, αφήνει την τελευταία πνοή του, επάνω στο δρόμο για τη πραγματοποίηση του ονείρου του.
Ο Ιωάννης Βατάτζης ήταν ο προστάτης των αδικουμένων, ο δικαιότατος κριτής, η πηγή η αστείρευτη της ελεημοσύνης, τόσο, που του δόθηκε το προσωνύμιο Ελεήμων για την πληθώρα των ιδρυμάτων και την προσωπική φροντίδα παντός αδικουμένου. Ζούσε απλά, λιτά και ενάρετα και η Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο και τον τιμά στις 4 Νοεμβρίου, ημέρα της κοιμήσεώς του. Ιδιαίτερα τιμάται στη πατρίδα του στο Διδυμότειχο.
Το τίμιο σώμα του ευσεβέστατου, δίκαιου, γενναίου και ελεήμονος βασιλέα Ιωάννη, ενταφιάστηκε σε ένα Μοναστήρι που είχε κτίσει ο ίδιος και το είχε ονομάσει Σώσανδρα, ενώ αργότερα δια θαυμαστής αποκαλύψεως ο ίδιος ο Ιωάννης, ζήτησε να μετακομισθεί το λείψανό του στη Μαγνησία (της Μικράς Ασίας). Όταν όμως πήγαν να ανοίξουν τον τάφο για να εκτελέσουν τη μετακομιδή, μια γλυκιά ευωδία απλώθηκε τριγύρω, σαν να είχε ανθίσει απότομα κήπος αρωματικός! Αλλά δεν ήταν μονάχα αυτό. Ο νεκρός φαινόταν σαν να κάθεται επί βασιλικού θρόνου, χωρίς να έχει καμιά μελανότητα, καμιά δυσωδία, κανένα απολύτως σημείο που να φανέρωνε πως ήταν νεκρός! ΕΠΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ήταν μέσα στον τάφο και το χρώμα του σώματός του ήταν όπως κάθε φυσιολογικού εν ζωή ανθρώπου!
Έμοιαζε πραγματικά σαν ένας ολοζώντανος, αλλά ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ!
Και μάλιστα και αυτά ακόμη τα ρούχα του επίσης είχαν διατηρηθεί επί επτά χρόνια αδιάφθορα και έμοιαζαν σαν να είχαν μόλις ραφτεί! Γιατί έτσι αντιδοξάζει ο Θεός εκείνους που Τον δοξάζουν στη γη! Μάλιστα από τότε το τίμιο λείψανο του Αγίου βασιλέως Ιωάννη Δούκα Βατάτζη του Ελεήμονος έδωσε πάμπολλα θαύματα, γιατρεύοντας θαυματουργικά Χάριτι Θεού ασθένειες, διώκοντας δαίμονες και θεραπεύοντας ένα σωρό πάθη, με την κατοικούσα εν αυτώ Χάρη του Αγίου Πνεύματος! Για το τι απέγινε το λείψανό του, υπάρχουν πάλι θρύλοι, που τον θέλουν να βρίσκεται κάπου Μαρμαρωμένος και κάποτε να ξαναζωντανεύει και να απελευθερώνει τη Πόλη από το Τουρκικό ζυγό, γιατί σαφώς όλες οι προφητείες μιλάνε για κάποιον Ιωάννη που θα έχει Θεϊκή βοήθεια προς τούτο. Και συνδυάσθηκε να είναι ο Άγιος Ιωάννης αυτός που τον θέλουν οι προφητείες και ο θρύλος, να ανακαταλάβει τη Πόλη. "Πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικιά μας θά' ναι..."
Δεν θεωρείται ως Μαρμαρωμένος Βασιλιάς ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, και ούτε θα ανακηρυχθεί ποτέ άγιος από την Εκκλησία αφού αναγκάσθηκε και παρέστη στη τελευταία "π α π ι κ ή" Θεία Λειτουργιά στην Αγία Σοφία, προσδοκώντας βοήθεια ο ταλαίπωρος από το Πάπα και τους Δυτικούς.
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ;
(βιβλιοθήκη Estense, Modena)
Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΥΚΑΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ, γεννήθηκε το 1193 στο ιστορικό Κάστρο της Θράκης, στο Διδυμότειχο. Καταγόταν από οικογένεια η οποία βρισκόταν κοντά στη βασιλική σύγκλητο, αφού ο παππούς του Κωνσταντίνος, ο Βατάτζης λεγόμενος, ήταν Στρατοπεδάρχης του βασιλέως Μανουήλ του Κομνηνού.
Όταν πέθαναν οι γονείς του Ιωάννη, του άφησαν πολύ μεγάλη περιουσία, την οποία όμως ως σώφρων εκείνος, μοίρασε στους φτωχούς, καθώς και σε αφιερώματα σε Εκκλησίες. Στη συνέχεια ο Ιωάννης, μια που η Κωνσταντινούπολη ήταν στα χέρια των Φράγκων, κατευθύνθηκε στο Νυμφαίο της Βιθυνίας, όπου τότε ήταν η έδρα της βυζαντινής αυτοκρατορίας μας, αφού από το 1204 ο Πόλη είχε αλωθεί και κατακυριευθεί με δόλο από τους “Σταυροφόρους” και νέος αυτοκράτωρ είχε ανακηρυχθεί στη Νίκαια της Βιθυνίας ο ευσεβέστατος Θεόδωρος Λάσκαρης, ο ποιητής της Μεγάλης Παράκλησης στην Παναγιά, την οποία και ψάλλουμε εναλλάξ με την Μικρή, κάθε ημέρα, από την 1η έως τις 15 Αυγούστου!
Εκεί κατέφυγε λοιπόν ο Ιωάννης, για να βρει ένα θείο από τον πατέρα του, ο οποίος ήταν Ιερεύς στα ανάκτορα του Θεοδώρου Λάσκαρη. Έτσι, γνωρίστηκε με τον καλό βασιλέα, αλλά ούτε στιγμή δεν υπερηφανεύτηκε για εκείνη τη συναναστροφή του, αλλά εξακολούθησε να είναι φιλικός και ταπεινός με όλους, ευπρόσιτος, πράος, άκακος, γαλήνιος, σεμνός και πάντα ήρεμος στο διάλογο. Έτσι, με όλα αυτά τα χαρίσματα, ήταν αξιαγάπητος τόσο, που η αρετή του έλαμψε μπροστά στα μάτια του Αυτοκράτορα Θεοδώρου, ο οποίος και του έδωσε ως σύζυγο τη θυγατέρα του Ειρήνη.
ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΑΡΧΟΝΤΟΣ «πατέρας των Ελλήνων»
Ο Ιωάννης Βατάτζης στέφεται από την Παναγία (εικ. σε υπέρπυρον = νόμισμα)
Ο Βατάτζης υπήρξε ο προστάτης και συμπαραστάτης της αγροτικής και αστικής τάξης και επιδίωκε διαρκώς την άνοδο του βιοτικού επιπέδου κυρίως των γεωργών και κτηνοτρόφων, αφού για να τους βοηθήσει έκανε μεγάλη απογραφή (κάτι σαν Εθνικό Κτηματολόγιο) και επίταξε κατόπιν τεμάχια γης από τους μεγαλοκτήμονες και τους αριστοκράτες και τα διένειμε σε όλους τους φτωχούς υπηκόους του, ώστε να ζουν άνετα και ανθρώπινα!
Στάθηκε αληθινός “πατέρας των Ελλήνων”, πατάσσοντας με κάθε τρόπο την εκμετάλλευση του λαού, νιώθοντας κάθε λεπτό όχι σαν απλός βασιλιάς, αλλά ως ταγμένος από το Θεό να βοηθάει το λαό του και τους αδικουμένους!
Έλαβε ακόμη και μέτρα οικονομίας τέτοια, που απαγόρευαν τη σπατάλη του δημοσίου και του ιδιωτικού πλούτου, ενώ ίδρυσε φιλανθρωπικούς και ευκτήριους οίκους, πτωχοκομεία, νοσοκομεία, γηροκομεία, βιβλιοθήκες, έχτισε Ναούς και βοήθησε αποφασιστικά τα Μοναστήρια.
Μάλιστα τέτοια ήταν η πολιτική ποιότητά του, που όταν κάποτε συνάντησε το γιο του Θεόδωρο στο κυνήγι να φορά πολυτελή ρούχα, αρνήθηκε να τον χαιρετήσει!Και όταν το παιδί του τον ρώτησε σε τι είχε σφάλει, ο Ιωάννης του απάντησε ότι εκείνα τα μεταξωτά και χρυσοΰφαντα που φορούσε ήταν από το αίμα του λαού του και πως θα έπρεπε να ξέρει ότι κάθε έξοδο, πρέπει να γίνεται για τον λαό. Ο πλούτος των βασιλέων, έλεγε, ανήκει στο λαό!
Ο Ιωάννης Βατάτζης δεν έβγαζε από το νου του το μεγάλο ποθούμενο, την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους και την ανασύσταση της Ελληνοχριστιανικής Αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό εργάστηκε προς την κατεύθυνση αυτή με όλη τη δύναμη της ψυχής του.
Σώφρων, συνετός και προνοητικός στην πολιτική του, αν και είχε επιλέξει ικανότατους στρατηγούς, επιδίωκε την αποφυγή των μαχών, χρησιμοποιώντας αρχικά την διπλωματία. Γνώριζε να μην αναλαμβάνει τίποτε πριν το προπαρασκευάσει κατάλληλα.
Κατασκεύασε κατόπιν ισχυρό στόλο και ελευθέρωσε Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία, Κω και άλλα νησιά του Ελληνικού Αρχιπελάγους, υπολογίζοντας σωστά ότι κουμάντο στο Αιγαίο κάνει όποιος έχει στόλο και άρα οι Λατίνοι χωρίς πολεμικά πλοία και βάσεις, δεν θα κρατούσαν για πολύ ακόμη τη Θεοφύλακτη Πόλη.
Έφτιαξε ένα πανίσχυρο κράτος από τις στάχτες του <<Βυζαντίου>> και είχε σφίξει ασφυκτικά τον κλοιό γύρω από την Κωνσταντινούπολη, την οποία κατέλαβε ο διάδοχός του σε λίγα χρόνια μετά, αφού στις 4 Νοεμβρίου του 1254, σε ηλικία 72 ετών, αφήνει την τελευταία πνοή του, επάνω στο δρόμο για τη πραγματοποίηση του ονείρου του.
Η αυτοκρατορία της Νίκαιας το 1254, έτος θανάτου του Ιωάννη Γ'
ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ
Ο Ιωάννης Βατάτζης ήταν ο προστάτης των αδικουμένων, ο δικαιότατος κριτής, η πηγή η αστείρευτη της ελεημοσύνης, τόσο, που του δόθηκε το προσωνύμιο Ελεήμων για την πληθώρα των ιδρυμάτων και την προσωπική φροντίδα παντός αδικουμένου. Ζούσε απλά, λιτά και ενάρετα και η Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο και τον τιμά στις 4 Νοεμβρίου, ημέρα της κοιμήσεώς του. Ιδιαίτερα τιμάται στη πατρίδα του στο Διδυμότειχο.
Το τίμιο σώμα του ευσεβέστατου, δίκαιου, γενναίου και ελεήμονος βασιλέα Ιωάννη, ενταφιάστηκε σε ένα Μοναστήρι που είχε κτίσει ο ίδιος και το είχε ονομάσει Σώσανδρα, ενώ αργότερα δια θαυμαστής αποκαλύψεως ο ίδιος ο Ιωάννης, ζήτησε να μετακομισθεί το λείψανό του στη Μαγνησία (της Μικράς Ασίας). Όταν όμως πήγαν να ανοίξουν τον τάφο για να εκτελέσουν τη μετακομιδή, μια γλυκιά ευωδία απλώθηκε τριγύρω, σαν να είχε ανθίσει απότομα κήπος αρωματικός! Αλλά δεν ήταν μονάχα αυτό. Ο νεκρός φαινόταν σαν να κάθεται επί βασιλικού θρόνου, χωρίς να έχει καμιά μελανότητα, καμιά δυσωδία, κανένα απολύτως σημείο που να φανέρωνε πως ήταν νεκρός! ΕΠΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ήταν μέσα στον τάφο και το χρώμα του σώματός του ήταν όπως κάθε φυσιολογικού εν ζωή ανθρώπου!
Έμοιαζε πραγματικά σαν ένας ολοζώντανος, αλλά ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ!
Και μάλιστα και αυτά ακόμη τα ρούχα του επίσης είχαν διατηρηθεί επί επτά χρόνια αδιάφθορα και έμοιαζαν σαν να είχαν μόλις ραφτεί! Γιατί έτσι αντιδοξάζει ο Θεός εκείνους που Τον δοξάζουν στη γη! Μάλιστα από τότε το τίμιο λείψανο του Αγίου βασιλέως Ιωάννη Δούκα Βατάτζη του Ελεήμονος έδωσε πάμπολλα θαύματα, γιατρεύοντας θαυματουργικά Χάριτι Θεού ασθένειες, διώκοντας δαίμονες και θεραπεύοντας ένα σωρό πάθη, με την κατοικούσα εν αυτώ Χάρη του Αγίου Πνεύματος! Για το τι απέγινε το λείψανό του, υπάρχουν πάλι θρύλοι, που τον θέλουν να βρίσκεται κάπου Μαρμαρωμένος και κάποτε να ξαναζωντανεύει και να απελευθερώνει τη Πόλη από το Τουρκικό ζυγό, γιατί σαφώς όλες οι προφητείες μιλάνε για κάποιον Ιωάννη που θα έχει Θεϊκή βοήθεια προς τούτο. Και συνδυάσθηκε να είναι ο Άγιος Ιωάννης αυτός που τον θέλουν οι προφητείες και ο θρύλος, να ανακαταλάβει τη Πόλη. "Πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικιά μας θά' ναι..."
Δεν θεωρείται ως Μαρμαρωμένος Βασιλιάς ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, και ούτε θα ανακηρυχθεί ποτέ άγιος από την Εκκλησία αφού αναγκάσθηκε και παρέστη στη τελευταία "π α π ι κ ή" Θεία Λειτουργιά στην Αγία Σοφία, προσδοκώντας βοήθεια ο ταλαίπωρος από το Πάπα και τους Δυτικούς.
Το Απολυτίκιο του ΙΩΑΝΝΗ ΒΑΤΑΤΖΗ:
“Τον λαμπρόν Βασιλέα και των πιστών μέγα καύχημα και των νυμφαίων το κλέος, Ιωάννην τιμήσωμεν, εν ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς, την μνήμην επιτελούντες αυτού, συμφώνως ανακράζοντες. Δόξα τω σε Δοξάσαντι, δόξα τω σε στεφανώσαντι, δόξα των ενεργούντι δια σου πάσιν ιάματα”
Εικόνα του αγίου στο ναό του, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Διδυμότοιχο (λεπτομέρειες εδώ)
Εσωτερική πολιτική - "Ωάτον": ένα μαργαριταρένιο στέμμα από... αβγά!
Σπουδαίο έργο επιτέλεσε ο Βατάτζης και ως προς την εσωτερική αναδιοργάνωση της χώρας, σε όλα τα επίπεδα. Ακολουθώντας ένα πρόγραμμα οικονομικής ανόρθωσης, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ευημερία των υπηκόων του και κυρίως των χαμηλών και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. Αναζωογονήθηκαν η γεωργία και η κτηνοτροφία, το εμπόριο γνώρισε σπουδαία άνθηση, ενώ παράλληλα υπήρξε ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στις καταχρήσεις και σπατάλες που παρατηρούντο από την μεριά της διοίκησης. Έτσι μπόρεσε να εφαρμόσει πολιτική ελαφριάς φορολογίας, χωρίς να παρατηρηθεί ποτέ έλλειψη οικονομικών πόρων. Περιόρισε τις εισαγωγές ειδών πολυτελείας και με το προσωπικό του παράδειγμα προέτρεψε τον λαό να αποφεύγει την πολυτέλεια και τη χλιδή χάριν της λιτότητας. Αναφέρεται ότι επέπληξε τον γιο και διάδοχό του όταν κάποια μέρα τον είδε ντυμένο με ακριβά ενδύματα.
Στην ιστορία έμεινε το «ωάτον» στέμμα που πρόσφερε στην γυναίκα του. Επρόκειτο για ένα στέμμα κατασκευασμένο από μαργαριτάρια, το οποίο χρηματοδοτήθηκε αποκλειστικά από τις πωλήσεις αυγών του κτήματός του. Μ’ αυτόν τον τρόπο ήθελε να δείξει που μπορεί να φτάσει κάποιος με συνετή και συνεπή διαχείριση. Μάλιστα, αναφέρεται ότι ασχολείτο και ο ίδιος με αγροτικές εργασίες στα κτήματά του, όταν του το επέτρεπαν οι κρατικές υποθέσεις.
Η μείωση των εισαγωγών ακολουθήθηκε από αύξηση των εξαγωγών. Ειδικά μετά την επιδρομή των Μογγόλων, το καταστραμμένο Σουλτανάτο του Ικονίου εισήγαγε από την Νίκαια είδη διατροφής έναντι χρυσού, ακριβών υφασμάτων και άλλων πολυτελών ειδών.
Σπουδαία άνθηση, επίσης, γνώρισαν τα γράμματα και οι τέχνες. Ο αυτοκράτορας έδειξε προσωπικό ενδιαφέρον για την παιδεία και τις επιστήμες. Σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο ιστορικός Γεώργιος Ακροπολίτης και ο μοναχός και λόγιος Νικηφόρος Βλεμμύδης, έδρασαν την εποχή εκείνη στην Νίκαια. Ακόμη, με ειδική μέριμνα του Ιωάννη και της πρώτης συζύγου του, ιδρύθηκαν μοναστήρια, ναοί, νοσοκομεία και άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα.
Όλα αυτά διασφαλίστηκαν με την ισχυρή φρούρηση των συνόρων, που επετεύχθη με μια σειρά αποτελεσματικών μέτρων που ελήφθησαν προς αυτήν την κατεύθυνση. Συγκεκριμένα χτίστηκαν ή/και επανδρώθηκαν ισχυρά φρούρια κατά μήκος των συνόρων και χορηγήθηκαν ατέλειες και πρόνοιες σε συνοριακούς πληθυσμούς. Ουσιαστικά αναβίωσε ο θεσμός των ακριτών, χάρις στην επανίδρυση των στρατιωτικών αγροκτημάτων. Η άμυνα και προστασία των συνόρων ήταν αποτελεσματική όσο λίγες φορές, ακόμα και εναντίον των αεικίνητων τουρκομανικών φυλών που ζούσαν στις παρυφές της βυζαντινοσελτζουκικής μεθορίου, και από τις οποίες η Μικρά Ασία υπέφερε από τα μέσα σχεδόν του 11ου αιώνα.
Γεγονός είναι ότι ο Ιωάννης Βατάτζης πρέπει να θεωρηθεί πολύ ικανός και πολύ δραστήριος πολιτικός, καθώς και ως ο κύριος δημιουργός της αποκατασταθείσης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το όνομα του Ιωάννου Βατάτζη ήτο τόσο αγαπητό και σεβαστό, από τον ελληνικό λαό, ώστε, λίγο μετά τον θάνατό του, ο Ιωάννης έγινε ένας Άγιος της λαϊκής παραδόσεως. Θαύματα ήρχισεν να συνδέωνται με την μνήμη του, ενώ συγχρόνως συνετέθη «Ο Βίος του Αγίου Ιωάννου του Ευσπλάγχνου».
Το ορθόδοξο ημερολόγιο αναφέρει στις 4 Νοεμβρίου, το όνομα του «Ιωάννου Δούκα Βατάτζη»
Η μείωση των εισαγωγών ακολουθήθηκε από αύξηση των εξαγωγών. Ειδικά μετά την επιδρομή των Μογγόλων, το καταστραμμένο Σουλτανάτο του Ικονίου εισήγαγε από την Νίκαια είδη διατροφής έναντι χρυσού, ακριβών υφασμάτων και άλλων πολυτελών ειδών.
Σπουδαία άνθηση, επίσης, γνώρισαν τα γράμματα και οι τέχνες. Ο αυτοκράτορας έδειξε προσωπικό ενδιαφέρον για την παιδεία και τις επιστήμες. Σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο ιστορικός Γεώργιος Ακροπολίτης και ο μοναχός και λόγιος Νικηφόρος Βλεμμύδης, έδρασαν την εποχή εκείνη στην Νίκαια. Ακόμη, με ειδική μέριμνα του Ιωάννη και της πρώτης συζύγου του, ιδρύθηκαν μοναστήρια, ναοί, νοσοκομεία και άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα.
Όλα αυτά διασφαλίστηκαν με την ισχυρή φρούρηση των συνόρων, που επετεύχθη με μια σειρά αποτελεσματικών μέτρων που ελήφθησαν προς αυτήν την κατεύθυνση. Συγκεκριμένα χτίστηκαν ή/και επανδρώθηκαν ισχυρά φρούρια κατά μήκος των συνόρων και χορηγήθηκαν ατέλειες και πρόνοιες σε συνοριακούς πληθυσμούς. Ουσιαστικά αναβίωσε ο θεσμός των ακριτών, χάρις στην επανίδρυση των στρατιωτικών αγροκτημάτων. Η άμυνα και προστασία των συνόρων ήταν αποτελεσματική όσο λίγες φορές, ακόμα και εναντίον των αεικίνητων τουρκομανικών φυλών που ζούσαν στις παρυφές της βυζαντινοσελτζουκικής μεθορίου, και από τις οποίες η Μικρά Ασία υπέφερε από τα μέσα σχεδόν του 11ου αιώνα.
Οι άγιοι Ιωάννης Βατάτζης και Ονούφριος (από εδώ)
Έγραψαν άλλοι (από εδώ, αριστερή στήλη)
Γεγονός είναι ότι ο Ιωάννης Βατάτζης πρέπει να θεωρηθεί πολύ ικανός και πολύ δραστήριος πολιτικός, καθώς και ως ο κύριος δημιουργός της αποκατασταθείσης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το όνομα του Ιωάννου Βατάτζη ήτο τόσο αγαπητό και σεβαστό, από τον ελληνικό λαό, ώστε, λίγο μετά τον θάνατό του, ο Ιωάννης έγινε ένας Άγιος της λαϊκής παραδόσεως. Θαύματα ήρχισεν να συνδέωνται με την μνήμη του, ενώ συγχρόνως συνετέθη «Ο Βίος του Αγίου Ιωάννου του Ευσπλάγχνου».
Το ορθόδοξο ημερολόγιο αναφέρει στις 4 Νοεμβρίου, το όνομα του «Ιωάννου Δούκα Βατάτζη»
(Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, A.A Vasiliev)
*****
O Ιωάννης Δούκας Βατάτσης (ή Βατάτζης κατά την παλαιοτέραν γραφήν) υμνήθη και ζων και μετά θάνατον ως ουδείς ίσως άλλος αυτοκράτωρ του Βυζαντίου.
Εις τον δημοσιευθέντα υπό του Heissenberg βίον, καθώς και εις ενθυμήσεις ο Ιωάννης Βατάτσης ονομάζεται άγιος, αναφέρονται και θάυματα αυτού.
Φαίνεται λοιπόν ότι ενωρίς δηλ. από του δεκάτου τετάρτου αιώνος εις την Μικράν Ασίαν εθεωρήθη υπό του λαού άγιος.
Ακολουθίαν όμως όσον γνωρίζω, έγραψε πρώτος ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, την δημοσιευθείσαν εις τον Συναξαριστήν του Σεργίου Ραφτάνη (1868) και έπειτα υπό του Εφέσου Αγαθαγγέλου. (Κ. Άμαντος, Ο βίος Ιωάννου Βατάτση του ελεήμονος, 1953)
Κarl Praechter “Zum Enkommion auf Kaiser Johannes Batatzes der Barmherzige”, BZ 16 (1907) 143-48
*****
Η φήμη των χριστιανικών αρετών του Βατάτζη η φιλελεημοσύνη, η ευλάβεια, η ανέγερσις ευαγών οίκων και ναών, είχε διεγείρει τοσούτον υπέρ αυτού την κοινήν συνείδησιν των εν Βιθυνία υπηκόων του κοσμικών και κληρικών, ώστε μετά παρέλευσιν ικανών ετών από του θανάτου του ανεγνωρίσθη ως άγιος και εωρτάζετο η μνήμη αυτού τη 4 Νοεμβρίου εν Νυμφαίω , όπου ανηγέρθη ναός επ΄ονόματι αυτού. Και νυν δ’ έτι υπάρχει ναϊσκος εν Νυμφαίω επ΄ονόματι αυτού, ένθα πολλοί προσέρχονται ποιούμενοι παρακλήσεις.
Η υπέρ του Βατάτζη μεγαληγορία των συγχρόνων και μεταγενεστέρων ανεύρεν έτι και εις χρησμούς παλαιοτέρους γεραμμένους υπό Λέοντος του Σοφού προφητείας υποδηλούσας την έλευσίν του, εις ας η δεισσιδαιμονία των χρόνων απέδιδεν πίστιν.
Η υπέρ του Βατάτζη μεγαληγορία των συγχρόνων και μεταγενεστέρων ανεύρεν έτι και εις χρησμούς παλαιοτέρους γεραμμένους υπό Λέοντος του Σοφού προφητείας υποδηλούσας την έλευσίν του, εις ας η δεισσιδαιμονία των χρόνων απέδιδεν πίστιν.
Ιστορία Βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου (Μηλιαράκης Αντώνιος, 1898)
H εκπαίδευση και η μόρφωση στα χρόνια του Βατάτζη
Η λεηλασία του 1204 αναστάτωσε όλο το εκπαιδευτικό σύστημα. Ο ελληνισμός βρισκόταν τότε στο ύψος του. Ο Μιχαήλ Ακομινάτος μόλις είχε πάει στην Αθήνα γεμάτος ενθουσιασμό για το κλασικό της παρελθόν και ο μεγάλος κληρικός Ευστάθιος Θεσσαλονίκης μόλις πριν από λίγο είχε τελειώσει τα σχόλιά του στον Πίνδαρο. Τώρα οι λόγιοι σκορπίστηκαν, οι σχολές τους εξαφανίστηκαν και τα βιβλία τους καταστράφηκαν από τις φλόγες των Λατίνων.
Η λογιοσύνη ωστόσο δεν χάθηκε και πολύ γρήγορα κέντρο της έγινε η εξόριστη αυλή της Νικαίας. Εκεί εγκαταστάθηκε ο σοφός Βλεμμύδης. Ο πατέρας του ήταν γιατρός στην Κων/πολη και το 1204 αποσύρθηκε στην Προύσα. Στο χάος που επακολούθησε μετά την καταστροφή, ο Βλεμμύδης δυσκολεύτηκε να βρει δασκάλους και τελικά τα περισσότερα τα έμαθε από έναν ερημίτη στα βουνά της Βιθυνίας που τον έλεγαν Πρόδρομο και που του δίδαξε αριθμητική, γεωμετρία και αστρονομία.
Το 1238 ο Βλεμμύδης περιόδευσε τον παλιό βυζαντινό κόσμο και συγκέντρωσε χειρόγραφα, εφοδιασμένος με συστατικά γράμματα του αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Γ’ Βατάτζη. Χάρη κυρίως στις δικές του προσπάθειες η παιδεία στη Νίκαια έφτασε σ΄ένα επίπεδο υψηλό. Εκεί σπούδασε και δίδαξε ο Παχυμέρης και ο Ακροπολίτης. Και η αυλή της Νικαίας προστάτεψε ιδιαίτερα τα γράμματα.
(Steven Runsiman, Βυζαντινός πολιτισμός)Ο Βυζαντινός Ιστορικός Γεώργιος Παχυμέρης, που χαρακτηρίζεται από αρκετά ορθολογιστικό πνεύμα, αναφέρει, ένα θαύμα που έγινε γύρω στο 1300 στη Μαγνησία, όταν η πόλη υπέφερε από τους Τούρκους.
Ο καστροφύλακας της πόλης έβλεπε κάθε νύχτα μια αναμμένη λαμπάδα να περιέρχεται το πόλισμα δυο και τρείς φορές.
Οι έρευνές του δεν μπόρεσαν να λύσουν το μυστήριο. Ώσπου μια νύχτα, ο αδελφός του, που ήταν κουφός εκ γενετής, είδε έναν άνδρα με βασιλικό παράστημα να κρατά μια λαμπάδα και να τριγυρίζει στα τείχη λέγοντας πως οφείλει να τα περιφρουρεί. Ο κουφός μέσα στην ταραχή του γιατρεύτηκε και άκουσε. Ο άντρας με τη λαμπάδα ήταν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης.
(Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Ιστορία και Θρύλοι των Παλαιών Σουλτάνων, 1300-1400)
Συγχωρώντας τους συνομώτες εναντίον του
...Εναντίον του συγκεντρώθηκε αξιόμαχο στράτευμα, επικεφαλής του οποίου ήταν οι σεβαστοκράτορες Αλέξιος και Ισαάκιος Λάσκαρης, αδελφοί του βασιλιά Θεόδωρου Α΄ Λάσκαρη [του πεθερού του αγίου], οι οποίοι είχαν καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη μετά τον θάνατο του αδερφού τους και την απόρριψή τους από το θρόνο της Νίκαιας και, όπως ήταν φυσικό, ήθελαν να εκδικηθούν τον Ιωάννη Βατάτζη ["Ν": επειδή είχε γίνει ο διάδοχος του Θεόδωρου και αυτοί είχαν μείνει στην απέξω]. [...] Οδηγώντας ο ίδιος το στρατό του, νίκησε τους Λατίνους κατά κράτος. [...] Μαζί με πολλούς Λατίνους, αιχμαλωτίστηκαν και οι αδελφοί Λάσκαρη, οι οποίοι είχαν την ίδια τύχη με όλους τους Βυζαντινούς που κατά καιρούς συντάσσονταν με τον εχθρό ή επαναστατούσαν, δηλαδή τύφλωση. [...]
Ενώ λοιπόν ο Ιωάννης αγωνιζόταν σε στεριά και θάλασσα, οργανώθηκε εναντίον του συνομωσία. Κύριος υπεύθυνος ήταν ο πρώτος εξάδελφός του Ανδρόνικος Νεοστόγγος, με συνεργούς τον αδελφό του Ισαάκιο, τον Φλαμούλιο, τον οποίο ο Βατάτζης είχε τιμήσει με το αξίωμα του ετεριάρχου, τον Συναδηνό, τον Ταρχανιώτη και πολλούς άλλους άρχοντες. [...]
Όλοι οι συνομώτες κρίθηκαν ένοχοι με πρώτο τον Νεοστόγγο και τον Ισαάκιο. [...] Επειδή όμως αγαπούσε τον Νεοστόγγο, τον φυλάκισε στο φρούριο της Μαγνησίας, όπου μετέπειτα κάνοντας τα στραβά μάτια τον άφησε να αποδράσει. Τους υπόλοιπους συνομώτες, μερικους τους καταδίκασε σε μικρές ποινές, ενώ άλλους τους άφησε αφού τους έκλεισε για λίγο στη φυλακή.
Μετά από αυτή τη συνομωσία, ο Ιωάννης έλαβε μέτρα για την ασφάλειά του, προσλαμβάνοντας σωματοφύλακες ["Ν": δηλ. μέχρι τότε δεν είχε ούτε σωματοφύλακες!!] και αλλάζοντας γενικώς τη στάση του στα θέματα της προσωπικής του ασφάλειας.
Ιωάννου Σαρσάκη, Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης, ο άγιος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, εκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη, σελ. 68-69.
Συμπέρασμα: Ο άγιος άφησε να εφαρμοστεί ο νόμος στην περίπτωση των αδελφών Λάσκαρη, που είχαν τεθεί επικεφαλής του στρατού των κατακτητών της ΚΠολης και πολεμούσαν εναντίον της πατρίδας τους, αλλά συγχώρησε τους συνομώτες που είχαν στραφεί εναντίον του προσωπικά κι όχι εναντίον της πατρίδας.
Ο Άγιος Ιωάννης Βατάτζης και η εθνική μας αξιοπρέπεια
Του Κωνσταντίνου Χολέβα, Πολιτικού Επιστήμονα
Μία ομάδα διανοητών και δημοσιογράφων επιχειρεί να μάς πείσει πόσο καλό πράγμα είναι η απώλεια της εθνικής μας κυριαρχίας. Συνιστούν να είμαστε ευγνώμονες στην τρόικα που θα φέρει ξένους επιτρόπους στα υπουργεία μας για να μας κάνουν σωστούς Ευρωπαίους και να μας φέρουν τα φώτα τους. Φαίνεται ότι τα παπαγαλάκια της εξάρτησης και της υποτέλειας δεν θέλησαν ποτέ να διαβάσουν την ελληνική Ιστορία ή αν την διάβασαν, δεν μπόρεσαν να την καταλάβουν. Διότι στις πάμπολλες σελίδες αυτής της Ιστορίας υπάρχουν παραδείγματα Ελλήνων ηγετών που βρέθηκαν μεν σε δυσχερή θέση, αλλά δεν απώλεσαν την αξιοπρέπειά τους και δεν λησμόνησαν τα ιστορικά δικαιώματα και τις ιστορικές υποχρεώσεις του Έθνους μας.
Μία τέτοια σημαντική μορφή πατριώτη, ικανού και εντίμου κυβερνήτη τιμά στις 4 Νοεμβρίου η Εκκλησία μας. Πρόκειται για τον Άγιο Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη, αυτοκράτορα της Νικαίας όπου είχε μεταφερθεί προσωρινά η έδρα των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων. Από το 1204 έως το 1261 η Αυτοκρατορία της Νικαίας μαζί με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και το Δεσποτάτο της Ηπείρου αποτέλεσαν τα πρώτα ελληνικά εθνικά κράτη μετά από τον κατακερματισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Ρωμανίας) από τους Δυτικούς Σταυροφόρους. Στη Νίκαια της Μικράς Ασίας ο Θεόδωρος Λάσκαρις, ο γαμπρός του Ιωάννης Βατάτζης και ο γιός του Βατάτζη Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις, μαζί με τον ελληνοκεντρικό φιλόσοφο Νικηφόρο Βλεμμύδη ονόμασαν για πρώτη φορά το κράτος τους Ελληνίδα Επικράτειαν και αγωνίσθηκαν για να απελευθερώσουν την Κωνσταντινούπολη από τους Σταυροφόρους. Το επέτυχε ο διάδοχός τους Μιχαήλ Παλαιολόγος το 1261. Αξίζει να σταθούμε λίγο περισσότερο στον ευλαβή στρατηγό από το Διδυμότειχο Ιωάννη Βατάτζη, τον οποίο τιμά ως Άγιο η Ορθόδοξη Εκκλησία λόγω του ελεήμονος χαρακτήρα του και διότι μοίρασε δίκαια τον κρατικό πλούτο ώστε να ωφεληθούν οι φτωχότεροι.
Ας σκεφθούμε τις αναλογίες με την εποχή μας. Ο Βατάτζης το 1234 κυβερνά ένα μικρό κομμάτι του Ελληνισμού, ενώ η πρωτεύουσα του Γένους κατέχεται από Λατίνο Βασιλιά. Ο Ελληνισμός είναι ταπεινωμένος και διαμοιρασμένος σε φραγκικά βασίλεια και δουκάτα. Ο Πάπας που κρυβόταν πίσω από τις Σταυροφορίες ήταν ο πλανητάρχης της εποχής. Τότε, λοιπόν, ένας συγκεκριμένος Πάπας, ο Γρηγόριος Θ΄, έστειλε μία προκλητική επιστολή στον Ιωάννη Βατάτζη και τού ζήτησε να ξεχάσει δια παντός την Κωνσταντινούπολη και να εγκαταλείψει τον βυζαντινό τίτλο «Βασιλεύς και Αυτοκράτωρ Ρωμαίων».
Ο Ιωάννης Βατάτζης, αν και ήταν σε δυσμενέστερη θέση από πλευράς πολιτικής και οικονομικής, έστειλε μία εκπληκτική επιστολή –απάντηση που αποτελεί μνημείο ελληνικής υπερηφάνειας και εθνικής αξιοπρέπειας. Μακάρι να εδιδάσκοντο από αυτήν οι σημερινοί κυβερνήτες μας, οι φιλομνημονιακοί αρθρογράφοι και ορισμένοι ηγέτες των ευρωπαίων εταίρων μας, επίγονοι των Σταυροφόρων του 1204. Αντιγράφω μερικές φράσεις σε νεοελληνική γλώσσα, όπως δημοσιεύονται –μαζί με το πρωτότυπο– στο βιβλίο του Ιωάννη Σαρσάκη «Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης-ο Άγιος Αυτοκράτορας του Βυζαντίου» (έκδοση Ορθοδόξου Κυψέλης, Θεσσαλονίκη 2008):
«... Μάς γράφεις ότι από το δικό μας, το Ελληνικό γένος, άνθησε η σοφία και τα αγαθά της διαδόθηκαν στους άλλους λαούς. Αυτό σωστά το γράφεις. Πώς όμως αγνόησες, ή και αν υποτεθεί ότι δεν το αγνόησες, πώς ξέχασες να γράψεις ότι, μαζί με τη σοφία, το γένος μας κληρονόμησε από τον Μέγα Κωνσταντίνο και τη βασιλεία;... Συ απαιτείς να μην αγνοήσουμε τον θρόνο σου και τα προνόμιά του. Αλλά εμείς έχουμε να ανταπαιτήσουμε να δεις καθαρά και να μάθεις τα δικαιώματα που έχουμε εμείς επί της εξουσίας και του κράτους της Κωνσταντινούπολης, το οποίο από τον Μέγα Κωνσταντίνο διατηρήθηκε για μία χιλιετία και έφτασε σε μάς.Αν αντικαταστήσουμε τη λέξη «Πάπας» με τη λέξη «τρόϊκα» και τη λέξη «Κωνσταντινούπολη» με τη λέξη «εθνική κυριαρχία» κατανοούμε ποια απάντηση επιβάλλεται να δίδουν οι εκάστοτε κυβερνήτες μας σε προκλητικές απαιτήσεις των διαφόρων δανειστών μας. Το ότι δανειζόμαστε δεν σημαίνει ότι πρέπει να δώσουμε γην και ύδωρ εξευτελιζόμενοι εθνικά. Ο Ιωάννης Βατάτζης διοικούσε ένα καθημαγμένο τμήμα του ηττημένου τότες Ελληνισμού, αλλά απήντησε με θαυμαστή παρρησία στον πανίσχυρο Πάπα. Τιμώντας τη μνήμη του στις 4 Νοεμβρίου ας διδαχθούμε από το ήθος του.
Οι γενάρχες της βασιλείας μου είναι από το γένος των Δουκών και των Κομνηνών, για να μην αναφέρω εδώ και όλους τους άλλους βασιλείς που είχαν ελληνική καταγωγή και για πολλές εκατοντάδες χρόνια κατείχαν τη βασιλική εξουσία της Κωνσταντινούπολης. .... Εμείς εξαναγκαστήκαμε από την πολεμική βία και φύγαμε από τον τόπο μας. Όμως δεν παραιτούμαστε από τα δικαιώματά μας της εξουσίας και του κράτους της Κωνσταντινούπολης... Ποτέ δεν θα πάψουμε να δίνουμε μάχες και να πολεμούμε αυτούς που την κατέκτησαν και την κατέχουν. Γιατί, αλήθεια, πώς δεν θα διαπράτταμε αδικία απέναντι στους νόμους της φύσης και στους θεσμούς της πατρίδας μας και στους τάφους των προγόνων μας και στα θεία και ιερά τεμένη, αν δεν πολεμήσουμε για όλα αυτά με τη δύναμή μας;... Ωστόσο να ξέρει η αγιότητά σου ότι υποδεχτήκαμε χωρίς λύπη το αγροίκο ύφος του γράμματός σου και φερθήκαμε με ηπιότητα στους κομιστές του, μόνο και μόνο για να διατηρήσουμε την ειρήνη μαζί σου»!
