Α΄ Πειρασμός
Ο Α΄ πειρασμός του Κυρίου αναφέρεται στο αίσθημα της πείνας ή της ανάγκης του φαγητού. «Νηστεύσας ὁ Κύριος ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα ὕστερον ἐπείνασε». Ό Κύριος δέχεται τον Α΄ πειρασμό από τον πονηρό, ο οποίος τον προκαλεί λέγοντας: «Εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, εἰπὲ ἵνα οἱ λίθοι οὗτοι ἄρτοι γένωνται».
Ό Κύριος αντιμετωπίζει τον πονηρό με το όπλο της νηστείας. Ό ίδιος θα μας υποδείξει αργότερα ότι «τὸ γένος τοῦτο οὐκ ἐξέρχεται εἰ μὴ ἐν προσευχῇ καὶ νηστείᾳ» (Ματθ. ΙΖ΄ 21). Ό πονηρός γνωρίζει και αποδέχεται ότι ο Ιησούς είναι ο Υιός του Θεού. Άλλωστε άκουσε και την Πατρική επιβεβαίωση κατά τη βάπτισή Του στον Ιορδάνη, που έλεγε: «Οὗτος ἐστὶν ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητὸς ἐν ᾧ εὐδόκησα» (Ματθ. Γ΄ 17) και δεν αμφιβάλλει. Όμως τώρα τον βλέπει να βρίσκεται σε βιολογική ανάγκη, να πεινά και επεμβαίνει υποδεικνύοντάς του να χρησιμοποιήσει τη θεία δύναμή του, για να χορτάσει την πείνα του.
Εάν αυτό γινόταν, τότε το λυτρωτικό έργο του Κυρίου θα υποσκαπτόταν από την πρώτη στιγμή, διότι δε θα αντιμετώπιζε τις δυσκολίες σαν άνθρωπος, αλλά σαν Θεός και τότε σε κάθε περίπτωση θα χρησιμοποιούσε τις υπερφυσικές του δυνάμεις. Πώς όμως θα γινόταν εφικτή η σωτηρία του ανθρώπου αν, ο ίδιος ο ενανθρωπήσας Χριστός, δεν ήταν τέλειος άνθρωπος; Διότι «ὁμοίῳ γὰρ τὸ ὅμοιον ἀνακαλέσαι» λέγει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Και για να γίνει όμοιος με μας σαν άνθρωπος, έπρεπε με ανθρώπινες συνθήκες να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τα εμπόδια, που θα συναντούσε. Λέγει ο Απ. Παύλος «ἐν ᾦ γὰρ πέπονθε αὐτὸς πειρασθείς, δύναται τοῖς πειραζομένοις βοηθῆσαι» (Εβρ. Β 18). Χωρίς τον ορθό τρόπο αντιμετώπισης του πειρασμού, πώς θα μας έδιδε παράδειγμα προς μίμηση; Έτσι λοιπόν δε μεταβάλλει τους λίθους σε άρτους αφενός, διότι δεν πρέπει να υπακούσει στον πονηρό και αφετέρου, διότι με την υπόδειξη του πονηρού ετίθετο σε αμφισβήτηση η θεϊκή του υπόσταση: «Εάν είσαι Υιός του Θεού, μετάβαλε όχι μόνον ένα λίθο σε άρτο αλλά πολλούς», προτρέποντας έτσι το Χριστό σε περιττότητα και πλεονεξία και έτσι θα αποδείκνυε την πραγματική του Θεότητα. Όμως δε θέλησε να παρασυρθεί σε υπακοή προς τον πονηρό, όπως και αργότερα προκειμένου να αποφύγει τη σύλληψη στον κήπο της Γεθσημανής «ἠδύνατο παραστῆσαι πλείονας ἤ δώδεκα μυριάδες ἀγγέλων» όπως ο ίδιος λέγει (Ματθ. Κστ΄ 53). Όμως ούτε τότε το έπραξε, γιατί θα αποτελούσε υπακοή στον πονηρό και ακύρωση του απολυτρωτικού του έργου. Λέγει σχετικά ο ερμηνευτής Θεοφύλακτος ότι «τὸ ἀκούειν τοῦ διαβόλου κατὰ τι, ἁμάρτημά ἐστί». Η υπακοή στον πονηρό, είτε μικρή, είτε μεγάλη, είναι αμάρτημα γιατί αποτελεί παρακοή στο θέλημα του Θεού.
Γι’ αυτό του απαντά «Γέγραπται γὰρ ὅτι “οὐκ ἐπ’ ἄρτῳ μόνον ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ’ ἐν παντὶ ρήματι ἐκπορευομένου διὰ στόματος Θεοῦ’’» (Λευϊτ. Η΄ 3), δηλ. ο άνθρωπος, δε ζει μόνο με τα υλικά αγαθά, αλλά έχει ανάγκη και από «λόγον Θεοῦ», από πνευματική τροφοδοσία.
Όταν ο Θεός διατάξει και χωρίς τροφή μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει, γιατί πλέον τον φροντίζει ο ίδιος ο Θεός. Η ζωή και η ευτυχία του ανθρώπου δε βρίσκεται στο να τρώει και να πίνει και να διασκεδάζει, διότι αυτά ανταποκρίνονται μόνο στις σωματικές ανάγκες του ανθρώπου. Ό ολοκληρωμένος άνθρωπος έχει ανάγκη και από πνευματική τροφοδοσία, η οποία επιτυγχάνεται δια της υπακοής στο θέλημα του Θεού. Η ικανοποίηση των σωματικών αναγκών, της πείνας και άλλων βιολογικών καταστάσεων, δεν ανάγονται στην υψηλότερη σφαίρα του πνευματικού ανθρώπου. Η αυτοκυριαρχία, η συγκράτηση της ορμής της πείνας, η αποφυγή της λαιμαργίας και άλλων καταχρήσεων, οδηγεί στην εγκράτεια, η οποία μας φέρνει στην αυταπάρνηση και την ταπείνωση, απαραίτητες προϋποθέσεις της πνευματικής ζωής.
Συμπερασματικά αναφέρουμε ότι:
α) Ο Κύριος με τα όπλα του λόγου του Θεού, της προσευχής και της νηστείας, κατανίκησε τον πονηρό.
β) Η υπακοή στον πονηρό συνιστά παρακοή στο θέλημα του Θεού.
γ) Ο άνθρωπος σαν δισυπόστατη ύπαρξη (σώμα + ψυχή) έχει ανάγκη και από πνευματική τροφοδοσία, εκτός των βιολογικών αναγκών (λόγο Θεού).
Β΄ Πειρασμός
Ο Β΄ πειρασμός πραγματοποιείται στην Ιερουσαλήμ. Λέγει σχετικά ο Ευαγγελιστής Ματθαίος: «Τότε παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς τὴν Ἁγίαν πόλιν» (δηλ. την Ιερουσαλήμ) και αφού τον οδηγεί στο αέτωμα του ναού, του ζητεί να πέσει κάτω, θέτοντας τον σε άμεσο κίνδυνο θανάτου και μάλιστα επιχειρηματολογεί δια της Γραφής «γέγραπται γὰρ ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περί σοῦ καὶ ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσι σε μήποτε προσκόψης πρὸς λίθον τὸν πόδα σου» (Ματθ. Δ΄ 6). Παραθέτοντας τη γραφική επιχειρηματολογία του πονηρού παρατηρούμε ότι χρησιμοποιεί το ψαλμικό χωρίο κολοβωμένο, δηλ. παραλείπει το β΄ μέρος που λέγει «τοῦ διαφυλάξαί σε ἐν πάσαις ταῖς ὀδοῖς σου» (Ψαλμ. (90,11). Η παράλειψη αυτή είναι απάτη, διότι η συμπλήρωση καθορίζει, πότε παρέχεται η εξ ύψους βοήθεια του Θεού δια των αγίων αγγέλων. Παρέχεται όταν φυσιολογικά ο άνθρωπος πορεύεται «ἐν ταῖς οδοῖς αὐτοῦ», δηλ. ζώντας κατά τρόπο φυσιολογικό προσπαθώντας να συμμορφωθεί με το θέλημα του Θεού και συναντώντας εμπόδια, πολλές φορές ανυπέρβλητα, είναι δυνατό δια της πίστεως να ελπίζει στη βοήθεια του Θεού, η οποία παρέχεται δια των αγίων αγγέλων. Μήπως έχουμε λίγες περιπτώσεις επεμβάσεως του Θεού στην ιστορία του περιουσίου λαού του; Τους έθρεψε με το μάννα, τους έδωσε ύδωρ εκ πέτρας, παρέδωσε στα χέρια τους πόλεις οχυρωμένες και κατεύθυνε το λαό του στη γη της επαγγελίας. Αλλά και ο καθένας στην προσωπική του ζωή μήπως δεν έχει να διηγηθεί επεμβάσεις της Θείας Παντοδυναμίας; Πόσες φορές αποφεύγουμε το κακόν κατά τρόπο λογικά ανεξήγητο και πόσες φορές επιβεβαιώνουμε το σωτήριο χέρι του Θεού, που μας σώζει, είτε από άμεσο κίνδυνο, είτε από άλλες δυσχερείς καταστάσεις; Και όλα αυτά γίνονται όταν ο άνθρωπος πορεύεται «ἐν πάσαις ταῖς ὀδοῖς αὐτοῦ», δηλ. όταν συμπεριφέρεται και ζει μέσα στα πλαίσια του δρόμου εκείνου, που θα τον φέρει στον επιδιωκόμενο στόχο του, που δεν πρέπει να είναι άλλος από τη βασιλεία του Θεού. Σε αυτό το δρόμο, όσα εμπόδια και αν συναντήσουμε, θα έχουμε βέβαιη τη θεία συναντίληψη, ότι «τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περί σοῦ τοῦ διαφυλάξαι σὲ ἐν πάσαις ταῖς ὀδοῖς σου». Το να προσπαθήσεις όμως να θέσεις σε κίνδυνο τον εαυτό σου, αποτελεί παραστράτημα, έξω από την πεπατημένη οδό της ζωής. Γι’ αυτό και όταν συμπεριφερόμαστε χωρίς φρόνηση και ενεργούμε χωρίς σκέψη, μακριά ή κατά παράβαση του θελήματος του Θεού και παρ’ όλα ταύτα αναμένουμε τη θεία βοήθεια, ασφαλώς δε θα την έχουμε. Διότι «Πάλιν γέγραπται. Οὐκ ἐκπειράσεις Κύριον τὸν Θεόν σου», διότι δεν μπορείς να δοκιμάζεις το Θεό, εάν μπορεί να σε βοηθήσει. Είναι δε σαφής η τοποθέτηση της Αγίας Γραφής, ότι ο Θεός «Πάντα δύναται ἀδυνατεῖ δὲ αὐτῷ οὐδὲν» (Ιωβ. Ι΄, 13).
Είναι πράγματι παραλογισμός να θέτεις τον εαυτό σου σε άμεσο κίνδυνο, για να δοκιμάσεις την παντοδυναμία του Θεού. Ο Δημιουργός και πλάστης μας, προίκισε τον άνθρωπο με νου και λογικό, για να μπορεί να αυτοπροστατεύεται. Το να θέτεις υπό δοκιμασία τη θεία Παντοδυναμία αποτελεί έλλειψη εμπιστοσύνης προς το Θεό. Γι’ αυτό πρέπει και τους κινδύνους να αποφεύγουμε και προς τους ιατρούς να προστρέχουμε «καὶ ἰατρῷ δὸς τόπον καὶ γὰρ αὐτὸν ἔκτισεν ὁ Κύριος» (Σοφ. Σειράχ ΛΗ΄,1), δηλαδή να αφήνουμε και τον ιατρό να κάνει τη δουλειά του, διότι και αυτός είναι δημιούργημα του Θεού και φάρμακα να χρησιμοποιούμε, διότι «Κύριος ἔκτισεν ἐκ γῆς φάρμακα καὶ ἀνὴρ φρόνιμος οὐ προσοχθιεῖ αὐτοῖς» (Σοφ. Σειρ. ΛΗ’, 4) και θερμή προσευχή προς το Θεό, για παροχή υπομονής. Διότι η υπομονή είναι η αρετή εκείνη, η οποία γίνεται η βάση για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής. Αν έχεις την υπομονή θ’ απομακρύνεις από τον εαυτό σου τη διαμαρτυρία και το άγχος, που είναι θανατηφόρες δυνάμεις στον πνευματικό σου αγώνα. Ο ίδιος ο Κύριος σε άλλο σημείο τόνισε την ανάγκη της υπομονής λέγοντας «ἐν τῇ ὑπομονῇ ἡμῶν κτήσασθε τὰς ψυχὰς ἡμῶν» (Λουκ. ΚΑ΄, 19) και ο Απ. Παύλος γράφει προς τους Ρωμαίους ότι «ἡ θλίψις ὑπομονὴν κατεργάζεται, ἡ δὲ ὑπομονὴ δοκιμήν, ἡ δὲ δοκιμὴ ἐλπίδα ἡ δὲ ἐλπὶς οὐ καταισχύνει (Ρωμ. Ε΄ 3). Έτσι επιτυγχάνοντας ο άνθρωπος την ανέλιξη της υπομονής φθάνει δια της δοκιμασίας στην ελπίδα, η οποία δικαιώνει τον αγωνιζόμενο άνθρωπο διότι ο Θεός είναι «Θεός υπομονής και ελπίδος». Τοιουτοτρόπως και ο Απ. Παύλος τονίζει στην προς Εβραίους επιστολή ότι «δι’ ὑπομονῆς τρέχομεν τὸν προκείμενον ὑμῖν ἀγῶνα, ἀφορῶντες εἰς τὸν τῆς πίστεως ἀρχηγὸν καὶ τελειωτὴν Ἰησοῦν» (Εβρ. ΙΒ΄ 1).
Έτσι καταβάλλεται η δύναμη του ανθρωποκτόνου πονηρού και θριαμβεύει η πίστη στη βοήθεια του Θεού.
Γ΄ Πειρασμός
Ο Γ΄ πειρασμός λαμβάνει χώρα σε ένα ψηλό όρος και αυτό κατά την ορθόδοξη παράδοση, είναι το Σαραντάριο όρος, που βρίσκεται κοντά στην Ιεριχώ.
Αυτό πληρεί τα όσα αναφέρονται στο στίχο οκτώ του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου «Πάλιν παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς ὄρος ὑψηλὸν λίαν καὶ δείκνυσιν αὐτῶ πάσας τὰς βασιλείας τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν» (Ματθ. Δ΄
. Και πράγματι το Σαραντάριο Όρος και ψηλό είναι και απεριόριστη θέα έχει προς ανατολάς, όπου οι βασιλείς των Ρωμαίων στην Παλαιστίνη, των Ασσυρίων, των Βαβυλωνίων και των Περσών στο βάθος ανατολικά.
Ο πονηρός υπόσχεται στο Χριστό κοσμική εξουσία και δόξα αρκεί να πέσει και να τον προσκυνήσει. Αυτό όμως είναι αδύνατο, διότι ο Χριστός δεν ήρθε στον κόσμο για να καταλάβει κοσμικές εξουσίες. Ό ίδιος θα μας πει αργότερα ότι «ἡ βασιλεία ἡ ἐμὴ οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου» (Ιω. ΙΗ΄36). Και αλλού υποδεικνύει ότι «οἱ δοκοῦντες ἄρχειν τῶν ἐθνῶν κατακυριεύουσιν αὐτῶν καὶ οἱ μεγάλοι αὐτῶν κατεξουσιάζουσιν αὐτῶν» (Μαρκ. Ι΄ 42), δηλ. αυτοί που νομίζονται και φαίνονται άρχοντες των εθνών, συμπεριφέρονται στους λαούς, σαν να ήταν ανεξέλεγκτοι κύριοι τους και οι λαοί κτήματά τους. Γιατί οι εξουσίες του κόσμου στηρίζονται στη βία, το μίσος και την τυραννία, διότι προσκυνούν τον πονηρό, που είναι ο άρχων του κόσμου αυτού. Αντίθετα ο Χριστός είναι φορέας αγάπης, ελευθερίας, πραότητας, ταπείνωσης, προσφοράς και θυσίας.
Συμπληρώνει ο ίδιος «οὐχ οὕτως ἔσται ἐν ὑμῖν, ἀλλ’ ὃς ἐὰν θέλη γενέσθαι μέγας ἐν ὑμῖν, ἔσται ὑμῶν διάκονος, καὶ ὃς ἐὰν θέλη ὑμῶν γενέσθαι πρῶτος, ἔσται πάντων δοῦλος καὶ γὰρ ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου, οὐκ ἦλθε διακονηθῆναι ἀλλὰ διακονῆσαι καὶ δοῦναι τὴν ψυχὴν αὐτοῦ λύτρον ἀντὶ πολλῶν» (Μαρκ. Ι΄ 43-45), δηλ. το γνώρισμα του Χριστιανού, του εργάτη του Ευαγγελίου, του επιγείου πολίτη της βασιλείας του Θεού, πρέπει να είναι η ανιδιοτελής προσφορά με ταπείνωση. Έτσι η προσφορά του πονηρού προς το Χριστό είναι άκρως αντίθετη με την αποστολή του και ήταν δύσκολο να την αποδεχθεί. Ο πονηρός όμως συνεχίζει και του υποδεικνύει εύκολο και χωρίς κόπο, τρόπο, να αποκτήσει όλα αυτά. Ήταν αρκετό να του προσφέρει προσκύνηση και τότε να τον καταστήσει σύμμαχό του στην βασιλεία και στη δόξα του κόσμου.
Ο Κύριος όμως του απαντά πάλι με τη Γραφή, αφού πρώτα τον απομακρύνει από κοντά του, λέγοντας: «Ὕπαγε ὀπίσω μου σατανᾶ» (Λουκ. Δ΄,, διότι έχει γραφεί «Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις» (Ματθ. Δ΄ 10, Λουκ. Δ΄ , δηλ. η λατρεία και η προσκύνηση ανήκει μόνο στο Θεό, όπως αναφέρεται στο Δευτερονόμιο (Στ΄, 13). Η προσκύνηση αποτελεί το πρώτο βήμα ή αν θέλετε την πύλη ή την αρχή της δουλείας προς τον προσκυνούμενο. Έτσι αν προσκυνάς το Θεό, είσαι δούλος του Θεού, αν προσκυνάς τον πονηρό, καθίστασαι δούλος του πονηρού. Ο άνθρωπος που συγκατατίθεται να προσκυνά τον πονηρό υποδουλώνεται στις βασιλείες του κόσμου αυτού, που είναι βασιλείς παθών. Άλλοι βασιλεύονται από ανηθικότητα, άλλοι από τη φιλαργυρία, άλλοι από τη βασιλεία του θυμού, του μίσους, της κενοδοξίας και άλλων παθών. Έναντι όλων αυτών των δυναστών της ανθρώπινης ψυχής ποια στάση πρέπει να τηρήσει ο Χριστιανός; Η απάντηση του Κυρίου ανοίγει το δρόμο. Δεν μπορεί να υπάρξει συζήτηση ή διαπραγμάτευση του πιστού που ακολουθεί το Χριστό και του πονηρού. Χρειάζεται άμεση διακοπή και απομάκρυνση κάθετη, χωρίς καμία επικοινωνία.
Λέγει ο Απ. Παύλος: «Τὶς κοινωνία φωτὶ πρὸς σκότος; Τὶς δὲ συμφώνησις Χριστῷ πρὸς Βελίαρ; Ἤ τὶς ἡ μερὶς πιστῷ μετὰ ἀπίστου;»(Β΄ Κορ. Στ΄ 14-15).
Δηλαδή η διακοπή των σχέσεων όπως τονίσθηκε πρέπει να είναι άμεση. Ό Κύριος είπε: «Ὕπαγε ὀπίσω μου σατανᾶ» και αμέσως φάνηκαν άγγελοι και τον υπηρετούσαν. Και στον κάθε πιστό, όταν ληφθεί η απόφαση για διακοπή των σχέσεών του με τον πονηρό, τότε έρχεται η άνωθεν βοήθεια των αγγέλων, που παρακολουθούν την έκβαση του αγώνα μας για να επέμβουν και να μας στηρίξουν. Οι αντιθέσεις είναι μεγάλες και ο συμβιβασμός είναι αδύνατος.
Ως εκ τούτου δεν ήταν δυνατόν ο Κύριος να δεχθεί την προσφορά του πονηρού, διότι τούτο θα αποτελούσε ματαίωση του απολυτρωτικού του έργου, διότι προσκύνηση του σατανά, σήμαινε αποστασία από το Θεό. Αυτό δεν αφορούσε μόνο τον Κύριο, αλλά αφορά και κάθε Χριστιανό. Δεν μπορεί κανείς να υπηρετεί δύο κυρίους λέγει ο Χριστός, «οὐ δύναται τὶς δυσὶν κυρίοις δουλεύειν» (Ματθ. Στ΄ 24). Ό νομιμόφρονας Χριστιανός, δεν μπορεί να έλθει σε συμβιβασμό με τον εχθρό του Θεού, τον πονηρό, καθότι ο μεν Θεός, δια του Ιησού Χριστού, του εκλεκτού του Μεσσία, θέλει τη σωτηρία των ανθρώπων, ο δε ανθρωποκτόνος πονηρός, επιθυμεί την παρεμπόδιση του λυτρωτικού έργου του Κυρίου, δια τη σωτηρία του κόσμου.
Ο επίλογος της δοκιμασίας είναι θριαμβευτικός. Η νίκη του Κυρίου κατά «τοῦ ἄρχοντος τοῦ κόσμου τούτου» επιβεβαιώνεται με την παρουσία των αγίων αγγέλων, όπως περιγράφεται στο στίχο ένδεκα «Τότε ἀφίησιν αὐτὸν ὁ διάβολος καὶ ἰδοὺ ἄγγελοι διηκόνουν αὐτῷ» (Ματθ. Δ΄ 11). Όταν υπάρχει η δική μας αντίσταση στον πειρασμό και η επίκληση εκ μέρους μας της βοήθειας του Θεού, η επιτυχία μας είναι εξασφαλισμένη, καθ’ ότι «Μείζων ὁ ἐν ἡμῖν ἡ ὁ ἐν τῷ κόσμῳ» (Α΄ Ιω. Δ΄ 4). Αυτός που είναι μαζί μας είναι πιο μεγάλος από «τὸν ἄρχοντα τοῦ κόσμου τούτου», διότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός, «ἐξῆλθε νικῶν καὶ ἵνα νικήση» και μετόχους σε αυτή τη θριαμβευτική νίκη του κατά του κακού, μας καθιστά όλους εμάς, που είμαστε στρατευμένοι στο δικό του αγώνα και κάτω από το νικηφόρο λάβαρο του Σταυρού. Ο βέβαιος θρίαμβος του Κυρίου και η αδιαμφισβήτητη νίκη του, κατά του πονηρού, επιβεβαιώνεται δια της παρουσίας των αγίων αγγέλων, οι οποίοι ήρθαν πλησίον του και τον υπηρετούσαν.
Πηγή υλικού
Ζαχαρίας Ραπτόπουλος, Το Σαραντάριον Όρος και η εν αυτώ Ιερά Μονή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Εκδόσεις Δάδα, Έκδοσις Β΄, Λεμεσός 2006, σ. 36-45
Επιλογή υλικού
Αικατερίνη Διαμαντοπούλου, Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων
http://www.romiosini.org.gr/FCF5DBCC.print.el.aspx
Ο Α΄ πειρασμός του Κυρίου αναφέρεται στο αίσθημα της πείνας ή της ανάγκης του φαγητού. «Νηστεύσας ὁ Κύριος ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα ὕστερον ἐπείνασε». Ό Κύριος δέχεται τον Α΄ πειρασμό από τον πονηρό, ο οποίος τον προκαλεί λέγοντας: «Εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, εἰπὲ ἵνα οἱ λίθοι οὗτοι ἄρτοι γένωνται».
Ό Κύριος αντιμετωπίζει τον πονηρό με το όπλο της νηστείας. Ό ίδιος θα μας υποδείξει αργότερα ότι «τὸ γένος τοῦτο οὐκ ἐξέρχεται εἰ μὴ ἐν προσευχῇ καὶ νηστείᾳ» (Ματθ. ΙΖ΄ 21). Ό πονηρός γνωρίζει και αποδέχεται ότι ο Ιησούς είναι ο Υιός του Θεού. Άλλωστε άκουσε και την Πατρική επιβεβαίωση κατά τη βάπτισή Του στον Ιορδάνη, που έλεγε: «Οὗτος ἐστὶν ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητὸς ἐν ᾧ εὐδόκησα» (Ματθ. Γ΄ 17) και δεν αμφιβάλλει. Όμως τώρα τον βλέπει να βρίσκεται σε βιολογική ανάγκη, να πεινά και επεμβαίνει υποδεικνύοντάς του να χρησιμοποιήσει τη θεία δύναμή του, για να χορτάσει την πείνα του.
Εάν αυτό γινόταν, τότε το λυτρωτικό έργο του Κυρίου θα υποσκαπτόταν από την πρώτη στιγμή, διότι δε θα αντιμετώπιζε τις δυσκολίες σαν άνθρωπος, αλλά σαν Θεός και τότε σε κάθε περίπτωση θα χρησιμοποιούσε τις υπερφυσικές του δυνάμεις. Πώς όμως θα γινόταν εφικτή η σωτηρία του ανθρώπου αν, ο ίδιος ο ενανθρωπήσας Χριστός, δεν ήταν τέλειος άνθρωπος; Διότι «ὁμοίῳ γὰρ τὸ ὅμοιον ἀνακαλέσαι» λέγει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Και για να γίνει όμοιος με μας σαν άνθρωπος, έπρεπε με ανθρώπινες συνθήκες να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τα εμπόδια, που θα συναντούσε. Λέγει ο Απ. Παύλος «ἐν ᾦ γὰρ πέπονθε αὐτὸς πειρασθείς, δύναται τοῖς πειραζομένοις βοηθῆσαι» (Εβρ. Β 18). Χωρίς τον ορθό τρόπο αντιμετώπισης του πειρασμού, πώς θα μας έδιδε παράδειγμα προς μίμηση; Έτσι λοιπόν δε μεταβάλλει τους λίθους σε άρτους αφενός, διότι δεν πρέπει να υπακούσει στον πονηρό και αφετέρου, διότι με την υπόδειξη του πονηρού ετίθετο σε αμφισβήτηση η θεϊκή του υπόσταση: «Εάν είσαι Υιός του Θεού, μετάβαλε όχι μόνον ένα λίθο σε άρτο αλλά πολλούς», προτρέποντας έτσι το Χριστό σε περιττότητα και πλεονεξία και έτσι θα αποδείκνυε την πραγματική του Θεότητα. Όμως δε θέλησε να παρασυρθεί σε υπακοή προς τον πονηρό, όπως και αργότερα προκειμένου να αποφύγει τη σύλληψη στον κήπο της Γεθσημανής «ἠδύνατο παραστῆσαι πλείονας ἤ δώδεκα μυριάδες ἀγγέλων» όπως ο ίδιος λέγει (Ματθ. Κστ΄ 53). Όμως ούτε τότε το έπραξε, γιατί θα αποτελούσε υπακοή στον πονηρό και ακύρωση του απολυτρωτικού του έργου. Λέγει σχετικά ο ερμηνευτής Θεοφύλακτος ότι «τὸ ἀκούειν τοῦ διαβόλου κατὰ τι, ἁμάρτημά ἐστί». Η υπακοή στον πονηρό, είτε μικρή, είτε μεγάλη, είναι αμάρτημα γιατί αποτελεί παρακοή στο θέλημα του Θεού.
Γι’ αυτό του απαντά «Γέγραπται γὰρ ὅτι “οὐκ ἐπ’ ἄρτῳ μόνον ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ’ ἐν παντὶ ρήματι ἐκπορευομένου διὰ στόματος Θεοῦ’’» (Λευϊτ. Η΄ 3), δηλ. ο άνθρωπος, δε ζει μόνο με τα υλικά αγαθά, αλλά έχει ανάγκη και από «λόγον Θεοῦ», από πνευματική τροφοδοσία.
Όταν ο Θεός διατάξει και χωρίς τροφή μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει, γιατί πλέον τον φροντίζει ο ίδιος ο Θεός. Η ζωή και η ευτυχία του ανθρώπου δε βρίσκεται στο να τρώει και να πίνει και να διασκεδάζει, διότι αυτά ανταποκρίνονται μόνο στις σωματικές ανάγκες του ανθρώπου. Ό ολοκληρωμένος άνθρωπος έχει ανάγκη και από πνευματική τροφοδοσία, η οποία επιτυγχάνεται δια της υπακοής στο θέλημα του Θεού. Η ικανοποίηση των σωματικών αναγκών, της πείνας και άλλων βιολογικών καταστάσεων, δεν ανάγονται στην υψηλότερη σφαίρα του πνευματικού ανθρώπου. Η αυτοκυριαρχία, η συγκράτηση της ορμής της πείνας, η αποφυγή της λαιμαργίας και άλλων καταχρήσεων, οδηγεί στην εγκράτεια, η οποία μας φέρνει στην αυταπάρνηση και την ταπείνωση, απαραίτητες προϋποθέσεις της πνευματικής ζωής.
Συμπερασματικά αναφέρουμε ότι:
α) Ο Κύριος με τα όπλα του λόγου του Θεού, της προσευχής και της νηστείας, κατανίκησε τον πονηρό.
β) Η υπακοή στον πονηρό συνιστά παρακοή στο θέλημα του Θεού.
γ) Ο άνθρωπος σαν δισυπόστατη ύπαρξη (σώμα + ψυχή) έχει ανάγκη και από πνευματική τροφοδοσία, εκτός των βιολογικών αναγκών (λόγο Θεού).
Β΄ Πειρασμός
Ο Β΄ πειρασμός πραγματοποιείται στην Ιερουσαλήμ. Λέγει σχετικά ο Ευαγγελιστής Ματθαίος: «Τότε παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς τὴν Ἁγίαν πόλιν» (δηλ. την Ιερουσαλήμ) και αφού τον οδηγεί στο αέτωμα του ναού, του ζητεί να πέσει κάτω, θέτοντας τον σε άμεσο κίνδυνο θανάτου και μάλιστα επιχειρηματολογεί δια της Γραφής «γέγραπται γὰρ ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περί σοῦ καὶ ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσι σε μήποτε προσκόψης πρὸς λίθον τὸν πόδα σου» (Ματθ. Δ΄ 6). Παραθέτοντας τη γραφική επιχειρηματολογία του πονηρού παρατηρούμε ότι χρησιμοποιεί το ψαλμικό χωρίο κολοβωμένο, δηλ. παραλείπει το β΄ μέρος που λέγει «τοῦ διαφυλάξαί σε ἐν πάσαις ταῖς ὀδοῖς σου» (Ψαλμ. (90,11). Η παράλειψη αυτή είναι απάτη, διότι η συμπλήρωση καθορίζει, πότε παρέχεται η εξ ύψους βοήθεια του Θεού δια των αγίων αγγέλων. Παρέχεται όταν φυσιολογικά ο άνθρωπος πορεύεται «ἐν ταῖς οδοῖς αὐτοῦ», δηλ. ζώντας κατά τρόπο φυσιολογικό προσπαθώντας να συμμορφωθεί με το θέλημα του Θεού και συναντώντας εμπόδια, πολλές φορές ανυπέρβλητα, είναι δυνατό δια της πίστεως να ελπίζει στη βοήθεια του Θεού, η οποία παρέχεται δια των αγίων αγγέλων. Μήπως έχουμε λίγες περιπτώσεις επεμβάσεως του Θεού στην ιστορία του περιουσίου λαού του; Τους έθρεψε με το μάννα, τους έδωσε ύδωρ εκ πέτρας, παρέδωσε στα χέρια τους πόλεις οχυρωμένες και κατεύθυνε το λαό του στη γη της επαγγελίας. Αλλά και ο καθένας στην προσωπική του ζωή μήπως δεν έχει να διηγηθεί επεμβάσεις της Θείας Παντοδυναμίας; Πόσες φορές αποφεύγουμε το κακόν κατά τρόπο λογικά ανεξήγητο και πόσες φορές επιβεβαιώνουμε το σωτήριο χέρι του Θεού, που μας σώζει, είτε από άμεσο κίνδυνο, είτε από άλλες δυσχερείς καταστάσεις; Και όλα αυτά γίνονται όταν ο άνθρωπος πορεύεται «ἐν πάσαις ταῖς ὀδοῖς αὐτοῦ», δηλ. όταν συμπεριφέρεται και ζει μέσα στα πλαίσια του δρόμου εκείνου, που θα τον φέρει στον επιδιωκόμενο στόχο του, που δεν πρέπει να είναι άλλος από τη βασιλεία του Θεού. Σε αυτό το δρόμο, όσα εμπόδια και αν συναντήσουμε, θα έχουμε βέβαιη τη θεία συναντίληψη, ότι «τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περί σοῦ τοῦ διαφυλάξαι σὲ ἐν πάσαις ταῖς ὀδοῖς σου». Το να προσπαθήσεις όμως να θέσεις σε κίνδυνο τον εαυτό σου, αποτελεί παραστράτημα, έξω από την πεπατημένη οδό της ζωής. Γι’ αυτό και όταν συμπεριφερόμαστε χωρίς φρόνηση και ενεργούμε χωρίς σκέψη, μακριά ή κατά παράβαση του θελήματος του Θεού και παρ’ όλα ταύτα αναμένουμε τη θεία βοήθεια, ασφαλώς δε θα την έχουμε. Διότι «Πάλιν γέγραπται. Οὐκ ἐκπειράσεις Κύριον τὸν Θεόν σου», διότι δεν μπορείς να δοκιμάζεις το Θεό, εάν μπορεί να σε βοηθήσει. Είναι δε σαφής η τοποθέτηση της Αγίας Γραφής, ότι ο Θεός «Πάντα δύναται ἀδυνατεῖ δὲ αὐτῷ οὐδὲν» (Ιωβ. Ι΄, 13).
Είναι πράγματι παραλογισμός να θέτεις τον εαυτό σου σε άμεσο κίνδυνο, για να δοκιμάσεις την παντοδυναμία του Θεού. Ο Δημιουργός και πλάστης μας, προίκισε τον άνθρωπο με νου και λογικό, για να μπορεί να αυτοπροστατεύεται. Το να θέτεις υπό δοκιμασία τη θεία Παντοδυναμία αποτελεί έλλειψη εμπιστοσύνης προς το Θεό. Γι’ αυτό πρέπει και τους κινδύνους να αποφεύγουμε και προς τους ιατρούς να προστρέχουμε «καὶ ἰατρῷ δὸς τόπον καὶ γὰρ αὐτὸν ἔκτισεν ὁ Κύριος» (Σοφ. Σειράχ ΛΗ΄,1), δηλαδή να αφήνουμε και τον ιατρό να κάνει τη δουλειά του, διότι και αυτός είναι δημιούργημα του Θεού και φάρμακα να χρησιμοποιούμε, διότι «Κύριος ἔκτισεν ἐκ γῆς φάρμακα καὶ ἀνὴρ φρόνιμος οὐ προσοχθιεῖ αὐτοῖς» (Σοφ. Σειρ. ΛΗ’, 4) και θερμή προσευχή προς το Θεό, για παροχή υπομονής. Διότι η υπομονή είναι η αρετή εκείνη, η οποία γίνεται η βάση για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής. Αν έχεις την υπομονή θ’ απομακρύνεις από τον εαυτό σου τη διαμαρτυρία και το άγχος, που είναι θανατηφόρες δυνάμεις στον πνευματικό σου αγώνα. Ο ίδιος ο Κύριος σε άλλο σημείο τόνισε την ανάγκη της υπομονής λέγοντας «ἐν τῇ ὑπομονῇ ἡμῶν κτήσασθε τὰς ψυχὰς ἡμῶν» (Λουκ. ΚΑ΄, 19) και ο Απ. Παύλος γράφει προς τους Ρωμαίους ότι «ἡ θλίψις ὑπομονὴν κατεργάζεται, ἡ δὲ ὑπομονὴ δοκιμήν, ἡ δὲ δοκιμὴ ἐλπίδα ἡ δὲ ἐλπὶς οὐ καταισχύνει (Ρωμ. Ε΄ 3). Έτσι επιτυγχάνοντας ο άνθρωπος την ανέλιξη της υπομονής φθάνει δια της δοκιμασίας στην ελπίδα, η οποία δικαιώνει τον αγωνιζόμενο άνθρωπο διότι ο Θεός είναι «Θεός υπομονής και ελπίδος». Τοιουτοτρόπως και ο Απ. Παύλος τονίζει στην προς Εβραίους επιστολή ότι «δι’ ὑπομονῆς τρέχομεν τὸν προκείμενον ὑμῖν ἀγῶνα, ἀφορῶντες εἰς τὸν τῆς πίστεως ἀρχηγὸν καὶ τελειωτὴν Ἰησοῦν» (Εβρ. ΙΒ΄ 1).
Έτσι καταβάλλεται η δύναμη του ανθρωποκτόνου πονηρού και θριαμβεύει η πίστη στη βοήθεια του Θεού.
Γ΄ Πειρασμός
Ο Γ΄ πειρασμός λαμβάνει χώρα σε ένα ψηλό όρος και αυτό κατά την ορθόδοξη παράδοση, είναι το Σαραντάριο όρος, που βρίσκεται κοντά στην Ιεριχώ.
Αυτό πληρεί τα όσα αναφέρονται στο στίχο οκτώ του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου «Πάλιν παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς ὄρος ὑψηλὸν λίαν καὶ δείκνυσιν αὐτῶ πάσας τὰς βασιλείας τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν» (Ματθ. Δ΄
. Και πράγματι το Σαραντάριο Όρος και ψηλό είναι και απεριόριστη θέα έχει προς ανατολάς, όπου οι βασιλείς των Ρωμαίων στην Παλαιστίνη, των Ασσυρίων, των Βαβυλωνίων και των Περσών στο βάθος ανατολικά.Ο πονηρός υπόσχεται στο Χριστό κοσμική εξουσία και δόξα αρκεί να πέσει και να τον προσκυνήσει. Αυτό όμως είναι αδύνατο, διότι ο Χριστός δεν ήρθε στον κόσμο για να καταλάβει κοσμικές εξουσίες. Ό ίδιος θα μας πει αργότερα ότι «ἡ βασιλεία ἡ ἐμὴ οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου» (Ιω. ΙΗ΄36). Και αλλού υποδεικνύει ότι «οἱ δοκοῦντες ἄρχειν τῶν ἐθνῶν κατακυριεύουσιν αὐτῶν καὶ οἱ μεγάλοι αὐτῶν κατεξουσιάζουσιν αὐτῶν» (Μαρκ. Ι΄ 42), δηλ. αυτοί που νομίζονται και φαίνονται άρχοντες των εθνών, συμπεριφέρονται στους λαούς, σαν να ήταν ανεξέλεγκτοι κύριοι τους και οι λαοί κτήματά τους. Γιατί οι εξουσίες του κόσμου στηρίζονται στη βία, το μίσος και την τυραννία, διότι προσκυνούν τον πονηρό, που είναι ο άρχων του κόσμου αυτού. Αντίθετα ο Χριστός είναι φορέας αγάπης, ελευθερίας, πραότητας, ταπείνωσης, προσφοράς και θυσίας.
Συμπληρώνει ο ίδιος «οὐχ οὕτως ἔσται ἐν ὑμῖν, ἀλλ’ ὃς ἐὰν θέλη γενέσθαι μέγας ἐν ὑμῖν, ἔσται ὑμῶν διάκονος, καὶ ὃς ἐὰν θέλη ὑμῶν γενέσθαι πρῶτος, ἔσται πάντων δοῦλος καὶ γὰρ ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου, οὐκ ἦλθε διακονηθῆναι ἀλλὰ διακονῆσαι καὶ δοῦναι τὴν ψυχὴν αὐτοῦ λύτρον ἀντὶ πολλῶν» (Μαρκ. Ι΄ 43-45), δηλ. το γνώρισμα του Χριστιανού, του εργάτη του Ευαγγελίου, του επιγείου πολίτη της βασιλείας του Θεού, πρέπει να είναι η ανιδιοτελής προσφορά με ταπείνωση. Έτσι η προσφορά του πονηρού προς το Χριστό είναι άκρως αντίθετη με την αποστολή του και ήταν δύσκολο να την αποδεχθεί. Ο πονηρός όμως συνεχίζει και του υποδεικνύει εύκολο και χωρίς κόπο, τρόπο, να αποκτήσει όλα αυτά. Ήταν αρκετό να του προσφέρει προσκύνηση και τότε να τον καταστήσει σύμμαχό του στην βασιλεία και στη δόξα του κόσμου.
Ο Κύριος όμως του απαντά πάλι με τη Γραφή, αφού πρώτα τον απομακρύνει από κοντά του, λέγοντας: «Ὕπαγε ὀπίσω μου σατανᾶ» (Λουκ. Δ΄,
, διότι έχει γραφεί «Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις» (Ματθ. Δ΄ 10, Λουκ. Δ΄ , δηλ. η λατρεία και η προσκύνηση ανήκει μόνο στο Θεό, όπως αναφέρεται στο Δευτερονόμιο (Στ΄, 13). Η προσκύνηση αποτελεί το πρώτο βήμα ή αν θέλετε την πύλη ή την αρχή της δουλείας προς τον προσκυνούμενο. Έτσι αν προσκυνάς το Θεό, είσαι δούλος του Θεού, αν προσκυνάς τον πονηρό, καθίστασαι δούλος του πονηρού. Ο άνθρωπος που συγκατατίθεται να προσκυνά τον πονηρό υποδουλώνεται στις βασιλείες του κόσμου αυτού, που είναι βασιλείς παθών. Άλλοι βασιλεύονται από ανηθικότητα, άλλοι από τη φιλαργυρία, άλλοι από τη βασιλεία του θυμού, του μίσους, της κενοδοξίας και άλλων παθών. Έναντι όλων αυτών των δυναστών της ανθρώπινης ψυχής ποια στάση πρέπει να τηρήσει ο Χριστιανός; Η απάντηση του Κυρίου ανοίγει το δρόμο. Δεν μπορεί να υπάρξει συζήτηση ή διαπραγμάτευση του πιστού που ακολουθεί το Χριστό και του πονηρού. Χρειάζεται άμεση διακοπή και απομάκρυνση κάθετη, χωρίς καμία επικοινωνία.Λέγει ο Απ. Παύλος: «Τὶς κοινωνία φωτὶ πρὸς σκότος; Τὶς δὲ συμφώνησις Χριστῷ πρὸς Βελίαρ; Ἤ τὶς ἡ μερὶς πιστῷ μετὰ ἀπίστου;»(Β΄ Κορ. Στ΄ 14-15).
Δηλαδή η διακοπή των σχέσεων όπως τονίσθηκε πρέπει να είναι άμεση. Ό Κύριος είπε: «Ὕπαγε ὀπίσω μου σατανᾶ» και αμέσως φάνηκαν άγγελοι και τον υπηρετούσαν. Και στον κάθε πιστό, όταν ληφθεί η απόφαση για διακοπή των σχέσεών του με τον πονηρό, τότε έρχεται η άνωθεν βοήθεια των αγγέλων, που παρακολουθούν την έκβαση του αγώνα μας για να επέμβουν και να μας στηρίξουν. Οι αντιθέσεις είναι μεγάλες και ο συμβιβασμός είναι αδύνατος.
Ως εκ τούτου δεν ήταν δυνατόν ο Κύριος να δεχθεί την προσφορά του πονηρού, διότι τούτο θα αποτελούσε ματαίωση του απολυτρωτικού του έργου, διότι προσκύνηση του σατανά, σήμαινε αποστασία από το Θεό. Αυτό δεν αφορούσε μόνο τον Κύριο, αλλά αφορά και κάθε Χριστιανό. Δεν μπορεί κανείς να υπηρετεί δύο κυρίους λέγει ο Χριστός, «οὐ δύναται τὶς δυσὶν κυρίοις δουλεύειν» (Ματθ. Στ΄ 24). Ό νομιμόφρονας Χριστιανός, δεν μπορεί να έλθει σε συμβιβασμό με τον εχθρό του Θεού, τον πονηρό, καθότι ο μεν Θεός, δια του Ιησού Χριστού, του εκλεκτού του Μεσσία, θέλει τη σωτηρία των ανθρώπων, ο δε ανθρωποκτόνος πονηρός, επιθυμεί την παρεμπόδιση του λυτρωτικού έργου του Κυρίου, δια τη σωτηρία του κόσμου.
Ο επίλογος της δοκιμασίας είναι θριαμβευτικός. Η νίκη του Κυρίου κατά «τοῦ ἄρχοντος τοῦ κόσμου τούτου» επιβεβαιώνεται με την παρουσία των αγίων αγγέλων, όπως περιγράφεται στο στίχο ένδεκα «Τότε ἀφίησιν αὐτὸν ὁ διάβολος καὶ ἰδοὺ ἄγγελοι διηκόνουν αὐτῷ» (Ματθ. Δ΄ 11). Όταν υπάρχει η δική μας αντίσταση στον πειρασμό και η επίκληση εκ μέρους μας της βοήθειας του Θεού, η επιτυχία μας είναι εξασφαλισμένη, καθ’ ότι «Μείζων ὁ ἐν ἡμῖν ἡ ὁ ἐν τῷ κόσμῳ» (Α΄ Ιω. Δ΄ 4). Αυτός που είναι μαζί μας είναι πιο μεγάλος από «τὸν ἄρχοντα τοῦ κόσμου τούτου», διότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός, «ἐξῆλθε νικῶν καὶ ἵνα νικήση» και μετόχους σε αυτή τη θριαμβευτική νίκη του κατά του κακού, μας καθιστά όλους εμάς, που είμαστε στρατευμένοι στο δικό του αγώνα και κάτω από το νικηφόρο λάβαρο του Σταυρού. Ο βέβαιος θρίαμβος του Κυρίου και η αδιαμφισβήτητη νίκη του, κατά του πονηρού, επιβεβαιώνεται δια της παρουσίας των αγίων αγγέλων, οι οποίοι ήρθαν πλησίον του και τον υπηρετούσαν.
Πηγή υλικού
Ζαχαρίας Ραπτόπουλος, Το Σαραντάριον Όρος και η εν αυτώ Ιερά Μονή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Εκδόσεις Δάδα, Έκδοσις Β΄, Λεμεσός 2006, σ. 36-45
Επιλογή υλικού
Αικατερίνη Διαμαντοπούλου, Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων
http://www.romiosini.org.gr/FCF5DBCC.print.el.aspx
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το «Ελληνικά και Ορθόδοξα» απεχθάνεται τις γκρίνιες τις ύβρεις και τα φραγγολεβέντικα (greeklish).
Παρακαλούμε, πριν δημοσιεύσετε το σχόλιό σας, έχετε υπόψη σας τα ακόλουθα:
1) Ο σχολιασμός και οι απόψεις είναι ελεύθερες πλην όμως να είναι κόσμιες .
2) Προτιμούμε τα ελληνικά αλλά μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και ότι γλώσσα θέλετε αρκεί το γραπτό σας να είναι τεκμηριωμένο.
3) Ο κάθε σχολιαστής οφείλει να διατηρεί ένα μόνο όνομα ή ψευδώνυμο, το οποίο αποτελεί και την ταυτότητά του σε κάθε συζήτηση.
4) Κανένα σχόλιο δεν διαγράφεται εκτός από τα spam και τα υβριστικά