Θρησκευτικά Μνημεία της ανατολικής Μάνης

Από τους χρόνους της Εικονομαχίας στη Μάνη είναι γνωστός μόνον ένας ερειπωμένος τώρα μονοκάμαρος ναός με λίγα υπολείμματα ανεικονικών τοιχογραφιών, ο Άγιος Προκόπιος κοντά στην επισκοπή, απέναντι στο Τηγάνι(4).

Από τον 10ο αι. έχουν επισημανθεί πέντε μονοκάμαροι ναοί με λείψανα γραπτού διακόσμου αυτής της εποχής. Η έλλειψη εκκλησιών από τα μέσα του 7ου ως τα μέσα του 9ου αι. δεν πρέπει να μας εκπλήττει. Πρόκειται για το ίδιο κενό που διαπιστώνεται με την σπανιότητα μνημείων και μάλιστα αμφισβητούμενων σε όλη γενικά την Ελλάδα(5). Οι μονοκάμαρες μικρές, σκοτεινές εκκλησίες αποτελούν τον παλιό, γηγενή μανιάτικο τύπο (Μπούρας)(6). Αρκετές είναι μεγαλιθικές με τους χονδρούς τοίχους των χτισμένους με ογκόλιθους χωρίς πηλό (εκτός των ημικυλινδρικών θόλων, των τόξων, των τεταρτοσφαιρίων).

Με το ναό των Ασωμάτων ψηλά, στο Κακό Βουνό, πάνω από την Κίττα, του 10ου αι. και αυτόν κατά τον Megaw(7), εμφανίζεται στην περιοχή ο τρουλαίος σταυροειδής, απλός τετράστηλος τύπος, χτισμένος με πλακόμορφους λίθους(8). Στο πρόπυλο της εκκλησίας και στον τρόπο δομής του τρούλου με χωνευτές διασταυρωμένες νευρώσεις ο Νίκος Γκιολές αναγνωρίζει Γεωργιανή επίδραση(9).

Στη συνέχεια κατά τον 11ο αι. κτίζονται σταυροειδείς δικιόνιοι, τρουλαίοι ναοί με τοιχοδομία εν μέρει ή εν όλω πλινθοπερίκλειστοι, λιγότερο ή πιο πολύ φροντισμένοι, ο Άι-Στράτηγος Μπουλαριών, ο Σωτήρας της Γαρδενίτσας, ο Ταξιάρχης του Γλέζου, ο Άγιος Θεόδωρος της Μπάμπακας, χρονολογημένος με ακρίβεια στο 1075, ο Άγιος Δημήτριος του Λίμπερδου και ο Άγιος Νικόλαος της Γέρμας. Από την ίδια εποχή χρονολογήθηκαν ο ημισύνθετος τετρακιόνιος Ταξιάρχης της Χαρούδας και οι απλοί τετρακιόνιοι: ο κουκλίστικος ναός της Μεταμορφώσεως στη Νομιτζή και ίσως ο παραμορφωμένος Άγιος Δημήτριος κοντά στα Δύο πηγάδια της Πλάτσας.

Μία τρουλαία εκκλησία: ο Άγιος Πέτρος στου Γλέζου ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού και άλλη, μεταγενέστερη, ο Άι-Λέος στο Μπρίκι, έχει το σχήμα του ελεύθερου σταυρού με τρουλοκάμαρα.

Τον 12ο αι. εξακολούθησαν στη Μάνη να κτίζουν παρόμοιες εκκλησίες, όπως είναι οι απλοί τετρακιόνιοι Άγιος Σέργιος και Βάκχος της Κοίτας, η Βλαχέρνα κοντά στο Μέζαπο, ο Άγιος Πέτρος της Μεγάλης Καστάνιας και οι δικιόνιοι Αγία Βαρβάρα Ερήμου, η Επισκοπή, ο Άγιος Νικόλαος της Οχιάς, ο Ταξιάρχης στο Κουλούμι, η Αγήτρια. Τα χαρακτηριστικά της Ελλαδικής Σχολής, που διακρίνουν τους ναούς της Μάνης, παραλήφθηκαν από τον άλλο ελλαδικό χώρο, αλλά φαίνεται πως εξελίχθηκαν ανεξάρτητα, χωρίς να παρακολουθούν την εξέλιξη των κατά τον 12ο αι. στην κάτω Ελλάδα και στην άλλη Πελοπόννησο. Έτσι λείπουν π.χ. τα κουφίζοντα κεραμικά κοσμήματα από τους ναούς της περιοχής(10). Μεταξύ των λίγων στοιχείων, που πιστοποιούν σε ναούς της Μάνης του 12ου αι. την πρόοδο της λιθοξοϊκής θεωρήθηκαν από τον Χαράλαμπο Μπούρα τα τόξα από λαξευτούς θολίτες με ομόκεντρο λοξότμητο γείσο(11).

Στο 13ο αι. τοποθετείται, όσο ξέρω, ένας μόνο ναός συνθετότερου τύπου, ο απλός τετρακιόνιος Άγιος Ιωάννης της Κέριας. Από την ίδια όμως εποχή χρονολογούνται αρκετές μικρότερες σταυρεπίστεγες εκκλησίες, λίγες στη Μέσα Μάνη, όπως ο Προφήτης Ηλίας κοντά στην Αγία Κυριακή(12) και περισσότερες στην Έξω Μάνη: ο Ταξιάρχης της Σαϊδόνας, ο Προφήτης Ηλίας της Αμπύσολα, ο Άγιος Νικόλαος «στης Μαρούλαινας» της Μεγάλης Καστάνιας, ο μικροσκοπικός Αι-Γιαννάκης επάνω σε βράχο του Κάμπου Αβίας. Στην έξω Μάνη απαντά και ο μοναδικός ως τώρα γνωστός από τα βυζαντινά χρόνια δίδυμος σταυρεπίστεγος ναός των Αγίων Ιωάννου του Προδρόμου και Νικολάου στα Μαλευριάνικα Ζαρνάτας(13). Απαντούν ακόμη στην Μεγάλη Καστάνια και σταυρεπίστεγοι με τρούλο, όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και αργότερα, τον 14ο αι. ο Άγιος Νικόλαος ο Τρικάμπανος. Ευνόητο πως μονοκάμαροι ναοί, του ντόπιου όπως νομίζεται, τύπου της Μάνης και μεταξύ τους δίκογχοι, δεν έπαυσαν να κτίζονται στον τόπο καθ' όλη τη βυζαντινή εποχή, ένας μάλιστα μονοκάμαρος ο Αι-Νικολάκης στη Μεγάλη Καστάνια είναι διώροφος.

Σε σταυροειδείς ναούς της Μάνης παρουσιάζεται ιδιότυπη χρήση λίθινων δοκαριών, ως ελκυστήρων τόξων. Παρά την ιδιορρυθμία αυτή δεν έχομε στη Μάνη, όπως παρατηρεί ο κ. Μπούρας, ιδιαίτερη τοπική, αρχιτεκτονική Σχολή(14).

Παραπομπές1. De administrando imperio, εκδ. gy. Moravcsik – R.I.H. lenkins, Budapest 1949, 50/4, 71-76.
2. Ν. Β. Δρανδάκη, Σκαφικαί έρευναι εν Κυπαρίσσω Μάνης, ΠΑΕ 1958 σ. 200-219, του ίδιου Ανασκαφή εν Κυπαρίσσω ΠΑΕ 1960 σ. 235-245, του ίδιου, Ανασκαφή εις το Τηγάνι της Μάνης, ΠΑΕ 1964 σ. 121-135 κ.λπ., Άννας Αβραμέα Ιστορικές μαρτυρίες και αρχαιoλογικά τεκμήρια από το Οίτυλο της Μάνης (Από την αρχαιότητα μέχρι το ΙΕ' αι.) Λακ. Σπ. 7 (1983) σ. 3-22. Οι βασιλικές του Γυθείου είναι αδημοσίευτες.
3. D.A. Zakythinos, La grande breche dans la tradition historique L’ Hellenisme du septieme au neuvieme siecle, Χαριστήριον εις Αναστάσιον Κ. Ορλάνδον, Γ' Αθήναι 1966 σ. 300, Βλ. τον ίδιο, Η βυζαντινή Ελλάς 392-1204 εν Αθήναις 1965 σ. 33.
4. Ν. Β. Δρανδάκη, βυζαντιναί τοιχογραφίαι της Μέσα Μάνης, εν Αθήναις 1964, σ. 6 - 14. Εις το εξής: Βυζαντιναί τοιχογραφίαι της Μέσα Μάνης.
5. D.A. Zakythinos, La grande breche ό.π. σ. 300.
6. Χ. Μπούρας, Η Ναοδομία στην Ελλάδα κατά τον 12ο αιώνα. Η περίπτωση της Μάνης, Περιλήψεις επιστημονικών διαλέξεων που δόθηκαν κατά το ακαδημαϊκό έτος 1984-1985, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1985 (στο εξής Μπούρας, Ναοδομία) σ. 21.
7. Βλ. Η. Megaw, Byzantine Architecture in Mani BSA XXXIII, 1932-1933 και σ. 162.
8. Κάτοψη βλ. στον R. Traquair The Churches of Western Mani BSA XV (1908-1909) πιν. ΧΙ και φωτογραφία στο Ν.Β. Δρανδάκη, ο ναός του Άι-Λέου εις το Μπρίκι της Μάνης, ΔΥΑΕ περ. Δ' τόμ. C’ πίν. 45^α.
9. Συμβολή στην ερμηνεία των μικρασιατικών στοιχείων της τέχνης του δεκάτου αιώνα στη Μάνη, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τόμ. Ε' 1984-1985 σ. 75-76.
10. Μπούρας Ναοδομία ό.π.
11. Λαξευτά γείσα που αναφέρει ο κ. Μπούρας ό.π. ως ελλείπον γνώρισμα από τους ναούς της Μάνης του 12ου αι. έχει ο τρούλος της Αγήτριας.
12. Ο δίκογχος σταυρεπίστεγος ναός του Προδρόμου στη Βάθεια χρονολογήθηκεν από τον ΙΔ'-ΙΕ' αι. Γ. Δημητροκάλλης, Ο δίκογχος σταυρεπίστεγος ναός του Προδρόμου στην Βάθεια της Μάνης, Δακ. Σπ.(1983)σ. 153.
13. Ν. Β. Δρανδάκης, Δίκλιτος σταυρεπίστεγος ναός βυζαντινών χρόνων, ΑΑΑ ΧΙV1982 σ. 37-46.
14. Μπούρας Ναοδομία σ. 22.

πηγή