Σημειώσεις για την μαρτυρία του Θαλλού αναφορικά με το σκοτάδι της Σταύρωσης.

Σημειώσεις για την μαρτυρία του Θαλλού αναφορικά με το σκοτάδι της Σταύρωσης.  

Η σταύρωση του Κυρίου προκάλεσε την διαμαρτυρία της φύσεως και κατά την διάρκειά της συνέβησαν ασυνήθιστα  φαινόμενα, όπως το σκοτάδι που κάλυψε όλη την γη από την έκτη έως τη ενάτη ώρα. Τα γεγονότα αυτά δεν πέρασαν απαρατήρητα. Αποτυπώθηκαν αρχικά στην ιστορική μνήμη των λαών που τα έζησαν και στην συνέχεια καταγράφηκαν από τους Ευαγγελιστές (Ματθ. 27.45, Μαρκ. 15.33, Λουκ. 23.44) αλλά και ιστορικούς της περιόδου, όπως ο Θαλλός και ο Φλέγων. Τα έργα των δύο ιστορικών αυτών δεν σώθηκαν, ωστόσο η χρήση της μαρτυρίας τους από τους Χριστιανούς απολογητές επέτρεψε να φτάσει αυτή έως των ημερών μας. Μέσα στο πνεύμα της άρνησης του Χριστιανισμού πολλοί σύγχρονοι αρνούνται  άλλοι την ύπαρξη, άλλοι την γνησιότητα, άλλοι την αξιοπιστία των παραπάνω ιστορικών.  Ως συμβολή στην μελέτη του θέματος θα προσφέρουμε σημειώσεις επί των υπαρχόντων στοιχείων και στο τέλος σύντομο σχολιασμό.  

α) Σέξτος  Ιούλιος Αφρικανός

Ο Ιούλιος Αφρικανός ήταν ιστορικός του 3ου αιώνα με καταγωγή από την Αφρική, εξ ου και το όνομα. Ο Σουΐδας αναφέρει ότι ήταν Λίβυος, ενώ  στην Χρονογραφία του ο ίδιος λέει ότι γεννήθηκε σε περιοχή κοντά στους Εμμαούς. Οι περιγραφές βιβλικών τοποθεσιών δείχνουν ότι γνώριζε την τοπογραφία της περιοχής.  Συνέγραψε το έργο Χρονογραφίαι σε πέντε βιβλία, από την δημιουργία μέχρι  των ημερών του (221). Η Χρονογραφία του δεν σώζεται ακέραια, αλλά μόνο αποσπάσματα που μπορούμε να βρούμε σε άλλα βυζαντινά χρονικά, όπως του Ευσεβίου, του Γεώργιου Σύγκελλου και στο Πασχάλιο Χρονικό.  

Ο Ιούλιος Αφρικανός χρησιμοποίησε τις μαρτυρίες των δύο προαναφερθέντων ιστορικών και μέσω αυτού πέρασαν στα έργα των επόμενων απολογητών. Ειδικά για την μαρτυρία του Θαλλού, όχι μόνο την αναφέρει στο έργο του, αλλά και την αναιρεί. Ο Θαλλός θεώρησε ότι το σκότος που επέπεσε στην γη από την έκτη έως την ενάτη ώρα, ήταν έκλειψη ηλίου. Ο Ιούλιος Αφρικανός απάντησε ότι η έκλειψη δεν μπορεί να συμβεί όταν η σελήνη είναι πανσέληνος όπως στην περίοδο του εβραϊκού πάσχα. Αυτή η αντιρρητική του είναι που έκανε το έργο του Θαλλού άξιο προσοχής. Τον πρώτο αιώνα κανείς δεν θα είχε προσέξει μια ιστορία εθνικού συγγραφέα σχετική με το γεγονός, διότι τότε ήταν εν ζωή οι αυτόπτες μάρτυρες, αυτοί που έζησαν τα γεγονότα της ευαγγελικής ιστορίας και τα διέδωσαν στον κόσμο, ευαγγελίζοντας αυτόν.  

Τον δεύτερο αιώνα ζούσαν ακόμη οι αυτήκοοι μάρτυρες των πρώτων, οπότε και πάλι η χρήση του Θαλλού ή του Φλέγονος ήταν περιττή. Έτσι οι δύο αυτοί ιστορικοί προσελκύουν την προσοχή πάνω τους μόλις τον Γ’ αι. όσο ακόμη διατηρούνταν τα χειρόγραφά τους. Ο Θαλλός φαίνεται ότι προσπαθούσε να εκλογικεύσει το ασυνήθιστο κοσμικό φαινόμενο και προκάλεσε την απάντηση και την αναίρεση του Ιούλιου Αφρικανού. 

β) Η μαρτυρία του Θαλλού.  

Κατά έναν πολύ βολικό τρόπο τα αποσπάσματα των απολογητών που αναφέρονται στον Θαλλό έχουν συγκεντρωθεί από τον F. H. G. Müller στη συλλογή Fragmenta Historicorum Graecorum, Paris 1849, vol. 3 pp.517-519. Το έργο αυτό έχει αντικατασταθεί από το πιο πρόσφατο του F. Jacoby, Die Fragmente der Griechischen Historiker, Berlin 1929, Β.2 s. 256 και Commentary 2D (Berlin 1930). Στο θέμα του Θαλλού δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο συλλογών πλην του ότι ο Jacoby αναφέρει νεώτερες εκδόσεις για τα έργα που παραθέτει ο Müller.  

Η μαρτυρία του Θαλλού για το σκοτάδι που επέπεσε στη γη κατά το πάθος του Κυρίου βρίσκεται μέσω του Ιούλιου  Αφρικανού  στο Χρονικό του Ευσεβίου Καισαρείας. Εδώ υπάρχει το εξής πρόβλημα. Το ίδιο το Χρονικό του Ευσεβίου δεν σώζεται. Το 1606 ο Joseph Justus Scaliger το ανακατασκεύασε από τα σωζόμενα λατινικά αποσπάσματα που βρίσκονται στο Χρονικό του Ιερώνυμου, συμπληρώνοντας αυτά με σωζόμενα αποσπάσματα από την αρμένικη μετάφρασή του.

Η προσπάθεια εκδόθηκε στο Thesaurus temporum Eusebii Pamphili Caesareae Palestinae Episcopi, Chronicum Canonum στο Άμστερνταμ.  Στο βιβλίο υπάρχει κι ένα τμήμα με ελληνικά αποσπάσματα κι εκεί αντιγράφει από το Χρονικό του Γεώργιου Σύγκελλου το αντίστοιχο χωρίο (σελ. 77 του τμήματος, σελ. 403 του βιβλίου).  

Άρα ουσιαστικά η πραγματική πηγή μας είναι ο Γεώργιος Σύγκελλος, γραμματέας του Πατριάρχη Ταρασίου. Το έργο του Εκλογή Χρονογραφίας γραφόταν μέχρι τον θάνατό του (αβέβαιη ημερομηνία μεταξύ του 810-813) και δεν ολοκληρώθηκε. Αυτό προκύπτει από τα marginalia στην ώα των χειρογράφων που δεν ενσωματώθηκαν στο κείμενο. Πηγές του Γεώργιου Σύγκελλου είναι ο Ιούλιος Αφρικανός και ο Ευσέβιος Καισαρείας, των οποίων την χρονολογική κατάταξη ακολουθεί (1).  Στο κεφάλαιο που ονομάζεται «Ἀφρικανοῦ περί τῶν κατά τό σωτήριον πάθος καί την ζωοποιόν ἀνάστασιν» γράφει τα εξής:  

«Τό δέ καθ’ ἕκαστον τῶν πράξεων αὐτοῦ καί θεραπειῶν σωμάτων καί ψυχῶν καί τῶν τῆς γνώσεως ἀποκρύφων, ἀναστάσεώς τε τῆς ἐκ νεκρῶν αὐταρκεστάτοις πρό ἡμῶν μαθηταῖς τε καί ἀποστόλοις αὐτοῦ δεδήλωται. καθ’ ὅλου τοῦ κόσμου σκότος  ἐπήγετο φοβερότατον, σεισμῷ τε αἱ πέτραι διερρήγνυντο καί τά πολλά Ἰουδαίας καί τῆς λοιπῆς γῆς κατερρίφθη. Τοῦτο το σκόστος ἔκλειψν τοῦ ἡλίου Θάλλος ἀποκαλεῖ ἐν τρίτῃ τῶν ιστοριῶν, ὡς εμοί δοκεῖ, ἀλόγως. Ἑβραίοι γάρ ἄγουσι τό πάσχα κατά σελήνην ιδ’, πρό δέ μιᾶς τοῦ πάσχα τά περί τόν σωτῆρα συμβαίνει. ἔκλειψις δέ ἡλίου σελήνης ὑπελθούσης τόν ἥλιον γίνεται˙ ἀδύνατον δέ ἐν ἄλλῳ χρόνῳ, πλήν ἐν τῷ μεταξύ μιᾶς καί τῆς πρό αὐτῆς κατά τήν σύνοδον  αὐτήν ἀποβῆναι. πῶς οὖν έκλειψις νομισθείη κατά διάμετρον σχεδόν υπαρχούσης τῆς σελήνης ἡλίῳ; ἔστω δή, συναρπαζέτω τούς πολλούς τό γεγενημένον καί το κοσμικόν τέρας ἡλίου ἔκλειψις ὑπονοείσθω ἐν τῇ κατά τήν ὄψιν (2)».  

Ο Γεώργιος Σύγκελλος δεν αντιγράφει τον Ευσέβιο αλλά παραθέτει απευθείας από τον Ιούλιο Αφρικανό. Αυτό προκύπτει από το ότι το επόμενο κεφάλαιο επιγράφεται «Ευσεβίου του Παμφίλου περί των αυτών», όπου και αναφέρει τα αντίστοιχα από τον Ευσέβιο(3). Και τα δύο αυτά κεφάλαια έχει αντιγράψει ο Scaliger στην εκ των ελληνικών αποσπασμάτων ανακατασκευή του Χρονικού. Συνεπώς έχουμε δύο ανεξάρτητες και διασταυρούμενες πηγές για την μαρτυρία του Ιούλιου Αφρικανού που αφορά την μαρτυρία του Θαλλού. Είμαστε υποχρεωμένοι να την δεχτούμε ως αληθινή έστω και αν δεν έχει σωθεί το ίδιο το έργο του Θάλλου ή του Ιούλιου Αφρικανού. 

γ) Ποιος ήταν ο Θαλλός. 

Δεν έχουμε πολλά στοιχεία στην διάθεσή μας γι’ αυτόν. Από τις διαθέσιμες αναφορές μπορούμε να βγάλουμε ορισμένα συμπεράσματα. Η πιο ακριβής αναφορά στο πρόσωπό του είναι αυτή του Ιώσηπου, αν και παρουσιάζει κάποιο πρόβλημα. Στο έργο του Ιουδαϊκή Αρχαιολογία 18.6.4 γράφει:  

«Καί δή τις ἦν Θάλλος Σαμαρεύς γένος, Καίσαρος δέ απελεύθερος˙ παρά τούτου δάνεισμα μυριάδων ἑκατόν εὑρόμενος [Αγρίππας] τῇ τε Ἀντωνίᾳ καταβάλει τό ὀφειληθέν χρέος καί τ[[ων λοιπῶν τῷ ἀναλώματι θεραπεύων τόν Γάϊον, μείζονως ἐν ἀξιώματι καί παρ’ αὐτῷ»(4).  

Το πρόβλημα σε αυτή την έγγραφη είναι ότι τα χειρόγραφα του έργου δεν αναφέρουν «Θάλλος», αναφέρουν «Άλλος». Την διόρθωση έκανε το 1726 ο εκδότης του κειμένου Johannis Hudson κι εξηγεί: «pro ἄλλος ex conjectura repositi Θάλλος, quem inter Tiberii Augusti libertos fuisse constat ex Gruteri Inscriptionibus, p. DXCIX n.7». Δηλαδή λέει ότι διόρθωσε το κείμενο, όχι αυθαίρετα αλλά διότι στο Corpus των επιγραφών του Janus Gruter με τίτλο Inscriptionum Romanorum Corpus Absolutissimum (εκδόθηκε το 1616 για πρώτη φορά˙ ο Hudson είχε υπόψη του την έκδοση του Άμστερνταμ 1707), βρήκε δύο επιγραφές που αφορούν το Θάλλο, έναν Σαμαρείτη ο οποίος απελευθερώθηκε εκείνη την εποχή από τον Τιβέριο. Είναι πολύ πιθανόν λοιπόν, ο Ιώσηπος να έγραψε «ΘΑΛΛΟΣ» (καθότι η μικρογράμματη γραφή εισήχθη πολύ αργότερα) και κάποιος άπειρος αντιγραφέας να το εξέλαβε ως «ΗΑΛΛΟΣ» - όπως θα γράφονταν τότε ο «ΑΛΛΟΣ» με δασεία – και να το διόρθωσε. Αν πραγματικά εννοούσε «άλλος» ο Ιώσηπος, τότε έπρεπε να γράψει «ἕτερος». Άρα το πιθανότερο είναι να έγραψε «ΘΑΛΛΟΣ».  

Ακόμη και αν συνεχίσουμε ν’ αμφιβάλλουμε, όπως ο Horace A. Rigg Jr.(5)  για την διόρθωση του κειμένου και πάλι μπορούμε να βγάλουμε τα ίδια συμπεράσματα από τις υπόλοιπες αναφορές στον Θαλλό. Από τον Μάρτυρα Ιουστίνο(6)  και τον Θεόφιλο Αντιοχείας(7)  προκύπτει ότι ο Θαλλός έζησε τον Α’ αι. Από τον Τερτυλλιανό (8) προκύπτει ότι έγραψε πριν τον Ιώσηπο. Απόσπασμα του Χρονικού του Ευσεβίου που σώζεται σε αρμένικη μετάφραση(9), αναφέρει ότι ο Θαλλός έγραψε Ιστορία σε τρία βιβλία, από την άλωση της Τροίας μέχρι την 167η Ολυμπιάδα. Εδώ είναι σίγουρο ότι η μετάφραση του αριθμού της Ολυμπιάδας στα Αρμένικα έγινε λάθος, εφόσον η 167η  που σε ελληνικούς αριθμούς αντιστοιχεί σε ρχζ’, έπεσε το 112-109 π.Χ. συνεπώς σε ένα τέτοιο χρονικό πλαίσιο ο Θαλλός δεν θα αναφέρονταν στην εποχή του. Έτσι ο αριθμός της Ολυμπιάδας έχει διορθωθεί από τον Müller σε 207η (σζ’) που αντιστοιχεί στο 49-52 μ.Χ. και από τον Alfred Von Gutschmid(10)  σε 217η (τιζ΄)  δηλαδή 89-92 μ.Χ.  

Πάντως οι πληροφορίες που δίνει ο Ιώσηπος ταιριάζουν με το προφίλ του ιστορικού της εποχής εκείνης. Εξηγούν το ότι είχε τον απαραίτητο χρόνο για την συγγραφή της Ιστορίας, τα οικονομικά μέσα για ν’ αναλάβει ένα μακρινό ταξίδι για συλλογή πληροφοριών και αυτοψία της τοπογραφίας, το απαραίτητο κύρος για να του επιτραπεί η έρευνα σε κρατικά και άλλα αρχεία και βέβαια η καταγωγή. Ο Ιώσηπος λέει ότι ήταν Σαμαρείτης και αυτό βρίσκεται σε συμφωνία με τις υπόλοιπες αναφορές που δείχνουν ότι καταγόταν από την ευρύτερη περιοχή της Συρίας.  

δ) Ήταν έγκυρος ιστορικός;  

Για την απάντηση σε αυτό το ερώτημα βοηθάνε οι δύο επιπλέον αναφορές του Ιούλιου Αφρικανού. Στο κεφάλαιο ΧΙΙΙ.2 γράφει: 
«Κῦρος Περσῶν ἐβασίλευσεν ᾧ ἔτει Ὀλυμπιάς ἤχθη νε’, ὡς ἐκ τῶν βιβλιοθηκῶν Διοδώρου καί τῶν Θαλλοῦ καί Κάστορος Ἱστοριῶν, ἔτι δέ Πολυβίου καί Φλέγοντός ἐστιν εὑρεῖν (11)».
Στο κεφάλαιο ΧΙΙΙ.3 επίσης: 
«Ἀπό Ὠγύγου, ἐφ΄ οὖ γέγονεν ὁ μέγας καί πρῶτος ἐν τῇ Ἀττικῇ κατακλυσμός, Φορωνέως Ἀργείων βασιλεύσαντος, ὡς Ἀκουσίλαος ἱστορεῖ, μέχρι πρώτης Ὀλυμπιάδος ἔτη συνάγεται χίλια εἴκοσιν. Ταῦτα γάρ οἱ τά Ἀθηναίων ἱστοροῦντες Ἑλλάνικό τε καί Φιλόχορος οἱ τάς Ἀτθίδας, οἵ τε τά Σύρια Κάστωρ και Θάλλος καί Διόδωρος Ἀλέξανδρος τε καί Πολυίστωρ καί τινες τῶν καθ’ ἡμᾶς ἀκριβέστερον ἐμνήσθησαν καί Ἀττικῶν ἁπάντων»(12). 

Τι κάνει εδώ ο Ιούλιος Αφρικανός; Αφενός μεν διασταυρώνει και επιβεβαιώνει τις πληροφορίες του Θαλλού με βάσει τα κείμενα άλλων ιστορικών, αφετέρου δε τον κατατάσσει ως ιστορικό ίδιας εμβέλειας με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, τον Πολύβιο και τους άλλους όσους αναφέρονται. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό, αν σκεφτεί κανείς ότι ειδικά ο Πολύβιος απήλαυνε μεγάλης εκτίμησης από τους Ρωμαίους και ο Ελλάνικος από τους Αθηναίους. Ο Κάστωρ ο Ρόδιος μάλιστα θεωρείται ότι έθεσε τα στάνταρ για την μετέπειτα συγγραφή ιστοριών. 

Το ότι αναιρεί την εξήγηση που δίνει ο Θαλλός για το ασυνήθιστο κοσμικό φαινόμενο δεν μειώνει την αξία του έργου. Αν παρατηρήσουμε το ίδιο το απόσπασμα μπορούμε να βγάλουμε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα.  

- Η φράση «τοῦτο το σκόστος» ξεκαθαρίζει ότι πρόκειται για το σκοτάδι που συνέβη κατά την σταύρωση και όχι κάποιο άλλο.  

- Η φράση «συναρπαζέτω τούς πολλούς» φανερώνει ότι το συμβάν δεν απασχόλησε μόνο τον Θαλλό. Απασχόλησε και άλλους, ένας εκ των οποίων είναι και ο Φλέγων. Άρα το φαινόμενο ήταν στο επίκεντρο κάποιας, ας πούμε ακαδημαϊκής συζήτησης ως προς την εξήγησή του και όχι ως προς την πραγματικότητα του συμβάντος. Αυτή δεν αμφισβητούνταν.  

- Η φράση «ὑπονοείσθω ἐν τῇ κατά τήν ὄψιν» δείχνει ότι μια από τις προτεινόμενες εξηγήσεις του φαινομένου ήταν η παραίσθηση, ομαδική όπως θα λέγαμε σήμερα. Την ερμηνεία αυτή δεν την συναντήσαμε σε κάποιο από τα σωζόμενα αποσπάσματα και αυτό αποδεικνύει ότι πέρα από τις μαρτυρίες του Θαλλού και του Φλέγονος υπήρχαν και άλλες μέσα στα πλαίσια των προσπαθειών εκλογικευμένης ερμηνείας, μαρτυρίες που δεν σώθηκαν και δεν τις διαθέτουμε.  

Σε μια γενική εκτίμηση μπορούμε να πούμε ότι και μόνη η επίκληση του έργου του Θαλλού ως Ιστορία από όλους όσους τον χρησιμοποιούν δίνει μια βαρύτητα, η οποία εξηγεί γιατί ο Ιούλιος Αφρικανός επιχειρεί την αναίρεση της ερμηνείας του.

Είναι γνωστό ότι τα έκτακτα και ασυνήθιστα κοσμικά ή καιρικά φαινόμενα καταγράφονταν στα Annales των επαρχιών και χρησιμοποιούνταν στο χρονικό εντοπισμό γεγονότων. Σε μια εποχή κατά την οποία δεν υπήρχε ενιαίο σύστημα στην χρονολόγηση, οι ιστορικοί παρέμβαλαν τα φαινόμενα αυτά στις ιστορίες τους και συνέδεαν τα ιστορούμενα γεγονότα μαζί τους. Αυτή ήταν μία πάγια τακτική που βοηθούσε ταυτόχρονα τον λιγότερο μορφωμένο αναγνώστη, ο οποίος μπορεί να μην γνώριζε για παράδειγμα το πότε έγινε η κάθε Ολυμπιάδα ή το πότε ανέβηκε ο τάδε ή ο τάδε αυτοκράτορας στο θρόνο, να πλοηγηθεί χρονικά στην ιστορία που διάβαζε. Αυτή η μέθοδος συνεχίστηκε καθ όλη την μετέπειτα περίοδο της βυζαντινής ιστοριογραφίας και δεν απαντάται μόνο στα λαϊκότερα αναγνώσματα, όπως τα χρονικά. Ο Θαλλός λοιπόν είναι συνεπής στην ιστορική μεθοδολογία της εποχής του.  

Σημειώσεις

1. Herbert Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, ΜΙΕΤ Αθήνα 1991, τ.2 σ.132.

2.Γεώργιου Σύγκελλου, Χρονογραφίαι, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae XXIII (Bonn 1829), 609-610.

3. Ο.π. σελ. 614.

4. F. H. G. Müller στη συλλογή Fragmenta Historicorum Graecorum, Paris 1849, vol. 3 pp.517

5. Horace A. Rigg. Jr. Thallus the Smaritan?, in Harvard Theological Review 34.2 (April 1941), pp. 111-119.

6. Προτρεπτικός προς Έλληνας 9: «καί οἱ τά Ἀθηναίων δέ ἱστοροῦντες, Ἑλλάνικός τε καί Φιλόχορος ὁ τάς Ἀτθίδας, Κάστωρ τε καί Θαλλός, καί Ἀλέξανδρος ὁ Πολυΐστωρ, ἔτι δέ καί οἱ σοφώτατοι Φιλων τε και Ἰώσηπος, οἱ τά κατά Ἰουδαίους ἱστορήσαντες, ὡς σφόδρα ἀρχαίου καί παλαιοῦ τῶν Ἰουδαίων ἄρχοντος Μωυσέως μέμνηνται» (PG 6.257)

7.Προς Αυτόλυκον Γ’ 29: « Βήλου τοῦ Ἀσσυρίων βασιλεύσαντος καί Κρόνου τοῦ Τιτᾶνος Θάλλος μέμνηται, φάσκων τόν Βῆλον πεπολεμηκέναι σύν τοῖς Τιτᾶσι πρός τον Δία καί τούς σύν αὐτῷ θεούς λεγομένους, ἔνθα φησί˙ … Κατά γάρ τήν Θάλλου ιστορίαν ὁ Βῆλος προγενέστερος εὑρίσκεται τοῦ Ἰλιακοῦ πολέμου ἔτεσι τκβ’» (PG 6.1164)

8.Apologeticus Adversus Gentes XIX.5-6: «Τα αρχεία των αρχαιότατων λαών –των Αιγυπτίων, των Χαλδίων και των Φοινίκων – πρέπει ν’ ανοιχτούν, και οι πολίτες τους να συσκεφθούν [και ν’ αποφασίσουν] μέσω τίνος προάγεται η γνώση – κάποιου Μανέθω Αιγυπτίου και Βηρώσου του Χαλδαίου, αλλά επίσης και του Ιερώνυμου του Φοίνικα βασιλιά της Τύρου˙ και όσοι ακολούθησαν επίσης: ο Πτολεμαίος και ο Μένανδρος ο Εφέσιος και Δημήτριος ο Φαληρέας και ο βασιλιάς Ιόβας και ο Θαλλό και εκείνος που είτε τους επιβεβαιώνει είτε τους απορρίπτει, ο Ιώσηπος ο Ιουδαίος». F. H. G. Müller, Fragmenta Historicorum Graecorum, Paris 1849, vol. 3 pp.517

9. F. H. G. Müller, Fragmenta… p. 517. Επίσης Joseph Karst (trans), Die Chronik aus dem Armenischen ubers. mit textkritischem Commentar, Berlin 1911, p. 125.

10. Kleine Schriften von Alfred Gutschmid, Teubner 1889, B.2 S. 201.

11. F. H. G. Müller, Fragmenta… p. 519.

12. F. H. G. Müller, Fragmenta… p. 518.

πηγή

ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ, ΥΠΗΡΞΕ Ή ΟΧΙ;

πηγή

"Ιησούς Χριστός", ψηφιδωτό. Βρίσκεται στον Ιερό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα Αιγάλεω. Έργο του Λαμιώτικου ζεύγους καλλιτεχνών, αγιογράφων, ψηφιδοτοποιών και συντηρητών Θεόδωρου και Ένζας Μώρη

«Και ο Συμεών τους ευλόγησε και είπε στη Μαριάμ την μητέρα του, Αυτός θα είναι σημείο αντιλεγόμενο». Κατά Λουκά Ευαγγέλιο κεφάλαιο 2, στίχος 34.
Η προφητεία του δίκαιου Συμεών επαληθεύτηκε μέχρι κεραίας, καθώς το πρόσωπο του Ιησού αμφισβητήθηκε όσο κανένα άλλο στην ανθρώπινη Ιστορία, και η αμφισβήτηση αυτή φτάνει μέχρι τις μέρες μας.
Άλλοι αμφισβήτησαν την θεϊκότητά του και όχι ολίγοι την ύπαρξή του ως ιστορικού προσώπου.
Έτσι ο Γάλλος Ντυμπουά θεώρησε πως ο Χριστός ήταν ο ήλιος και οι 12 μαθητές του τα 12 ζώδια. Ο Ντέιβιντ Στράους αρνήθηκε την ιστορικότητά του. Και ο πατέρας της ψυχανάλυσης Φρόϋντ, υποστήριζε πως ο Ιησούς εκφράζει την προσπάθεια του ανθρώπου να απελευθερωθεί από το σύνδρομο του «σαδιστή πατέρα», δηλαδή του αυστηρού Θεού της Παλαιάς Διαθήκης.
Όλα καλά και άγια αυτά που υποστηρίζουν οι προαναφερθέντες και δεν έχουμε κανένα λόγο να διαφωνήσουμε μαζί τους. Όμως, εκείνες που θα διαφωνήσουν μαζί τους είναι οι ιστορικές μαρτυρίες για την ύπαρξη του Χριστού. Ας τις δούμε λοιπόν.


Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΙΩΣΗΠΟΥ
Ο Φλάβιος Ιώσηπος (37 μ.Χ. – αρχές Β΄ αιώνα μ.Χ ) – σχεδόν σύγχρονος του Χριστού – είναι ο πρώτος και αρχαιότερος μη Χριστιανός συγγραφέας που κάνει μνεία για τον Χριστό.
Στο έργο του «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία», που είναι μια διήγηση της Ιουδαϊκής Ιστορίας από την δημιουργία του κόσμου μέχρι των ημερών του, γράφει για το Χριστό τα εξής:

«Εκείνη την εποχή περίπου έζησε ο Ιησούς, ένας σοφός άνθρωπος αν μπορεί κανείς να τον χαρακτηρίσει σαν άνθρωπο˙ γιατί ήταν κάποιος που έκανε εκπληκτικά κατορθώματα και ήταν δάσκαλος των ανθρώπων που διψάνε για καινοτομίες˙ κέρδισε πολλούς από τους Ιουδαίους και πολλούς από τους Έλληνες.Αυτός ήταν ο Χριστός. Όταν ο Πιλάτος, μετά από μια καταδίκη που του απήγγειλαν οι αρχηγοί μας, τον καταδίκασε σε σταύρωση, εκείνοι που τον είχαν αγαπήσει από την αρχή δεν έπαψαν να είναι δεμένοι μαζί του. Την Τρίτη ημέρα τους παρουσιάστηκε ξαναζωντανεμένος, γιατί οι ιεροί προφήτες είχαν προβλέψει αυτό το γεγονός και μυριάδες άλλα θαύματα σχετικά με το άτομό του και η φυλή των Χριστιανών, που πήρε το όνομά της από εκείνον, δεν έχει εξαφανιστεί μέχρι σήμερα». Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία XVIII 3,3.

Όμως για την γνησιότητα του παραπάνω χωρίου, εγέρθηκαν αμφιβολίες, επειδή η φράση που χρησιμοποιεί ο Ιώσηπος Αυτός ήταν ο Χριστός, φανερώνει πως πίστευε στην μεσσιανική ιδιότητα του Ιησού, πράγμα που είναι αναληθές. Επειδή γνωρίζουμε από τονΩριγένη πως ο Ιώσηπος δεν πίστευε στον Χριστό. Στο έργο του «Κατά Κέλσου» Α΄, XLVII,25 γράφει: «Αυτός δε (ο Ιώσηπος) αν και βεβαίως δεν πίστευε τον Ιησού ως Χριστό …».Εξαιτίας λοιπόν αυτού του γεγονότος πολλοί υποστήριξαν, πως το χωρίο αυτό τουΙώσηπου είναι νόθο και οφείλεται σε Χριστιανική παρεμβολή, και δεν διστάζουν κάποιοι από αυτούς να «δείξουν» προς τονΕυσέβιο Καισαρείας, επειδή είναι ο πρώτος από τους Εκκλησιαστικούς συγγραφείς ο οποίος μνημονεύει το χωρίο αυτό, στο έργο του«Εκκλησιαστική Ιστορία» I, 11. 
Όλοι αυτοί όμως που αρνούνται τη γνησιότητα του χωρίου αυτού, αν το κάνουν από εμπάθεια έχει καλώς, ειδάλλως αποδεικνύουν την άγνοια και την ασχετοσύνη τους, επειδή λογαριάζουν «χωρίς τον ξενοδόχο».
Και ο «ξενοδόχος» στην προκειμένη περίπτωση είναι πάλι ο Ιώσηπος. Διότι σε άλλα σημεία της «Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας» κάνει μνεία δύο γνωστών προσώπων της Εκκλησίας, δύο «στύλων» πραγματικών του Χριστιανισμού, επικυρώνοντας μέχρι κεραίας όχι μόνο τα Ευαγγέλια αλλά και την ιστορική ύπαρξη του Ιησού, μέσω του αμφισβητούμενου χωρίου.
Τα πρόσωπα αυτά είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής και ο μαρτυρικός του θάνατος από τον Ηρώδη και ο Ιάκωβος ο επικαλούμενος «αδελφόθεος» πρώτος επίσκοπος Ιεροσολύμων.
Για τον Ιωάννη το Βαπτιστή κάνει μνεία στην«Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» XVIII 5,2 μιλάει για την ενάρετη ζωή του, για το βάπτισμά του στους ανθρώπους και για άλλα που μας είναι γνωστά από τις Ευαγγελικές περικοπές. Επειδή το χωρίο αυτό είναι μεγάλο θα αναφέρομαι μόνο την αρχή και το τέλος του:
«Σε ορισμένους όμως Ιουδαίους η καταστροφή του στρατού του Ηρώδη φάνηκε ως θεία δίκη, ή τουλάχιστον δίκαιη εκδίκηση, εξαιτίας της ποινής που είχε επιβάλει στον Ιωάννη, τον αποκαλούμενο Βαπτιστή … Έτσι, ο Ιωάννης, εξαιτίας των υποψιών του Ηρώδη, μεταφέρθηκε δέσμιος στον Μαχαιρούντα, το φρούριο που αναφέραμε προηγουμένως και εκεί εκτελέστηκε»Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία XVIII 5,2. 
Για τον Ιάκωβο τον επικαλούμενο «αδελφόθεο», ο οποίος υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες μορφές της πρώτης Χριστιανικής κοινότητας των Ιεροσολύμων, η καθολική επιστολή του άλλωστε αποτελεί ένα από τα 27 βιβλία της Καινής Διαθήκης, αναφέρεται ο Ιώσηπος στην«Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» του XX 9,1. Εκεί μιλάει για την καταδίκη του και τον θάνατό του δια λιθοβολισμού:
«Έχοντας τέτοιο χαρακτήρα, ο Άνανος θεωρώντας την ευκαιρία εξαιρετική, τώρα που ο Φήστος είχε πεθάνει και ο Αλβίνος βρισκόταν ακόμα καθ’ οδόν, συγκάλεσε συμβούλιο κριτών και έφερε ενώπιον του τον αδελφό του Ιησού του λεγόμενου Χριστού Ιάκωβο και μερικούς άλλους. Τους κατηγόρησε ότι είχαν παραβιάσει τον νόμο και τους παρέδωσε για λιθοβολισμό». Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία XX 9,1. 
Τα δύο παραπάνω αδιαμφισβήτητα χωρία τουΙώσηπου, έχουν οδηγήσει τους μελετητές, πως το χωρίο του Ιώσηπου που αναφέρεται στο Χριστό έχει υποστεί ορισμένες αλλοιώσεις από κάποιο Χριστιανό αντιγραφέα. Είναι αυτές που τις έχουμε επισημάνει με πράσινο χρώμα καιπλάγια γραμματοσειρά. Όμως κανένας από τους μελετητές δεν απορρίπτει ως νόθο το χωρίο αυτό, αλλά δέχονται την γνησιότητά του σε συνδυασμό με τα χωρία που μιλούν για τον Ιωάννη το Βαπτιστή και τον Ιάκωβο τον «αδελφόθεο».

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΙΣΤΟ ΑΠΟ ΤΟ ΕΒΡΑΪΚΟ ΤΑΛΜΟΥΔ 
Το Ταλμούδ είναι η συλλογή της εβραϊκής θρησκευτικής παράδοσης που γράφτηκε μετά την Παλαιά Διαθήκη μεταξύ της εποχής που ζούσε ο Χριστός μέχρι τον Ε' αιώνα.
Οι αφηγήσεις αυτές έχουν μεγάλη σημασία γιατί αναφέρονται στα τέλη του πρώτου και τις αρχές του δεύτερου αιώνα:
«Έχει διδαχθεί: Την παραμονή του Πάσχακρέμασαν τον Γιεσού … επειδή έκανε μάγια και γοήτευε και παρέσυρε το Ισραήλ…

Συνέβη στο ραβίνο Ελαζάρ μπεν Νταμάχ, που τον δάγκωσε ένα φίδι, να έρθει να τον θεραπεύσει ο Ιακώβ, ένας άνθρωπος από το Κεφάρ Σομά στο όνομα του Γιεσού(α) μπεν Παντέρα …

Κάποτε περπατούσα στον επάνω δρόμο της Σεφωρίδας, και βρήκα ένα από τους μαθητές του Γιεσού του Ναζωραίου, ονόματι Ιακώβ,έναν άνθρωπο από το Κεφάρ Σεχάνια …»
Το Ταλμούδ επίσης μιλάει και για κάποιο δικαστή – Χριστιανό προφανώς – ο οποίος έδειξε στον Γαμαλιήλ Β΄ που είχε διαμάχη με την αδελφή του για την πατρική κληρονομιά το χωρίο του Ματθαίου, ότι ο Χριστός «ουκ ήλθε καταλύσαι το νόμο, αλλά πληρώσαι».
Υπάρχει όμως για τον Χριστό και η εχθρική Ιουδαϊκή παράδοση, που προσπαθεί να τον διασύρει και να τον εξευτελίσει.
Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση αυτή, γεννήθηκε όχι από νόμιμο γάμο αλλά πορνεία. Το όνομα του πατέρα του ήταν Πάνθηρας και ήταν Ρωμαίος στρατιώτης. Η μητέρα του, η οποία αποκαλείται άλλοτε Μύριαμ και άλλοτε Στάντα ήταν κομμώτρια.
Μνημονεύεται επίσης και η συνδιάλεξη του δωδεκαετούς Ιησού στο Ναό με τους πρεσβυτέρους, αλλά ως πράξη υπερβολικά ασεβή προς αυτούς.
Επίσης κατά το Ταλμούδ ο Χριστός έμαθε τη μαγεία του στην Αίγυπτο, κοντά στο δάσκαλό του ραβίνο Τζοσουά και έτσι έγινε μάγος, διαφθορέας και γόης των Ισραηλιτών.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΕΘΝΙΚΩΝ (ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΩΝ) ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ 
Ένα από τα κλασσικά επιχειρήματα των αρνητών της ιστορικής ύπαρξης του Χριστού είναι και το πώς δεν ασχολήθηκαν οι σύγχρονοι του Εθνικοί (ειδωλολάτρες) ιστορικοί με αυτόν.
Μεγαλύτερο επιχείρημα άγνοιας, αφέλειας και ασχετοσύνης από αυτό δεν υπάρχει. Γιατί ο Χριστός και ο Χριστιανισμός για πάνω από 50 χρόνια ήταν παντελώς άγνωστοι στις ευρείες λαϊκές μάζες των λαών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Ποιος έμαθε πότε και που γεννήθηκε ο Χριστός; Μια χούφτα βοσκών σε ένα απόμερο μέρος της αχανούς αυτής Αυτοκρατορίας. Και ο βασιλιάς Ηρώδης άκουσε αόριστα για κάποιο βασιλιά που γεννήθηκε και για να εξασφαλίσει το θρόνο του έστειλε τους στρατιώτες του στην απόμακρη αυτή περιοχή για να σφάξουν μερικά νήπια, για να έχει το κεφάλι του ήσυχο.
Και μετά λήθη για τριάντα χρόνια μέχρι την δημόσια δράση του Χριστού, η οποία βέβαια αφορούσε μόνο την περιοχή της Παλαιστίνης. Όπως αφορούσε την ίδια περιοχή για ακόμα 20 χρόνια, μέχρι την Αποστολική Σύνοδο στα τέλη του Ε΄ μ.Χ., όταν αποφασίστηκε ο Χριστιανισμός να σπάσει τα στενά Ιουδαϊκά όρια να ανοίξει τα φτερά του προς τον Εθνικό κόσμο και να πάψει να είναι μια Ιουδαϊκή αίρεση.
Ποιος λοιπόν και γιατί να ασχοληθεί με μία ακόμη αίρεση του Ιουδαϊσμού;
Ενδεικτικό των όσων λέμε, είναι και το εξής.Πως μόνο στα μισά προς τα τέλη του Β΄ αιώνα μ.Χ., αντιλαμβάνονται την απειλή του Χριστιανισμού και αναπτύσσουν την πολεμική εναντίον του τα «βαριά» ονόματα της Εθνικής διανόησης Κέλσος, Λουκιανός, Νουμήνιος κ.λ.π.
Παρόλα αυτά μαρτυρίες έστω και απλές αναφορές έχουμε από Εθνικούς συγγραφείς για το Χριστό και τον Χριστιανισμό που επιβεβαιώνουν την ιστορική ύπαρξη του Χριστού και μάλιστα σε πρώιμη σχετικά περίοδο, στις αρχές του Β΄ αιώνα μ.Χ.
Ξεκινάμε με τη μαρτυρία του Ρωμαίου ιστορικού Τάκιτου. Στο έργο του «Annales» (Χρονικά) που δημοσίευσε το 115 – 117 μ.Χ., ασχολείται με τα γεγονότα της βασιλείας των αυτοκρατόρων Τιβέριου, Καλιγούλα, Κλαύδιου και Νέρωνα.
Αναφερόμενος στο Νέρωνα, μιλάει για την πυρκαγιά της Ρώμης που έβαλε ο ίδιος και κατηγόρησε τους Χριστιανούς, εξαπολύοντας διωγμό εναντίον τους το 64 μ.Χ.
Αναφέρεται δηλαδή σε γεγονότα που συνέβησαν μόλις τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του Χριστού:
« Η κοινή γνώμη κατηγορούσε τον Νέρωνα σαν αυτουργό της πυρκαγιάς. Για να ησυχάσει αυτούς τους θρύλους ο Νέρωνας υπέδειξε άλλους ενόχους και επέβαλε πρωτοφανείς και μετά από πολλή σκέψη επινοημένες ποινές σ’ εκείνους, τους οποίους για τα βδελυρά τους κρυφά έργα μισούσαν και καλούσαν κοινά Χριστιανούς. Δημιουργός αυτού του ονόματος υπήρξε ο Χριστός, ο οποίος επί της αυτοκρατορίας του Τιβέριου από τον πραίτορα Πόντιο Πιλάτο παραδόθηκε σε τιμωρία».Τάκιτος Annales XV, 38,44.
Σύγχρονος σχεδόν με τον Τάκιτο υπήρξε οΣουετώνιος, που έγραψε μεταξύ των ετών 110 – 120 μ.Χ. για 12 αυτοκράτορες, δηλαδή από τον Αύγουστο μέχρι τον Δομητιανό. Αναφέρει πως σημειώθηκε μεγάλη αναταραχή μεταξύ των Ιουδαίων εξαιτίας του Χριστού και γι’ αυτό το λόγο ο αυτοκράτορας Κλαύδιος τους έδιωξε από τη Ρώμη. Πρόκειται δηλαδή για γεγονός που συνέβει μόλις είκοσι χρόνια μετά το δράμα του Γολγοθά!
«Judaeos impulsore Chresto assidue tumultuantes Romae expulsit» Σουετώνιος, Βίος Κλαύδιου XXV, 4 ήτοι «Εξόρισε από τη Ρώμη τους Ιουδαίους, επειδή βρίσκονταν σε συνεχή αναταραχή, υποκινούμενοι από το Χρεστό».
Εξαιτίας της λέξης Χρεστός, πολλοί αμφισβήτησαν πως ο Σουετώνιος εννοεί το Χριστό. Όμως αν επρόκειτο για άγνωστο πρόσωπο ο Σουετώνιος θα έβαζε μπροστά την αόριστο αντωνυμία κάποιος (Chresto quondam). 
Άρα πρόκειται για γνωστό πρόσωπο και στονΣουετώνιο και στους αναγνώστες του. 
Δεν πρέπει επίσης να διαφύγει της προσοχής μας πως τον τύπο Chresto, χρησιμοποιεί και ο Χριστιανός απολογητής Τερτυλλιανόςστην «Απολογία» του στο κεφάλαιο III (3)! 
Άξια μνείας επίσης και ένα «διαμάντι» πραγματικό για τον Χριστιανισμό, είναι ηεπιστολή που έστειλε ο έπαρχος της ΒιθυνίαςΠλίνιος ο νεώτερος προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό το 112 μ.Χ., ζητώντας του οδηγίες για την συμπεριφορά του απέναντι στους Χριστιανούς.
Ήταν συνήθεια τότε των επάρχων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας να στέλνουν επιστολές στους αυτοκράτορες της Ρώμης, εκθέτοντας τα πεπραγμένα τους στις επαρχίες ή να τους ζητήσουν συμβουλές.
Ονομάσαμε την επιστολή του Πλίνιου«διαμάντι» γιατί εκτός του ότι μαρτυρεί την ιστορικότητα του Χριστού, δίνει και πολλές αξιόλογες πληροφορίες για τον Χριστιανισμό και τους Χριστιανούς σε μια πρώιμη πραγματικά περίοδο. Και όλα αυτά μαρτυρούνται από μία μη Χριστιανική πηγή.
Έτσι διαβάζουμε για την μεγάλη εξάπλωσή του Χριστιανισμού, την αποδοχή του από όλες τις κοινωνικές τάξεις και φύλλα, την τέλεση της Θείας Λειτουργίας την ημέρα της Κυριακής και πολλά άλλα και ενδιαφέροντα στοιχεία.
Επειδή το μήκος της επιστολής είναι αρκετά μακρύ εμείς θα περιοριστούμε στο σημείο εκείνο που μιλάει μόνο για το Χριστό:
«Διαβεβαίωναν ότι όλη η αμαρτία τους ή η πλάνη τους ήταν η ακόλουθη: Σε ορισμένη μέρα πριν από την ανατολή του ήλιου συμμαζεύονταν κανονικά, έψελναν ύμνο στο Χριστό σαν σε Θεόο καθένας χωριστά με την σειρά του» Πλίνιος, Επιστολή X, XCVI.
Δεν θάπρεπε επίσης να προσπεράσουμε την μαρτυρία των Εθνικών συγγραφέων του δεύτερου αιώνα, οι οποίοι ναι μεν επικρίνουν τον Χριστό και τον ειρωνεύονται, κατ’ ουδένα όμως τρόπο δεν αμφισβητούν την ύπαρξή του και την ιστορικότητά του.Έτσι ο εκλεκτικός Πλατωνικός φιλόσοφος Κέλσος στο έργο του«Αληθής Λόγος» που έγραψε το 178 μ.Χ. αναφέρει:
«Ας αναφερθώ πρώτα στο ζήτημα του Ιησού, που πρωτοδίδαξε μόλις πριν λίγα χρόνια και που θεωρείται από τους Χριστιανούς υιός του Θεού» Κέλσος, Αληθής Λόγος, σελ. 29, Εκδόσεις θύραθεν Επιλογή.
Και λίγο πιο κάτω υιοθετώντας τις συκοφαντίες των Ιουδαίων γράφει:
«Η γέννηση του Ιησού από μια παρθένο είναι δική του επινόηση, για να συγκαλύψει την πραγματική καταγωγή του: γεννήθηκε σ’ ένα χωριό της Ιουδαίας από μια ντόπια, άπορη χειρώνακτα που ο άντρα της, ένας μαραγκός, την έδιωξε από το σπίτι σαν έμαθε ότι τον απατούσε μ’ έναν στρατιώτη που τον έλεγαν Πάνθηρα. Και διωγμένη και ταπεινωμένη περιπλανήθηκε και γέννησε κρυφά. Ο ίδιος επειδή ήταν φτωχός, πήγε να δουλέψει εργάτης στην Αίγυπτο όπου έμαθε μερικά από τα τεχνάσματα για τα οποία περηφανεύονται οι Αιγύπτιοι, και με τη βοήθεια αυτών των τεχνασμάτων, όταν ξαναγύρισε ανακήρυξε τον εαυτό του Θεό» Κέλσος, Αληθής Λόγος, σελ. 33, Εκδόσεις θύραθεν Επιλογή.

Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ 
Ο Ιουστίνος ο οποίος υπήρξε απολογητής του Χριστιανισμού, μας δίδει ένα πολύ σοβαρό στοιχείο για την ιστορική ύπαρξη του Χριστού. Στην Α΄ Απολογία του την οποία απευθύνει περί το 147 μ.Χ. στον αυτοκράτορα Αντωνίνο τον Ευσεβή τους θετούς του υιούς την σύγκλητο και το δήμο της Ρώμης, μιλάει για επίσημες εκθέσεις που υπήρχαν στην Ρώμη του Πόντιου Πιλάτου και αναφέρονται στη ζωή και τη σταύρωση του Χριστού. Οι Εκθέσεις αυτές οι οποίες ονομάζονταν «Acta Pilati» (Πράξεις Πιλάτου) ήταν υπαρκτές, γιατί ο Ιουστίνος δεν μπορούσε να ψεύδεται, αφού ο Αντωνίνος και οι λοιποί θα μπορούσαν πολύ εύκολα να διαπιστώσουν αν αληθεύουν οι ισχυρισμοί του Ιουστίνου ή όχι.
Αξίζει εδώ να διευκρινίσουμε πως τα κείμενα που είχε υπόψη του ο Ιουστίνος, δεν έχουν σχέση με τις σωζόμενες απόκρυφες «Πράξεις του Πιλάτου» που είναι μεταγενέστερες – γράφτηκαν στις αρχές του Ε΄ αιώνα – και πιθανόν να είχαν ως βάση τα κείμενα που είχε υπόψη του ο Ιουστίνος.
Αλλά ας δούμε τις τόσο σοβαρές μαρτυρίες για την ιστορικότητα του Χριστού, από την Α΄ Απολογία του Ιουστίνου.
Η πρώτη αναφέρεται στα διαδραματισθέντα κατά την σταύρωση του Χριστού:
« Και μετά τη σταύρωση αυτού «έβαλαν κλήρο στον ιματισμό του και διαμοίρασαν τα ιμάτιά του οι σταυρώσαντες αυτόν». Και ότι αυτά πραγματοποιήθηκαν, μπορείτε να τα μάθετε από τις πράξεις που έγιναν επί Ποντίου Πιλάτου»Ιουστίνος Α΄ Απολογία 36, 8 –10.
Η δεύτερη μιλάει για τα θαύματα που πραγματοποίησε ο Χριστός:
«Περί του ότι προφητεύθη πως ο Χριστός μας θα θεραπεύσει όλες τις αρρώστιες και θα αναστήσει νεκρούς, ακούστε αυτά που έχουν ειπωθεί … Και ότι τα πραγματοποίησε αυτά,μπορείτε να τα μάθετε από τις πράξεις που έγιναν επί Ποντίου Πιλάτου» Ιουστίνος Α΄ Απολογία 48, 1 – 4.

Βιβλιογραφία.
Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Εκδόσεις Κάκτος
Απολογηταί Ιουστίνος, Εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς
Κέλσος, Αληθής Λόγος, Εκδόσεις θύραθεν Επιλογή
Σουητώνιος, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ian Wilson, Οι Μαρτυρίες, Εκδόσεις Κονιδάρη
Travers Herford, Christianity in Talmud and Midrash