Από ομιλία τοῦ Πρωτ. π. Μιχαήλ Χαλᾶ
Ο
Εσπερινός αποτελεί την απογευματινή ακολουθία του ημερονυκτίου
προγράμματος της Θείας Λατρείας. Είναι σχετικά σύντομη ακολουθία και
χαρακτηρίζεται για την ωραιότητα των ύμνων και την κατανυκτικότατα που
αποπνέει. Στον Εσπερινό χρησιμοποιούμε όλα σχεδόν τα τα βασικά βιβλία
του αναλογίου (Ωρολόγιο το Μέγα, Παρακλητική, Μηναίο και κατά περίσταση
Τριώδιο και Πεντηκοστάριο).Η ιστορία των τελετουργικών τύπων μας διαφωτίζει και μας αποκαλύπτει την πορεία της παραδόσεως από την εποχή του Κυρίου και των Αποστόλων, μέχρι σήμερα. Η θεωρία μας αποκαλύπτει το νόημα και τη θεολογική σημασία, που έδωσαν στους λειτουργικούς μας τύπους οι Πατέρες και οι Διδάσκαλοι της Εκκλησίας. Από την ιστορική αναδρομή γίνεται σαφές ότι οι σημερινές ακολουθίες του νυχθημέρου, που τελούνται στην Ορθόδοξη Εκκλησία, πέρασαν από διάφορα στάδια εξελίξεως. Αρχικά ήταν σταθμοί προσευχών, συνδεόμενοι προς ορισμένους καίριους σταθμούς του εικοσιτετραώρου κυρίως το εσπέρας και το πρωί. Μερικοί από τους σταθμούς αυτούς (Τρίτη, έκτη, ενάτη ώρα, μεσονυκτικό), ήταν ήδη στο Ναό των Ιεροσολύμων και στις Συναγωγές των Ιουδαίων καιροί λατρείας.
Μαρτυρίες έχουμε στην Παλαιά αλλά και στην Καινή Διαθήκη. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο οι σταθμοί της προσευχής πολλαπλασιάζονται, η ατομική προσευχή γίνεται ομαδική, παίρνει δηλαδή βαθμηδόν την μορφή Ακολουθίας. Έτσι αποκτούν ένα θεολογικό και πνευματικό νόημα, γίνονται από ‘μνήμη Θεού’ μνήμη της εν Χριστώ σωτηρίας, αδιάλειπτη και κάθε μέρα ανανεούμενη αναφορά και υπόμνηση των κυρίων σταθμών του απολυτρωτικού έργου του Κυρίου μας. Οι ακολουθίες του νυχθημέρου, κυρίως ο Εσπερινός και ο Όρθρος, βάστασαν και το βάρος του εορτολογικού κύκλου, των εορτών δηλαδή του λειτουργικού έτους και μνημών των καθημέραν Αγίων. Ο Εσπερινός εξελίχθη σε πολύπλοκη και πλουσιότατη ακολουθία. Χωρίς υπερβολή συνδυάζει με τον καλύτερο τρόπο δοξολογία και δέηση, χαρά και κατάνυξη, προσευχή και διδασκαλία, θεολογία και πρακτική εποπτεία. Όλ’ αυτά γίνονται με τον πιο ευχάριστο τρόπο, το άσμα, το μέτρο, τη μουσική, τη σεμνοπρεπή τελετουργία, το θυμίαμα, την προβολή κάθε φορά ιερής εικόνος, τα σύμμετρα φώτα, εκεί όπου συναντώνται Θεός και άνθρωπος και συνεορτάζει η επίγεια και ουράνια Εκκλησία του Θεού. Μόνη η γνώση της ιστορικής εξελίξεως των λειτουργικών τύπων μπορεί να οδηγήσει σ’ ένα είδος λειτουργικού ρομαντισμού που εξιδανικεύει το παρελθόν και αγνοεί τη μεταγενέστερη εξέλιξη και τη σύγχρονη πραγματικότητα. Η θεωρία, η λεγόμενη λειτουργική θεολογία, αν δεν στηρίζεται στη γνώση της λειτουργικής παραδόσεως και της σημερινής ακριβούς πράξεως εκτρέπεται σε αυθαίρετες και υποκειμενικές ερμηνείες και αντί ταπεινά να υπομνηματίζει τα τελούμενα επιβάλλεται σ’ αυτά και πολλές φορές προσπαθεί να τα αλλοιώσει κατά το δοκούν.
* * *
Κατά την περίοδο της Καινής Διαθήκης εκ των Πράξεων πληροφορούμεθα ότι και αυτοί οι Απόστολοι ετήρουν πιστώς τις ιουδαϊκές ώρες προσευχής, στις οποίες εκήρυττον τον Επιφανέντα Μεσσία. Τελετουργική διάταξη βρίσκουμε το πρώτον εις το 8ο βιβλίο των Αποστολικών διαταγών, οι οποίες επιτάσσουν (ευχάς επιτελείτε όρθρου και Τρίτη ώρα και έκτη και ενάτη και εσπέρα και αλεκτοροφωνία). Ο Εσπερινός όχι μόνο είναι η απαρχή της νυχθημέρου ακολουθίας, αλλά και η τελευταία προσευχή της απερχόμενης ημέρας. Συνεπώς είναι το κέντρο του συμπλέγματος της εσπερινής ακολουθίας, ήτοι της ενάτης ώρας, του εσπερινού και του αποδείπνου. Παντού και πάντοτε οι άνθρωποι συνήθιζαν να προσεύχονται στην έναρξη της νυκτός και στην αρχή της ημέρας. Όλα τα παλαιά στοιχεία που χρησιμοποιούσαν οι Εβραίοι και εννοώ τα λειτουργικά, πήραν νέο νόημα μέσα στην εκκλησία. Κέντρο τώρα είναι ο εν Τριάδι Θεός. Νέα στοιχεία κόσμησαν τις ακολουθίες αυτές. Ευχές και ύμνοι καθαρώς χριστιανικοί. Και η παλαιά λατρεία μεταμορφώθηκε σε "εν πνεύματι και αληθεία" κατά το παράγγελμα του Χριστού.
Μετά από τη συνήθη ευλογία της ενάρξεως ‘’Ευλογητός ο Θεός ημών’’ και την τριπλή πρόσκληση για προσκύνηση του Χριστού (Δεύτε προσκυνήσωμεν) αρχίζει η ψαλμωδία του περίφημου 103ου ψαλμού του προοιμιακού (ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριο). Ο ψαλμός αυτός ονομάζεται Προοιμιακός γιατί αποτελεί τον πρώτο, τον εισαγωγικό ψαλμό της ημέρας. Περιγράφει τη δημιουργία του κόσμου και δείχνει τη μεγαλωσύνη και τη μεγαλοπρέπεια του Θείου Δημιουργού. Αναγιγνώσκεται εις άπαντας τους Εσπερινούς του έτους. Αργεί από του Εσπερινού του Πάσχα, καθ’ όλην την Διακαινήσιμο Εβδομάδα, ως και εν τω Εσπερινώ της Αποδόσεως του Πάσχα. Από του Εσπερινού της Κυριακής του Θωμά μέχρι της αποδόσεως του Πάσχα διαβάζεται μεν, αλλά άνευ του ‘’Δεύτε προσκυνήσωμεν’’, διότι ψάλλουμε αντ’ αυτού το ‘’Χριστός Ανέστη’’. Ακολουθούν τα ‘’Αναξαντάρια’’. Ονομάζονται οι 10 τελευταίοι στίχοι του Προοιμιακού που ψάλονται με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια σε πανυγηρικούς εσπερινούς. Το όνομά τους λαμβάνουν από τη λέξη του 1ου στίχου ‘’Ανοίξαντός σου την χείραν’’. Σειρά έχουν τα ‘’Ειρηνικά’’ ή ‘’Μεγάλη Συναπτή’’. Αναφέρονται στην εσωτερική κατάσταση της ψυχικής ειρήνης, που είναι η προυπόθεση της κοινωνίας μας με το Πνεύμα το Άγιο. Τα αιτήματα αυτά καλύπτουν όλες τις πνευματικές και βιοτικές σχέσεις των Πιστών. Γι’ αυτό λέγεται και ‘’Μεγάλη Συναπτή’’ γιατί όλα τα αιτήματα συναπτά, όλα μαζί, το ένα κοντά στο άλλο, αναφέρονται στο Θεό και όλοι μαζί Διάκονος, Ιερέας, Λαός συνάπτονται σε μία ενότητα και από κοινού τα απευθύνουν στο Θεό. Και ο Λαός προσευχόμενος απαντά με τη δέηση ‘’Κύριε Ελέησον’’. Ο Ιερέας έρχεται με την κατάλληλη ευχή να ανακεφαλαιώσει τις αιτήσεις αυτές και με την εκφώνηση να οριστικοποιήσει ότι μόνο στον Τριαδικό Θεό ανήκει η δόξα, η τιμή και η προσκύνηση. Αυτό ήταν το πρώτο μέρος.
Στο δεύτερο μέρος αρχίζει η ψαλμωδία των ‘’επιλυχνίων ψαλμών’’ ή ‘’των ψαλμών του λυχνικού’’. Ειναι 4 ψαλμοί του ψαλτηρίου. Ο 140ος ‘’Κύριε εκέκραξα’’, εψάλετο και κατά την εσπερινή ακολουθία του ιουδαικού ναού. Είναι καθαρά εσπερινός ψαλμός. Ομιλεί για την εσπερινή θυσία, το θυμίαμα και παρακαλεί η προσευχή του πιστού να κατευθυνθεί στο θρόνο του Θεού. Οι δύο πρώτοι στίχοι, με το αρχαίο εφύμνιο ‘’εισάκουσόν μου Κύριε’’ ψάλλονται μελωδικά, πανυγηρικά ή κατανυκτικά, ανάλογα με το θέμα της ημέρας, στον ήχο της εβδομάδος ή στον ήχο που είναι συντεταγμένα τα τροπάρια της εορτής. Γι’ αυτόν το λόγο προτρέχουμε ώστε να δούμε σε τι ήχο ψάλλονται το Στιχηρά του Εσπερινού και αναλόγως ψάλλουμε τα Κεχραντάρια. Μετά τον 140ον ψαλμό, ακολουθεί η ψαλμωδία του 141ου ψαλμού ‘’φωνή μου προς Κύριον εκέκραξα’’. Ειναι ψαλμός γεμάτος συντριβή και κατάνυξη, δέηση προς τον Θεό που γνωρίζει τις αμαρτίες των ανθρώπων και είναι η καταφυγή των τεταπεινομένων και των καταδιωκομένων. Εδώ επισυνάπτεται ο 129ος ψαλμός ‘’εκ βαθέων εκέκραξά σοι Κύριε’’ που βασίζεται στην ελπίδα και το έλεος του Θεού. Και αυτόν ακολουθεί ο 116ος ψαλμός, που καλεί όλα τα έθνη να δοξάσουν το όνομα του Κυρίου, ‘’Αινείτε τον Κύριο πάντα τα έθνη’’. Οι στίχοι των ψαλμών αυτών της Παλαιάς Διαθήκης δεν ψάλλονται μόνοι τους. Από τον καθένα από τους τελευταίους εξαρτάται και από ένα τροπάριο. Έτσι την ψαλμωδία συνοδεύει σειρά από 10 ή 8 ή 6 τροπάρια, που επειδή συνάπτονται στους στίχους των ψαλμών λέγονται Στιχηρά. Αυτά αλλάσσουν κάθε ημέρα ανάλογα με το θέμα της εορτής ή του Αγίου. Έτσι δημιουργήθηκαν σειρές τροπαρίων για τους ψαλμούς αυτούς του εσπερινού, τα στιχηρά εσπέρια. Είναι έργα χριστιανών ποιητών. Πολλά από αυτά είναι πραγματικά αριστουργήματα συνθέσεως και μελωδίας. Είναι συντεθειμένα κατά τους οκτώ ήχους και επανέρχονται κάθε οκτώ Κυριακές. Στην ακολουθία των Κυριακών στην οκτάηχο υπάρχουν επτά τροπάρια αναστάσιμα.
Τα τρία πρώτα είναι έργα του Ιωάννου του Δαμασκηνού, τα υπόλοιπα τέσσερα, φέρουν την υπογραφή ‘’στιχηρά ανατολικά’’ πιθανόν από το όνομα του ποιητού τους Ανατολίου. Στα στιχηρά του εσπερινού διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις:
Α) Στον εσπερινό του Σαββάτου ψάλλουμε 10 στιχηρά. Προηγούνται τα Αναστάσιμα από την παρακλητική και ανάλογα με την εορτή συμπληρώνουμε τον αριθμό 10 με :4, 3 ή 6 στιχηρά από το μηναίο ή και συνδυασμό μηναίου και τριωδίου.
Β) Στον εσπερινό των καθημερινών ψάλλουμε συνήθως 6 στιχηρά από παρακλητική και μηναίο.
Γ) Στις μεγάλες Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές ψάλλουμε στιχηρά από το μηναίο.
Ως αποκορύφωμα των στιχηρών έρχεται το Δοξαστικό. Είναι μεγαλύτερος συνήθως ύμνος από τα στιχηρά που ψάλλεται σε πιο αργό ρυθμό, με περίτεχνη μουσική και ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια. Εισάγεται με το ‘’Δόξα Πατρί’’ και το ‘’Νυν και Αεί’’. Διακρίνουμε εδώ τις εξής περιπτώσεις:
Α)Συνήθως με το ‘’Δοξα Πατρί’’ ψάλλουμε το δοξαστικό της εορτής της ημέρας, ενώ ακολουθεί με το ‘’νυν και αεί’’ ομόηχο θεοτοκίο.
Β) Στον εσπερινό του Σαββάτου εάν εορτάζεται Άγιος προηγείται το Δοξαστικό του Αγίου. Στο ‘’και νυν΄΄ ψάλλουμε το ‘’Δογματικό’’ δοξαστικό του ήχου της ημέρας από την παρακλητική. (Τα 8 αναστάσιμα δοξαστικά του εσπερινού του Σαββάτου ονομάζονται ‘’δογματικά’’ γιατί στους στίχους τους αναπτύσσονται δογματικές αλήθειες της πιστεώς μας.)
Στο σημείο αυτό γίνεται η είσοδος του εσπερινού. Ο Ιερέας κρατώντας το θυμιατήριο βγαίνει από την βόρεια πύλη του Ιερού και έρχεται στο μέσον του σολέα εκφωνόντας το ‘’Σοφία Ορθή’’. Ακολούθως ψάλλει το ‘’Φως ιλαρόν’’. Το ‘’φως ιλαρόν’’ είναι ένας από τους αρχαιότερους χριστιανικούς ύμνους. Ψάλλονταν την ώρα ακριβώς που το φώς της ημέρας έφευγε και αναγκάζονταν να ανάψουν τα λυχνάρια. Γι’ αυτό το λόγο ονομάζεται και ‘’επιλύχνιος ευχαριστία’’. Θυμίαμα προσεφέρετο και στον ιουδαϊκό ναό κατά την ώρα της εσπερινής προσευχής. Από εκεί προήλθε και συνεχίστηκε από τη χριστιανική εκκλησία το έθος της προσφοράς του θυμιάματος. Το δε άναμμα των εσπερινών φώτων είχε πάρει στην εκκλησία ένα νέο χριστιανικό νόημα. Ο Χριστός είναι το φώς που χάρισε τον φωτισμό στην εν σκότει και σκιά καθημένη ανθρωπότητα. Ο Μέγας Βασίλειος γνώριζε τον ύμνο αυτόν, το ‘’φώς ιλαρόν’’ και τον ωνόμαζε ‘’αρχαία φωνή’’. Αρχαία και για την εποχή του, τον 4ο αιώνα.
Την είσοδο των Ιερέων στο Άγιο Βήμα ακολουθεί η ψαλμωδία του Προκειμένου’’. Είναι μικρός ύμνος που ψάλλεται τρείς φορές συνοδευόμενος την 2η και 3η φορά από στίχο. Κάθε ημέρα έχει δικό της Προκείμενο, που βρίσκεται στο Ωρολόγιο το Μέγα, στην ακολουθία του εσπερινού. Οι μεγάλες Δεσποτικές εορτές έχουν ιδιαίτερο προκείμενο ‘’τις Θεός Μέγας’’ που βρίσκεται στην ακολουθία της εορτής, στο Μηναίο. Τις Κυριακές της Μ. Τεσσαρακοστής ψάλλουμε τα Μεγάλα Προκείμενα’’: ‘’Μη αποστρέψεις’’ και ‘’Έδωκας κληρονομίαν’’ εναλλάξ σε ήχο πλ. δ΄ και σε μέλος αργό και κατανυκτικό. Ονομάζεται προκείμενο διότι έκειτο προ του ψαλμού. Κατ’ άλλην ερμηνεία διότι έκειτο προ των αναγνωσμάτων. Τα προκείμενα μας υπενθυμίζουν κάθε φορά το ειδικό νόημα του μικρού εβδομαδιαίου εορτολογικού κύκλου. Έτσι το προκείμενο του εσπερινού του Σαββάτου αναφέρεται στο θέμα της Κυριακής, την Ανάσταση του Χριστού. Είναι ο 1ος στίχος του 92ου ψαλμού: ‘’ο Κύριος εβασίλευσεν ευπρέπειαν ενεδύσατο’’ και ψάλλεται σε ήχο πλ.
β΄. Στις μεγάλες Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές καθώς και στις εορτές μεγάλων Αγίων, αναγνώσκονται 3 αναγνώσματα από την Π. Διαθήκη κατά βάση Προφητείες. Υπάρχουν στην ακολουθία της εορτής στο Μηναίο.
Και εισερχόμαστε στο τελευταίο μέρος της ακολουθίας του εσπερινού με τις αιτήσεις, τα απόστιχα και τα απολυτίκια. Ο Ιερέας εκφωνεί μια σειρά από αιτήσεις προς τον Κύριο. Ο ψάλτης ψάλλει 3 φορές το ‘’Κύριε ελέησον’’ εκτός από την τελευταία αίτηση κατά την οποία το ‘’Κύριε ελέησον’’ λέγεται μια φορά. Η δέηση αυτή λέγεται ‘’εκτενής’’ επειδή είναι εκτεταμένη ή γιατί τα αιτήματα αναφέρονται προς τον Θεό με επίταση – με επιμονή-. Δεόμεθα για τους χριστιανούς, τον Αρχιεπίσκοπο, το ιερατείο, μοναχικές αδελφότητες, υγεία και σωτηρία των ζώντων πιστών, την ανάπαυση των κεκοιμημένων.
Το ‘’Καταξίωσον’’ που ακολουθεί είναι μια μικρή ευχή που βρίσκεται στο Ωρολόγιο το Μέγα. Είναι μια εκλογή στίχων από τους ψαλμούς της Π. Διαθήκης που αρχίζουν με την δέηση για την αναμάρτητο διέλευση της εσπέρας.
Κατόπιν ο Διάκονος μας καλεί να συμπληρώσουμε την εσπερινή μας δέηση και θέττει στο στόμα του λαού αιτήματα προσευχής. Να μας χαρίσει ο Θεός φύλακα άγγελο, άφεση αμαρτιών, τα συμφέροντα για τις ψυχές μας, ειρήνη στον κόσμο, να περάσουμε τον υπόλοιπο χρόνο της ζωής μας χριστιανικά και ειρηνικά. Αιτήματα γεμάτα πνευματικότητα. Αυτές οι αιτήσεις είναι σαν μια ανάπτυξη του ‘’ελθέτω η βασιλεία σου και γενηθήτω το θέλημά σου’’ της Κυριακής προσευχής. Και ο Ιερέας κατακλείοντας τις δεήσεις αυτές, ευλογεί το λαό, που καλείται από το Διάκονο να σκύψει το κεφάλι του, για να αποδεχθή την θεία ευλογία σαν πιστός και ταπεινός δούλος του Θεού. Αυτόν παρακαλεί ο Ιερεύς να διαφυλάξει τους πιστούς κατά την εσπέρα και την επερχομένη νύκτα από κάθε εχθρό, από κάθε ενέργεια διαβολική και από ματαίους λογισμούς και πονηρές ενθυμήσεις. Με την ευχή αυτήν που είναι συγχρόνως ευχή ευλογίας και ευχή απολύσεως, ελάμβανε τέλος η ακολουθία του εσπερινού. Τα υπόλοιπα, δηλαδή τα απόστιχα και τα απολυτίκια, προστέθηκαν σε μεταγενεστέρα εποχή. Η ιστορία της διαμορφώσεως του τμήματος αυτού είναι αρκετά ενδιαφέρουσα.
Στις μεγάλες εορτές μετά το τέλος του εσπερινού, εγένετο λιτανεία. Κατά τη διαδρομή της λιτανείας εψάλλετο συνήθως ένα τροπάριο πολλές φορές όπως παραδείγματος χάριν γίνεται σήμερα κατά την έξοδο της λιτανείας για την τέλεση της ακολουθίας της Αναστάσεως, έξω από το Ναό, κατά την νύκτα του Πάσχα. Το τροπάριο που ψάλλεται τότε ‘’την ανάστασή σου Χριστέ Σωτήρ’’ είναι ακριβώς το πρώτο τροπάριο των αναστασίμων αποστίχων του πλ. β΄ ήχου. Στο τροπάριο αυτό προσετέθησαν και άλλα. Στην Κυριακή, στον εσπερινό του Σαββάτου είναι φανερή η προσθήκη. Στο πρώτο τροπάριο έχουν προστεθεί 3, στον κάθε ήχο, συνολικά 24 κατ’ αλφαβητική σειρά τροπαρίων που σχηματίζουν αλφαβητική ακροστιχίδα. Λέγονται απόστιχα ή στιχηρά από στίχου τροπάρια γιατί στα νέα τροπάρια που προστέθηκαν, προτάσσσονται στίχοι κατ’ εκλογήν από ψαλμούς, ανάλογα προς το θέμα της εορτής. Της Κυριακής, και οι στίχοι και τα τροπάρια είναι Αναστάσιμα.
Στα απόστιχα διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις:
Α) Στον εσπερινό του Σαββάτου ψάλλουμε πάντοτε τα αναστάσιμα απόστιχα από την παρακλητική.
Β) Τις καθημερινές ψάλλουμε τα απόστιχα του Αγίου της ημέρας από το μηναίο. Εάν δεν υπάρχουν, ψάλλουμε τα απόστιχα του εσπερινού από την παρακλητική, την αντίστοιχη ημέρα της εβδομάδος. Τα απόστιχα συνοδεύονται από Δοξαστικό, που αποτελεί και την κορύφωσή τους. Διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις:
Α) Στον εσπερινό του Σαββάτου εάν έχουμε εορτή Αγίου, μετά τα αναστάσιμα απόστιχα, ψάλλουμε με το ‘’Δόξα πατρί’’ το δοξαστικό των αποστίχων του Αγίου. ’’Και νυν’’ το ομόηχο θεοτοκίον που υποδεικνύει το μηναίο.
Β) Στον εσπερινό των καθημερινών ψάλλουμε δοξαστικό από το μηναίο. Εάν δεν υπάρχει ψάλλουμε το δοξαστικό των αποστίχων της παρακλητικής. Στις μεγάλες εορτές γίνεται η λιτανεία-λιτή, κατά την εκκλησιαστική ορολογία. Εκεί συνετέθηκαν νέα ειδικά τροπάρια, τα ιδιόμελα της λιτής.
Και ο εσπερινός κατακλείεται με το ‘’Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα’’ τον ύμνο που είπε ο Συμεών όταν δέχτηκε στην αγκαλιά του το Χριστό βρέφος στο Ναό των Ιεροσολύμων. Κάθε μέρα στον εσπερινό προ της Απολύσεως λέγεται το ‘’Νυν απολύεις’’ μετά του τρισαγίου. Στην Διακαινήσιμο εβδομάδα και στον εσπερινό της Αποδόσεως του Πάσχα, μετά το ‘’αναστάσεως ημέρα’’ αντί τρισαγίου το ‘’Χριστό Ανέστη’’ (τρις) και ευθύς η απόλυση. Γιατί έβαλαν την ωδή του Συμεών στο τέλος του εσπερινού; Ίσως γιατί το ‘’Νυν απολύεις’’ θυμίζει την απόλυση. Ίσως γιατί το συνέδεσαν με το τέλος της περιόδου του νόμου της Π. Διαθήκης, που τύπος της εθεωρείτο ο εσπερινός. Με την ωδή αυτή συνεδέθησαν τα τροπάρια Απολυτίκιον ή Απολυτικόν ωνομάζετο η ωδή αυτή από την αρκτική της φράση ‘’Νυν απολύεις’’. Κατ’ άλλη ερμηνία ‘’απολυτίκια’’ λέγονται γιατί ψάλλονται στην απόλυση του εσπερινού ή γιατί ψάλλονται σε απολελυμένο, δηλαδή σύντομο μέλος. Το πιο πιθανό όμως είναι το πρώτο. Έχουμε τρία είδη απολυτικίων: α) Αγίων β) Μεγάλων Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών γ) Των 8 ήχων της βυζαντινής μουσικής.
Διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις:
Α) Στον εσπερινό του Σαββάτου ψάλλουμε το Αναστάσιμο Απολυτίκιο του ήχου της εβδομάδος. Ακολουθεί το απολυτίκιο του Αγίου εάν έχουμε εορτή με ‘’Δόξα’’..... ακολουθεί ‘’και νυν’’..... το ομόηχο αναστάσιμο θεοτόκιο.
Β) Εάν δεν εορτάζεται μεγάλος Άγιος μετά το αναστάσιμο απολυτίκιο ακολουθεί το θεοτοκίον με ‘’Δόξα Πατρι..... Και νυν....’’
Γ) Στους εσπερινούς των καθημερινών ψάλλουμε το απολυτίκιο του Αγίου της ημέρας, ακολουθεί ‘’Δόξα Πατρί... και νυν....’’ ομόηχο θεοτοκίον. Τα Απολυτίκια των καθημερινών βρίσκονται σε ιδιαίτερο κεφάλαιο στο Ωρολόγιο το Μέγα, κατά ήχο και ημέρα της εβδομάδας.
Δ) Τα απολυτίκια των μεγάλων Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών ψάλλονται 3 φορές χωρίς να συνδέονται από άλλα απολυτίκια ή θεοτοκία και χωρίς να εισάγονται με το ‘’Δοξα Πατρί... και νυν....’’ Σημειωτέον όσον αφορά τα απολυτίκια η Δευτέρα είναι αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους των ‘’Ουρανίων Ταγμάτων’’, η Τρίτη στον Τίμιο Πρόδρομο ‘’Μνήμη Δικαίου’’, η Τετάρτη και η Παρασκευή στον Τίμιο Σταυρό ‘’Σώσον Κύριε’’, η Πέμπτη στους Αγ. Αποστόλους και Αγ. Νικόλαο ‘’Απόστολοι Άγιοι’’ και ‘’Κανόνα Πίστεως’’, το Σάββατο στους κεκοιμημένους και Προφήτες. Ακολουθεί η γνωστή απόλυση και κατακλείεται ο εσπερινός.
* * *
Διαφοραί μεταξύ Μικρού και Μεγάλου Εσπερινού:Στον Μέγα Εσπερινό γίνεται Είσοδος μετά θυμιατού ή μετά Ευαγγελίου, όταν ακολουθεί Θεία Λειτουργία. Μέγας Εσπερινός γίνεται κατά το Σάββατο το εσπέρας και όταν την επομένη του Εσπερινού, ο εορταζόμενος Άγιος έχει πλήρη ακολουθία, ήτοι απόστιχα μετά δοξαστικού. Στους Μεγάλους εσπερινούς οσάκις είναι Δεσποτική ή Θεομητορική εορτή ή μνήμη Αγίου, Αποστόλου, Μεγαλομάρτυρος, οσιομάρτυρος, οσίου ή πανηγυρίζει ο Ναός, μετά την είσοδο, αναγνώσκονται τμήματα εκ της Π. Διαθήκης, Προφητείες ή εκ των Παροιμιών ή της Γενέσεως ή της Εξόδου.
* * *
Αρχιερατική χοροστασία Εσπερινού:Ο Αρχιερεύς εισέρχεται εντός του Ναού προ της ενάρξεως του εσπερινού και ιστάμενος στο κέντρο του σολέα ευλογεί. Κατα τη διάρκεια της ευλογίας ο χορός ψάλλει σε αργό μέλος και σε ήχο β΄ το ‘’εις πολλά έτη Δέσποτα’’. Ακολούθως λαμβάνουν ‘’καιρό’’- ευλογία οι Ιερείς. Ο Αρχιερεύς αναγινώσκει τον Προοιμιακό ψαλμό μέχρι του στίχου ‘’πάντα προς σε προσδοκώσι δόντος σου αυτούς συλλέξουσι’’. Αμέσως αρχίζουν οι χοροί τα ‘’Αναξαντάρια’’. Κατά τις αιτήσεις όταν μνημονεύεται ονομαστικά ο Αρχιερεύς, ο χορός υποψάλλει το ‘’εις πολλά έτη’’. Στην είσοδο όταν οι Ιερείς ψάλλουν το ‘’Φως ιλαρόν’’ και ο Αρχιερεύς ευλογεί το λαό με τα δικηροτρίκερα, ο χορός υποψάλλει ‘’εις πολλά έτη’’. Επίσης ο Αρχιερεύς αναγινώσκει το ‘’καταξίωσον’’ και τις ‘’προφητείες’’. Κατά το πέρας της ακολουθίας ο πρώτος τη τάξη Ιερεύς εκφωνεί την απόλυση και ο Αρχιερεύς ευλογεί. Οι χοροί ψάλλουν το ‘’τον Δεσπότην και Αρχιερέα ημών Κύριε φύλαττε’’.
* * *
Μέγας Εσπερινός μετ’ αρτοκλασίας: Οσάκις πανηγυρίζει Ναός αύτη τελείται μετά τη Συναπτή των Πληρωτικών. Προηγείται η εικόνα του εορταζομένου Αγίου και ψάλλεται ένα τροπάριο της λιτής. Γίνεται μικρή λιτάνευση και στάντες στο μέσον του Ναού ή στον Σολέα, όπου υφίσταται επί τραπεζίου, κάνιστρον περιέχον τους πέντε άρτους και επ’ αυτών η επτάφωτος λυχνία. Γίνεται η σχετική δέηση. Μετά την εκφώνηση ‘’ότι ελεήμων’’ ο πρώτος τη τάξη απευθύνει τον αρχαίο ασπασμό στο λαό διά του ‘’ειρήνη πάσι’’ και αναγινώσκει την ευχή ‘’Δέσποτα πολυέλεε’’ και εν συνεχεία ψάλλει το ‘’Θεοτόκε Παρθένε’’ εις ήχο πλάγιο του α΄ ή εις ήχο βαρύ κατά προτίμηση, θυμιά τους άρτους, τις εικόνες, το λαό. Κατόπιν ευλογούνται οι άρτοι διά της ευχής ‘’Κύριε Ιησού Χριστέ’’. Μετά ο Ιερεύς ψάλλει το ‘’Πλούσιοι επτώχευσαν’’ εναλλαξ και οι χοροί ψάλλουν τα απόστιχα. Ακολουθεί απόλυσις.
* * *
Μέγας Εσπερινός Χριστουγέννων:Κατά την θ΄ώρα μετά τα ιδιόμελα ο Αναγνώστης κατέρχεται και ίσταται στο μέσον του Σολέα και απαγγέλει το Δοξαστικό με ύφος Ευαγγελίου ‘’Σήμερον γεννάται εκ Παρθένου’’ τον πρώτο στίχο τρις φορές και συνεχίζει όλον. Τον τελευταίο στίχο ‘’προσκυνούμεν την γέννα Χριστέ (τρις) δείξον ημίν και τα άγιά σου Θεοφάνεια’’. Εν συνεχεία οι χοροί ψάλλουν και αυτοί κατά στίχο. Γίνεται απόλυσις και άρχεται ο Μέγας Εσπερινός διά του ‘’Ευλογημένη η βασιλεία’’. Μετά τα Αναγνώσματα γίνεται Μικρά Συναπτή, ο Τρισάγιος Ύμνος και άρχεται η λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου. Θα πρέπει να λεχθεί, ότι εάν συμπέσει η εορτή των Χριστουγέννων Κυριακή ή Δευτέρα δεν τελείται Θεία Λειτουργία, αλλά μετά τα Απόστιχα γίνεται απόλυσις.
* * *
Μέγας Εσπερινός Παραμονής Φώτων:Περί το τέλος της θ΄ώρας ψαλλομένων των Ιδιόμελων, ο Αναγνώστης ή ο Κανονάρχης κατέρχεται και ίσταται στο μέσον του Σολέα. Όταν ψάλλωσι τα ιδιόμελα, ο Αναγνώστης απαγγέλει με μέλος και ύφος αναγνώσεως Ευαγγελίου το Δοξαστικό ‘’την χείραν σου την αψαμένην’’ όπου ψάλλουν μετά και οι χοροί κατά στίχο. Εν συνεχεία γίνεται απόλυση και άρχεται ο Εσπερινός διά του ‘’Ευλογημένη η βασιλεία’’. Προοιμιακός, Μεγάλη Συναπτή, Κεχραντάρια, Έσοδος μετά ευαγγελίου, Προκείμενο, Αναγνώσματα από Π. Διαθήκη, Τρισάγιο, Απόστολος, Ευαγγέλιο και εν συνεχεία η Θεία Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου. Μετά το Κοινωνικό και τη Θεία Κοινωνία ψάλλονται τα τροπάρια ‘’φωνή Κυρίου επί των υδάτων’’ και ακολουθεί ο Αγιασμός Παραμονής των Θεοφανείων.
* * *
Μεγάλη τεσσαρακοστή:Στον Κατανυκτικό Εσπερινό της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, υπάρχει περιεχόμενο κατανυκτικής υμνολογίας, η οποία με την κατάλληλη μουσική επένδυση δημιουργεί ανάταση και προσευχητική διάθεση στον πιστό. Οι διαφορές που υπάρχουν εν σχέσει με τους άλλους εσπερινούς είναι: Τα Κεχραντάρια - Στιχολόγια ψάλλονται στον ήχο της εβδομάδος σε σχέση με τα κατανυκτικά που ακολουθούν.
Στιχηρά: Ψάλλουμε 10 από τον στίχο ‘’εξάγαγε εκ φυλακής’’ ως εξής: α) 4 Κατανυκτικά (τα αναζητούμε στο τέλος του Τριωδίου, Κυριακή εσπέρας , στον ήχο της εβδομάδας. Β) 3 Προσόμοια (της σειρας ) του Τριωδίου και γ) 3 Προσόμοια του Αγίου της επομένης ημέρας.
Δοξαστικό: ψάλλουμε το Θεοτοκίο, Προσόμοιον που ακολουθεί τα Προσόμοια του Μηναίου σε αργή ρυθμική αγωγή προκειμένου να ακολουθήσει η είσοδος.
Εισοδος: Φως ιλαρόν, το οποίο αναγινώσκεται.
Μέγα Προκείμενον: Ψαλλομένου οι Ιερείς εισέρχονται στο Άγιο Βήμα, κλείεται η Ωραία Πύλη και οι Ιερείς αλλάσσουν τα καλύμματα της Αγίας Τραπέζης και εναποθέτουν εν αυτή μέλανα ή μαύρα. Το αυτό γίνεται και με την αμφίεση των κληρικών.
1) Την Κυριακή της Τυρινής Β΄και Δ΄ Κυριακή των Νηστειών το ‘’μη αποστρέψεις το πρόσωπό σου από του παιδός σου’’.
2) Την Α΄, Γ΄ και Ε΄ Κυριακή των Νηστειών το ‘’έδωκας κληρονομίαν τοις φοβουμένοις το όνομά σου Κύριε’’. Ακολουθεί εκτενής, Καταξίωσον, Πληρωτικά και φτάνουμε στο Ιδιόμελο, εις τον στίχο. Ψαλλουμε από το Τριώδιο το Ιδιόμελο (δις). Κατά παράδοση ψάλλουμε τα αργά ιδιόμελα του Ιακώβου Πρωτοψάλτου, σε αργό στιχηραρικό μέλος. Μέλη που θεωρούνται εξαιρετικού κάλους και τέχνης. Ακολουθεί το Μαρτυρικόν και το Θεοτοκίον- Δοξαστικό. Αντί απολυτικίων ψάλλουμε σε ήχο πλάγιο του Α΄ και ειρμολογικό μέλος τα τροπάρια: ‘’Θεοτόκε Παρθένε’’, ‘’Βαπτιστά του Χριστού’’, ‘’Ικετεύσατε υπέρ ημών’’, ‘’Υπό την σήν ευσπλαχνίαν’’. Εις έκαστον τροπάριον ποιούμεν τρείς μετανοίας. Ο Ιερεύς ‘’ο Ων ευλογητός ο Θεός ημών’’, ‘’Επουράνιε Βασιλεύ’’, ποιούμεν τρείς μεγάλας μετανοίας και ασπαζόμεθα την χείρα του Ιερέως λαμβάνοντας συγχώρεση. ‘’Δι’ ευχών’’.
3) Μεγάλη Πέμπτη: ‘’Ευλογημένη η βασιλεία του Πατρός’’, Προοιμιακός, Κεκραγάρια, Δόξα και Νυν, γίνεται είσοδος μετά Ευαγγελίου, ψάλλεται το ‘’φως ιλαρόν’’ και εν συνεχεία τα τρία αναγνώσματα: της εξόδου, εκ του Ιώβ, και εκ του Προφήτου Ησαΐου. Ακολουθούν τα αναγνώσματα Αποστολικό και Ευαγγελικό, Χερουβικό, ‘’του δείπνου σου του μυστικού’’ και ακολουθεί η λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου.
4) Μέγα Σάββατο: Η λειτουργία του Μ. Σαββάτου άρχεται με το ‘’Ευλογημένη η βασιλεία’’, ακολουθεί Προοιμιακός, Κεκραγάριον μετά των στιχηρών, είσοδος μετά του ευαγγελίου, αναγνώσματα, ο ύμνος των Αγίων Παίδων, Συναπτή και ψάλλεται το ‘’όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε’’, Αποστολικό νάγνωσμα, και μετά το πέρας ο Ιερέας σκορπίζει φύλλα δάφνης και ψάλλει το ‘’Ανάστα ο Θεός’’, κατόπιν γίνεται ανάγνωση του Ευαγγελίου, αντί χερουβικού ύμνου το ‘’σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία’’ και ακολουθεί η λειτουργία του Μ. Βασιλείου.
* * *
Εσπερινός καθιερώσεως Ιερού Ναού:Κατά το εσπέρας της παραμονής των εγκαινίων μεταβαίνει ο Αρχιερεύς μετά του Ιερού Κλήρου εις τον μέλλοντα να εγκαινιαστεί Ναό. Φέρων επιτραχήλιον και ωμοφόριον, θυμιά τρείς και καταρτίζει επί της Αγίας Τραπέζης τα Άγια Λείψανα, σε μερίδες τρείς. Τις τρεις αυτές μερίδες θέτει ο Αρχιερεύς, εντός του επί της Αγίας Τραπέζης ευρισκομένου ιερού δισκαρίου. Και λαβών αστερίσκον τίθησι επάνω του δίσκου, ως εν τη προσκομιδή, λέγων τον στίχον: ‘’Τον λόγον Κυρίου οι ουρανοί εστερεώθησαν’’. Κατόπιν και το κάλυμμα θέτει επί του φέροντος τις τρείς μερίδες των Αγίων Λειψάνων ιερού δισκαρίου λέγων ‘’ο Κύριος εβασίλευσεν...’’ και τον Αέρα ομοίως. Ο Αρχιερεύς ‘’ευλογητός ο Θεός’’, τα τροπάρια ‘’οι μάρτυρές σου Κύριε’’, ‘’Αθλοφόροι Κυρίου’’, ‘’τους μάρτυρας Χριστού΄΄. Ευθύς λέγεται το απολυτίκιο της ημέρας, κατόπιν το κοντάκιο ‘’ως απαρχάς της φύσεως’’, Δόξα...’’ μαρτύρων θείος χορός’’ και νυν... ’’Θεοτόκε συ η άμπελος’’ και απόλυση.
Δεν μπορούμε να κλείσουμε την ακολουθία του εσπερινού, εάν δεν αναφέρουμε την προ του εσπερινού αναγινώσκουσα θ΄ ώρα, η οποία είναι σφραγίς της ακολουθίας της ήδη ληγούσης εκκλησιαστικής ημέρας. Εαν η ημέρα είναι Δεσποτική ή Θεομητορική εορτή ή μεθεόρτια ή μνήμη εορταζομένου Αγίου, απολυτίκιο και κοντάκιο λέγονται τα της εορτής ή του Αγίου, ει δε μη, του τυχόντος Αγίου της ημέρας. Απολυτίκιο και αντί κοντακίου λέγεται το ‘’βλέπων ο ληστής τον αρχηγόν της ζωής’’, Δόξα ‘’εν μέσω δύο ληστών’’, και νυν ‘’τον Αμνόν και Ποιμένα’’. Το Σάββατο εσπέρας απολυτίκιον ‘’Απόστολοι μάρτυρες’’ και κοντάκιον ‘’ως απαρχάς της φύσεως’’. Την Κυριακή εσπέρας το Αναστάσιμο απολυτίκιον και αντί κοντακίου η υπακοή του ήχου. Σε όλη τη Διακαινήσιμο εβδομάδα αναγινώσκεται η του Πάσχα θ΄ ήτοι το ‘’Ανάσταση Χριστού’’, προλαβούσα τον όρθρο, όπως διατυπούται στο Ωρολόγιο. Στην Μ. Τεσσαρακοστή αναγινώσκεται όπως είναι διατεταγμένη στο Ωρολόγιο μετά των Μακαρισμών και των ακολούθων αυτούς. Απόλυσις εν τη θ΄ λέγεται πάντοτε η μικρή μετά του χαρακτηριστικού της εορτής, όπως ελέχθησαν το απολυτίκιον και το κοντάκιον.
* * *
Το
σπουδαιότερο και ιερώτερο κτήριο που ορθώνεται πάνω στη γη είναι ο
ορθόδοξος χριστιανικός ναός. Εντός αυτού τελείται η ωραιότερη,
μυσταγωγικώτερη και πνευματικώτερη λατρεία του αληθινού Θεού. Εντός
αυτού η θρησκεύουσα ορθόδοξη χριστιανική καρδιά, συναντά τον Πλάστη της,
ενώνεται με τον Δημιουργό της, λατρεύει ‘’εν πνεύματι και αληθεία’’ διά
μέσου των τελετουργικών δομών των μυστηρίων, εξαγιάζεται, αναγεννάται,
τρέφεται με τον άρτον των Αγγέλων, καλλιεργείται και αναπτύσσεται
πνευματικά, γαληνεύει και ηρεμεί από τον καύσωνα της καθημερινότητος,
επουλώνει τις πληγές που ο μισόκαλος της δημιουργεί, μεταρσιώνεται και
ανεβαίνει στο ‘’θρόνο της χάριτος’’. Ο ορθόδοξος χριστιανικός ναός με τα
τελούμενα εν αυτώ είναι μια σκιαγραφία του σύμπαντος και συγχρόνως μια
σκιαγραφία του ουρανού. Είθε ο Κύριός μας να λαλήσει δια των πτωχών προσπαθειών όλων μας, στις ψυχές των αγωνιζομένων εργατών του Αμπελώνα Του.
πηγή
