Ομιλία προς τους Δικαστικούς επί τη Μνήμη του Αγίου Διονύσου του Αρεοπαγίτου
Μετά πολλῆς τῆς ἀγάπης καί μεγάλης τῆς ἐκτιμήσεως ἡμῶν πρός τά πρόσωπά σας καί τό λειτούργημά σας, σεβαστή ὁμήγυρι τῶν Δικαστικῶν καί Εἰσαγγελέων, Πρωτοδικῶν, Ἐφετῶν καί Ἀρεοπαγιτῶν, σᾶς ὑποδεχόμεθα καί ἐφέτος εἰς τάς αὐλάς τῆς Μητρός σας Ἐκκλησίας, διά νά ἑορτάσουμε τήν ἱερά μνήμην ἑνός μεγάλου Ἁγίου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας, τοῦ πολιούχου καί προστάτου τῶν Ἑλλήνων Νομικῶν, ἱερομάρτυρος Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου. Οὗτος, προσελκύσθη εἰς τήν ἀλήθειαν τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Χριστοῦ ὑπό τοῦ μεγάλου ἀποστόλου τῶν Ἐθνῶν Παύλου, καί συμφώνως πρός τό συναξάριόν του ὑπερεῖχε «πλούτῳ καί δόξῃ καί συνέσει καί σοφίᾳ τῶν ἁπάντων», γνωρίσματα καί ἀξιώματα πού δέν τόν ἐμπόδισαν ὥστε νά μαρτυρήσει ὀδυνηρῶς ὑπέρ τῆς εὐαγγελικῆς ἀληθείας διά ἀποκεφαλισμοῦ .
Ἡ προσωπικότητα τοῦ σήμερον ἑορταζομένου Ἁγίου καί ἡ ὑπ' αὐτοῦ ἐγκολπωθεῖσα ἐν Χριστῷ ἀλήθεια, φθάσαντος εἰς τό ἴδιον μαρτύριον ὑπέρ αὐτῆς, μᾶς δίδει τήν πολύτιμον εὐκαιρίαν ὥστε νά ἀναφερθοῦμε κατά τήν περιώνυμον ταύτην ἡμέραν εἰς τήν σπουδαιοτάτην ἔννοιαν τῆς ἀληθείας, ἔννοια ἡ ὁποία πολλάκις εἰς τάς ἡμέρας μας παραγνωρίζεται καί καταπατεῖται χάριν τοῦ στυγνοῦ συμφέροντος καί τοῦ ἄνομου κέρδους. Ὅσοι τολμοῦν δέ νά προφέρουν τούτη τήν λέξιν, θεωροῦνται ἐκτός ἐποχῆς, ὡς σάν νά ἔρχονται ἀπό ἄλλον κόσμον, καθώς τό ψεῦδος, ἡ ἀπάτη καί ἡ διαφθορά τείνει νά διαβρώσει πλήρως τάς συνειδήσεις ἀρκετῶν ἐκ τῶν συνανθρώπων μας.
Ὡστόσο, ἀκούγεται καί εἰς τάς ἡμέρας μας τό μεγάλο καί συνάμα δυσκολαπάντητο ἐρώτημα: Ποῦ εὑρίσκεται ἡ ἀλήθεια; Ποία εἶναι ἡ ἀλήθεια; Τί ἐστί ἀλήθεια; Βασανιστικά πράγματι ἐρωτήματα διά τούς ἀνθρώπους κάθε ἐποχῆς, διότι ἡ «ζήτησις» ἤ ἡ «εὕρεσις»τῆς ἀληθείας δέν ἀποτελεῖ πρόβλημα μόνον τῶν καθημερινῶν ἁπλῶν συμβάντων, ἀλλά ἀφορᾶ εἰς ἅπαντας τούς τομεῖς τῆς ζωῆς καί τῆς δράσεως τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος. Διά τοῦτο καί γίνεται μεγάλη συζήτησις περί αὐτῆς, λ.χ. διά τήν ἐπιστημονικήν, τήν φιλοσοφικήν, τήν ἱστορικήν, τήν θρησκευτικήν ἀλήθειαν κ.ο.κ. Εἰς ὅλας τάς περιπτώσεις ἀναζητεῖται ἡ ἀληθοσύνη, δηλαδή ἡ ἀπόλυτη συμφωνία μέ τήν πραγματικότητα, κι ὄχι ἁπλῶς ἡ ἀληθοφάνεια, δηλαδή ἡ πιθανή ἤ ἐπιφανειακή ὁμοιότης μέ τήν ἀλήθειαν.
Εἰς ἕν ἀπό τά ὡραιότερα βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, εἰς τό βιβλίο τῶν Ψαλμῶν, περιέχονται οἱ ὑπέροχοι στίχοι πού ἀνέφερα εἰς τήν ἀρχήν τῆς ὁμιλίας μου:
Οἱ στίχοι αὐτοί μοῦ δίδουν κι ἐμέ σήμερον τήν πολύτιμον εὐκαιρίαν διά νά ἀναφερθῶ εἰς τάς δύο αὐτάς ἐννοίας, τῆς ἀληθείας καί τῆς δικαιοσύνης, περί τῶν ὁποίων πολλά ἀξιόλογα ἔχουν γραφεῖ καί εἰπωθεῖ ἄλλοτε ἀπό καταξιωμένους ἐπιστήμονες. Ἡ ἀναφορά μας κατά τήν εὔσημον ταύτην ἡμέραν εἰς τήν ξυνωρίδα τῆς ἀληθείας καί τῆς δικαιοσύνης θά γίνει ὑπό τό πρίσμα τῆς καθ' ὅλου βιβλικῆς θεολογίας, καθώς αὕται οἱ ἔννοιαι διατρέχουν ὁλόκληρον τήν Βίβλον, ἤτοι ἀπό τήν ἀρχήν ἕως τό τέλος τοῦ θεοπνεύστου κειμένου τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Εἶναι δέ προφανές ὅτι λόγῳ τοῦ περιορισμένου χρόνου κατά τήν παροῦσαν λατρευτικήν συνάξιν, ἡ ἀναφορά μας θά εἶναι εἰς πολλά σημεῖα ἐπιγραμματική.
Α. Ὅπως ἤδη προαναφέραμε, ἡ ἔννοια τῆς ἀληθείας ἀπασχολεῖ παλαιόθεν μέχρι σήμερον τήν ἀνθρώπινην σκέψιν, ἀναζητοῦσα κάθε φορά τοιοῦτον ὁρισμόν ὥστε νά καλύπτει τό ἐννοιολογικόν περιεχόμενόν της. Ἀποτέλεσμα τούτου ἦταν οἱ ποικίλοι ὁρισμοί, οἱ ποικιλόμορφες προσεγγίσεις ἤ καί ἐναντιούμενες ἀπόψεις περί τῆς ἀληθείας, ἀναλόγως τοῦ περιβάλλοντος τῶν ἑκάστοτε φιλοσοφικῶν συστημάτων.
Εἰδικότερον, εἰς τήν περίοδον τῆς κλασσικῆς ἀρχαιότητος δεσπόζει μία ἀπό τίς γονιμότερες διάνοιες πού γνώρισε ποτέ ὁ κόσμος, ὁ Πλάτων (427-347 π.Χ.), τοῦ ὁποίου οἱ ἀντιλήψεις σηματοδότησαν ὁλόκληρη τήν μετέπειτα πορεία τῆς ἑλληνικῆς, λατινικῆς καί ἐν συνεχείᾳ τῆς παγκοσμίου φιλοσοφικῆς σκέψεως. Κατ' αὐτόν, ἡ ἀλήθεια ἀποτελεῖ σπουδαιότατον ἀγαθόν διά τήν εὐτυχίαν τοῦ ἀνθρώπου. «Ἡ ἀλήθεια, γράφει, πρώτη ἔρχεται ἀπό ὅλα τά ἀγαθά καί στούς θεούς καί στούς ἀνθρώπους· ὅποιος θέλει νά εἶναι ἀξιομακάριστος κι εὐτυχής ἄς τήν ἀποκτήσει ἀμέσως ἀπό τήν ἀρχή, διά νά ζεῖ ὅσο δύναται περισσότερον καιρόν μετά τῆς ἀληθείας» .
Ὁ Πλάτων, ἐπίσης, ὑποστηρίζει τήν διαρκῆ ἐπικράτησιν τῆς ἀληθείας καί γι' αὐτό διατύπωσε καί τήν γενικήν ἀρχήν ὅτι δέν ἐπιτρέπεται τό ψεῦδος νά σκεπάζει τήν ἀλήθειαν, δηλαδή «ψεῦδός τε ξυγχωρῆσαι καί ἀληθές ἀφανίσαι» . Παρ' ὅλα αὐτά, δύναται νά γίνει ἀπόκρυψις τῆς ἀληθείας γιά λόγους σκοπιμότητος μόνον εἰς δύο περιπτώσεις: (α) Διά τό συμφέρον κάποιου ἀρρώστου ἀποκρύπτεται ἡ σοβαρότης τῆς κλινικῆς καταστάσεώς του· καί (β) διά τό συμφέρον τοῦ κράτους δέν λέγεται ἡ πλήρης ἀλήθεια εἰς τούς πολίτες ἤ ἀκόμη περισσότερον εἰς τούς ἐχθρούς του.
Ὡστόσο, ἡ ἀλήθεια παραμένει ἕν ἐργῶδες πνευματικόν ἀγώνισμα, εἰς τοῦ ὁποίου τήν γνῶσιν ἤ τήν κατάληψιν δέν δύναται νά φθάνουν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι. Εἰς αὐτήν τήν περίπτωσιν πολλοί ἀρκοῦνται ἁπλῶς εἰς τά συμβαίνοντα περιστατικά. Τοῦτο δέ διαπιστώνει μέ ἐνάργεια ὁ μεγάλος Ἕλλην ἱστορικός Θουκυδίδης (460-394 π.Χ.), ἐπισημαίνοντας ὅτι «ἀταλαίπωρος τοῖς πολλοῖς ἡ ζήτησις τῆς ἀληθείας καί ἐπί τά ἑτοῖμα μᾶλλον τρέπονται».
Μετά τῆς ἀληθείας συμπορεύεται καί ἡ ἔννοια τῆς δικαιοσύνης, ἤτοι ἡ ἐνάσκησις καί ἡ ἀπονομή τοῦ δικαίου. Ἡ ἀντίληψις περί τοῦ δικαίως καί νομίμως κρίνειν καί ἀποφαίνεσθαι ἦτον τόσο πολύ ἀνεπτυγμένη εἰς τήν ἑλληνικήν ἀρχαιότητα ὥστε ὁ ἐλεγειακός ποιητής Θέογνις ὁ Μεγαρεύς (6ος αἰ. π.Χ.) συγκεφαλαιώνει τούτην ὡς ἑξῆς: «Ἐν δέ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ' ἀρετήν ἐστιν». Ἡ ἀρετή τῆς δικαιοσύνης κρίνεται πλέον ἀπαραίτητη διά τήν ὕπαρξιν τῆς κοινωνίας καί τήν εὐνομίαν τῆς πόλεως. Διά τῆς δικαιοσύνης καί τῆς ἐλευθερίας συγκροτεῖται πλέον ἡ κοινωνία καί ὁ πολιτισμός τῶν προσώπων.
Β. Ἡ ἀνωτέρω σκιαγράφησις τῆς ἀρχαιοελληνικῆς ἀντιλήψεως περί τῆς ἀληθείας καί τῆς δικαιοσύνης μᾶς ἐπιτρέπει νά δοῦμε καθαρότερα τήν χρῆσιν τῶν ὅρων εἰς τά ἱερά κείμενα τῆς Π. Διαθήκης, περιέχοντα τόν ἀποκαλυφθέντα λόγον τοῦ ζῶντος Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπο. Ἐξ ἀρχῆς τονίζουμε ὅτι δέν πρέπει νά ἀναζητήσωμεν ἐν τῇ Βίβλῳ μίαν ἑλληνικήν ἀλήθειαν, ὁποίαν τήν δέχεται εὐχαρίστως ὁ ἰδικός μας Ἑλληνο-λατινικός πολιτισμός –καθώς ὁ μέν Αὐγουστῖνος ἀκολουθεῖ τήν γραμμήν τοῦ Πλάτωνος, ὁ δέ Θωμᾶς ὁ Ἀκινᾶτος ἀκολουθεῖ ἐκείνην τοῦ Ἀριστοτέλους, ἔνθα ἀλήθεια εἶναι ἕν πρᾶγμα ἀφῃρημένον, μία ἰδέα τήν ὁποίαν πρέπει νά ἀποδεσμεύσωμεν τοῦ αἰσθητοῦ.
Πιό συγκεκριμένα, ἡ ἔννοια τῆς ἀληθείας ἐν τῇ Π.Δ. ἐκφράζεται διά πολλῶν ἀναφορῶν, ἰδιαιτέρως δέ εἰς τό βιβλίο τῶν Ψαλμῶν. Γενικῶς παντοῦ διαφαίνεται ἡ ἀναντίλεκτη ὑπεροχή της, καθώς «πᾶσα ἡ γῆ τήν ἀλήθειαν καλεῖ, καί ὁ οὐρανός αὐτήν εὐλογεῖ» (Α΄ Ἔσδρ. 4,36). Γι' αὐτό «ἡ ἀλήθεια μένει καί ἰσχύει εἰς τόν αἰῶνα καί ζῇ καί κρατεῖ εἰς τόν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος» (στίχ. 38). Σέ ἄλλη συνάφεια λέγεται ὅτι «μεγάλη ἡ ἀλήθεια καί ὑπερισχύει» (στίχ. 4), «καί ἡ ἀλήθεια μεγάλη καί ἰσχυροτέρα παρά πάντα» (στίχ. 35), καθώς «ὑπέρ πάντα νικᾷ ἡ ἀλήθεια» (3,12). Εἶναι δέ φυσικό ὅτι ἐχθρός τῆς ἀληθείας καθίσταται τό ψεῦδος: «Γλῶσσα ψευδής μισεῖ ἀλήθειαν» (Παρμ. 26,28).
Ἰδιαιτέραν ἐντύπωσιν προκαλεῖ τό γεγονός ὅτι τό πρωταγωνιστικόν πρόσωπον ἐν τῇ Π.Δ., αὐτός ὁ ἴδιος ὁ Γιαχβέ - Κύριος, ὁ ὁποῖος ἐξ ἀγάπης πρός τό δημιούργημά του λαμβάνει πρῶτος τήν πρωτοβουλίαν διά σύναψιν διαθήκης μετά σπουδαίων μορφῶν τῆς ἀρχέγονης ἰσραηλιτικῆς ἱστορίας (Νῶε, Ἀβραάμ κ.λπ., Γεν. 9,8 ἑξ.· 15,18· 17,1 ἑξ.) καί κατά συνέπειαν μεθ' ὁλοκλήρου τοῦ λαοῦ του, παρουσιάζεται ὡς ὁ κατ' ἐξοχήν πιστός καί ἀληθής εἰς αὐτήν. Γι' αὐτό καί ὁ μέγας Μωυσῆς ἀπευθύνεται πρός τόν Ἰσραήλ μέ τοῦτα τά λόγια: «Καί γνώσῃ ὅτι Κύριος ὁ Θεός σου, οὗτος Θεός, Θεός πιστός, ὁ φυλάσσων διαθήκην ἔλεος τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν καί τοῖς φυλάσσουσι τάς ἐντολάς αὐτοῦ» (Δευτ. 7,9). Ἄλλαις λέξεσιν, ἡ προσωπική σχέσις τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπον ἐκφράζεται ὡς ἀλήθεια καί ἀξιοπιστία τοῦ Κυρίου εἰς τούς λόγους του καί τήν χορήγησιν τῶν δωρεῶν του, ταυτιζομέναι μέ τήν πραγματοποίησιν τῶν ἐπαγγελιῶν του, εἰς τούς ἀποδεχομένους ταῦτα.
Μέσα εἰς αὐτό τό πλαίσιον ὁ Ψαλμωδός ἀναγγέλλει περίτρανα τήν ἀλήθειαν τοῦ Θεοῦ: «Εἰς γενεάν καί γενεάν ἀπαγγελῶ τήν ἀλήθειάν σου ἐν τῷ στόματί μου» (Ψαλμ. 88,2). Κι ὄχι μόνον ὁ ἴδιος, ἀλλά καί ἡ κτίσις: «Ἐξομολογήσονται οἱ οὐρανοί τά θαυμάσιά σου, Κύριε, καί τήν ἀλήθειάν σου ἐν ἐκκλησίᾳ ἁγίων» (στίχ. 6). Ὁ δέ Θεός «ἀλήθειαν ἠγάπησεν» (50,8) καί «ἀληθείας ἐκζητεῖ ὁ Κύριος» (30,24)· «ἔλεον καί ἀλήθειαν ἀγαπᾷ Κύριος» (83,12) καί «ἀληθεύειν ἀρεστά τῷ Θεῷ» (Παρμ. 21,3). Κάθε λόγος τοῦ Κυρίου συνιστᾶ λόγον ἀληθινόν, «ἀρχή τῶν λόγων σου [τοῦ Κυρίου] ἀλήθεια» (Ψαλμ. 118,160). Οἱ λόγοι τοῦ Κυρίου, οἱ ἐντολές καί τά προστάγματά του, συνιστοῦν φανέρωσιν τῆς ἀληθείας, καί πόρρω ἀπέχουν ἀπό τήν προσωρινότητα καί τήν ἀπάτη τοῦ ψεύδους. Ἐπιπροσθέτως, ἀποτελῶν ἀσπίδα στά χέρια τοῦ πιστοῦ: «ὅπλῳ κυκλώσει σε ἡ ἀλήθεια αὐτοῦ [τοῦ Θεοῦ]» (90,4). «Εὐλογητός Θεός τῆς ἀληθείας», δηλαδή ἄς εἶναι δοξασμένος ὁ Θεός τῆς ἀληθείας, διαλαλεῖ ὁ ὁ δοικητής τῆς Ἰουδαίας Ζοροβάβελ (Α΄ Ἔσδρ. 4,40). Τέλος, δέ ἡ ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ ἔχει ὄχι μόνον ἱστορικόν, ἀλλά καί ἐσχατολογικόν χαρακτῆρα: «Καί ἡ ἀλήθεια τοῦ Κυρίου μένει εἰς τόν αἰῶνα» (116,2).
Ἑπόμενον, λοιπόν, εἶναι ὅτι καθώς ὁ Θεός δέν ἀπατᾶ τούς ἀνθρώπους, δέν ψεύδεται, ἀλλά παραμένει ἀξιόπιστος καί ἀληθῶς ἐκπληρώνει τίς ἐπαγγελίες του πρός τούς ἀνθρώπους, ἡ Π.Δ. προτρέπει τόν ἄνθρωπον νά ἀκολουθήσει τόν Κύριον, δηλαδή τήν ἀλήθειαν τοῦ Κυρίου. Τόσον εἰς τήν προφητικήν, ὅσο καί εἰς τήν σοφιολογικήν γραμματείαν περιέχονται πλῆθος σχετικῶν προτροπῶν: «Τήν ἀλήθειαν καί τήν εἰρήνην ἀγαπήσατε» (Ζαχ. 8,19), «ἀλήθειαν κτῆσαι» (Παρμ. 23,23), «ἕως τοῦ θανάτου ἀγώνισαι περί τῆς ἀληθείας καί Κύριος ὁ Θεός πολεμήσει ὑπέρ σοῦ» (Σ. Σειρ. 4,28), «λαλεῖτε ἀλήθειαν ἕκαστος πρός τόν πλησίον αὐτοῦ, ἀλήθειαν καί κρίμα εἰρηνικόν κρίνατε ἐν ταῖς πύλαις ὑμῶν» (Ζαχ. 8,16), «μή ἀντίλεγε τῇ ἀληθείᾳ» (Σ. Σειρ. 4,25), «οὐ μή παροδεύσω τήν ἀλήθειαν» (Σ. Σολ. 6,22), «ἀλήθειαν μελετήσει ὁ λάρυγξ μου» (Παρμ. 8,7) κ.ἄ.
Παραλλήλως, τονίζεται ἐν τῇ Π.Δ. τό γεγονός ὅτι ἡ ἀλήθεια συνδέεται ἀφ' ἑνός μέν μετά τῶν ἀγαθῶν («ἔλεος καί ἀλήθειαν τεκταίνουσι ἀγαθοί»· Παρμ. 14,22) καί τῆς πίστεως (Ἠσ. 11,5· 45,19 κ.ἀ.), ἀφ' ἑτέρου δέ ὅτι ἡ ἀλήθεια συμπορεύεται καί συνυπάρχει μέ τή δικαιοσύνη: Τόσο στούς Ψαλμούς (84,11.12 κ.ἀ.), τήν θαυμαστή ποιητική συλλογή πού ἀρδεύει κάθε Ἀκολουθία τῆς ἐκκλησιαστικῆς λατρευτικῆς μας ζωῆς, ὅσο καί εἰς τόν θεσπέσιον Ἠσαΐαν, ὁ ὁποῖος ὡς ὁ μεγαλοφωνότατος ἐκ τῶν προφητῶν προλέγει καί προφητεύει τίς ἔνδοξες ἐσχατολογικές ἡμέρες τοῦ ἐρχομοῦ τοῦ Μεσσία, ἡ σύνδεσις ἀληθείας καί δικαιοσύνης εἶναι ἔκτυπη. Στίς ἐσχατολογικές προφητεῖες του ἐξαγγέλλεται ὅτι εἰς τήν νέαν Ἰερουσαλήμ θά εἰσέλθει «λαός φυλάσσων δικαιοσύνην καί φυλάσσων ἀλήθειαν» (Ἠσ. 26,2). Καί ταῦτα πάντα δέν ἀφίστανται ἀπό τοῦ τελικοῦ σωτηριολογικοῦ σκοποῦ τους, καθώς ὁ Ψαλμωδός προσεύχεται πρός τόν Θεό, λέγοντας «ἐπάκουσόν μου ἐν ἀληθείᾳ τῆς σωτηρίας σου» (68,14), τό ὁποῖο στή νεοελληνική ἀποδίδεται «κατά τήν ἀλήθειαν τῆς σωτηρίας σου» ἤ «κατά τήν σῴζουσαν ἀλήθειάν σου» ἤ «μέ τήν ἀλήθειά σου δῶσ' μου τή σωτηρία» .
Ἀλήθεια καί δικαιοσύνη εὑρίσκονται εἰς τό κέντρο τῆς πδ/κῆς σκέψεως, καθώς ἡ δικαιοσύνη εἶναι ἀρχικῶς ἡ γνωστή ἠθική ἀρετή πού εὐρύνεται ὥς τό σημεῖο νά δηλώνει τήν ὁλοκληρωτικήν τήρησιν ὅλων τῶν θείων ἐντολῶν. Παραλλήλως, κατανοεῖται σάν ἕνας τίτλος πού μπορεῖ κανείς νά παρουσιάζῃ δίκαια μπροστά εἰς τόν Θεόν. Ἀντίστοιχα, ὁ Θεός παρουσιάζεται δίκαιος, καθ' ὅσον εἶναι πρότυπον ἀκεραιότητος, πρῶτα σ' αὐτό τό ἔργο τοῦ δικαιοκρίτου πού καθοδηγεῖ τόν λαόν καί τά ἄτομα, κι ἔπειτα ὡς Θεός τῆς ἀνταποδόσεως, πού ἀνταμείβει συμφώνως πρός τά ἔργα τοῦ καθενός.
Εἶναι γνωστόν, ἐπίσης, ὅτι οἱ Προφῆται καταγγέλλουν συχνά καί ἔντονα τήν ἀδικία, ὅσο καί τήν πλεονεξία τῶν ἀρχόντων καί τήν καταπίεσις τῶν ἀδυνάτων. Οὕτως προάγουν τήν συνειδητοποίησιν τῆς ἠθικῆς καί θρησκευτικῆς διαστάσεως τῆς ἀδικίας. Ὅ,τι ἐθεωρεῖτο ἁπλή παραβίασις τῶν κανόνων ἤ τῶν ἐθίμων, γίνεται ὕβρις εἰς τήν ἁγιότητα ἑνός προσωπικοῦ Θεοῦ. Ὡστόσο, εἰς τάς ἐπιπλήξεις τους οἱ Προφῆται προσθέτουν συχνά καί μιά θετική παραίνεσιν: «Ποιεῖτε κρίσιν καί δικαιοσύνην» (Ὠσ. 10,12· Ἰερ. 22,3 ἑξ.). Ἔχοντας προπάντων συνείδησιν τῆς ἀσταθείας τῆς ἀνθρώπινης δικαιοσύνης, βλέπουν τόν ἐρχόμενον Μεσσία ὡς τόν ἀδιάφθορο Ἄρχοντα, ὁ ὁποῖος θά ἀσκήσει τήν ἄμεμπτη δικαιοσύνη.
Πέραν τῶν ἀνωτέρω, εἰς τά μεταγενέστερα βιβλία τῆς Π.Δ. προστίθεται καί μία ἀκόμη νέα ἄποψις: δικαιοσύνη εἶναι ἡ ἔμπρακτη σοφία (Σ. Σολ. 1,1.15). Ἀκολουθεῖ καί ἡ παραίνεσις πρός τούς ἀνθρώπους: «Ἀγαπήσατε δικαιοσύνην, οἱ κρίνοντες τήν γῆν», διότι «δικαιοσύνη ἀθάνατός ἐστιν» (Σ. Σολ. 1,1.15). Ἡ ἑλληνική ἐπίδρασις φαίνεται εἰς τό χωρίον ὅπου ἡ λέξη δικαιοσύνη ἔχει τήν ἔννοιαν τῆς αὐστηρᾶς δικαιοσύνης, καί ὅπου ἡ σοφία διδάσκει σωφροσύνην καί φρόνησιν, δικαιοσύνην καί ἀνδρείαν, ἤτοι τάς τέσσαρας κυρίας κλασσικάς ἀρετάς .
Συνεπῶς, ἡ πδ/κή παράδοσις μᾶς παρέχει διαφορετικήν ἀντίληψιν τῆς ἀληθείας καί τῆς δικαιοσύνης. Ἡ κληρονομία τῆς ἰσραηλιτικῆς γραμματείας, ἀπό τήν ἐποχήν τῶν πατριαρχῶν ἕως τῶν μακκαβαϊκῶν χρόνων μᾶς διαμηνύει ὅτι ἡ ἀλήθεια καί ἡ δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ συνδέονται ἀρρήκτως μετά τῆς σωστικῆς ἐπεμβάσεώς του εἰς τήν ἱστορίαν ὑπέρ τοῦ λαοῦ του καί συνόλου τῆς ἀνθρωπότητος, ὑποδηλώνουν τήν πιστότητά του εἰς τάς ἐπαγγελίας του, χαρακτηρίζουν τόν Νόμον του καί τάς ἐντολάς του, καί τέλος σημαίνουν αὐτό τοῦτο τό σχέδιον καί τήν θέλησιν τοῦ Θεοῦ.
Γ. Ἡ πδ/κή αὐτή κληρονομιά προσφέρεται ὡς γόνιμο ἔδαφος διά τούς ἱερούς συγγραφεῖς τῆς Κ.Δ., οἱ ὁποῖοι πλέον οἰκοδομοῦν μέ κέντρο τήν παρουσία καί τό ἔργο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὑπ' αὐτήν τήν ἔννοιαν ὅροι καί ἔννοιαι τοῦ ἰουδαϊκοῦ περιβάλλοντος ἀνανοηματοδοτοῦνται καί ἀποκτοῦν ἐνίοτε διαφορετικήν σημασίαν, ἀνταποκρινομένην εἰς τό πνεῦμα τῆς νέας διδασκαλίας τοῦ Θεανθρώπου. Τοῦτο φαίνεται ἐναργέστατα εἰς τό Εὐαγγέλιον τοῦ Ἰωάννου, ὅπου ἡ ἀλήθεια ἀποτελεῖ ἔννοιαν μέ σημαντικότατη θεολογικήν σημασίαν. Ἐν ἀντιθέσει πρός τούς συνοπτικούς Εὐαγγελιστάς, οἱ ὁποῖοι χρησιμοποιοῦν τόν ὅρον ἐλαχιστότατες φορές, ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης τόν χρησιμοποιεῖ πολλάκις διά νά δώσει μιά ἄλλην, ἀνωτέρα καί πνευματικοτέρα διάστασιν εἰς τό Εὐαγγέλιόν του. Οὕτως ἡ ἀλήθεια κατέχει σημαίνουσαν θέσιν εἰς τό Δ΄ Εὐαγγέλιον, καθώς ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννου εἶναι μιά θεολογία ἀποκαλύψεως. Ἐξ ἀρχῆς ὁ Υἱός ἀποκαλύπτεται ὡς ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ Πατρός, ὁ ὁποῖος μέ τήν ἐνανθρώπησίν του φανερώνεται καί συναναστρέφεται μέ τούς ἀνθρώπους.
Εἰδικότερον, μέ τήν σάρκωσιν τοῦ Λόγου ἔχουμε ταυτόχρονα καί τήν παρουσίαν αὐτῆς ταύτης τῆς ἀληθείας. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ. Παύει πλέον νά ἀποτελεῖ μία ἀφηρημένη ἤ νοησιαρχική ἔννοια, ἀλλά ὑποστασιάζεται εἰς τό πρόσωπον τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὡς μονογενής Υἱός τοῦ Πατρός εἶναι «πλήρης χάριτος καί ἀληθείας» (Ἰω. 1,14). Καί ὁ Ἰωάννης ἐπιπροσθέτει τοῦτο τό σπουδαῖον γεγονός, ὅτι ἡ χάρις ἡ θεϊκή καί ἡ ἀλήθεια ἦρθαν εἰς ἡμᾶς διά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ (στίχ. 17). Δηλαδή, εἰς τό πρόσωπόν Του ἔχουμε τήν πληρότητα τῆς ἀληθείας, παρεχόμενη διά τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ προσώπου τοῦ Θεοῦ.
Ἔτι περισσότερον, ἀκολουθεῖ ἡ αὐτομαρτυρία τοῦ Ἰησοῦ, οὖσα μοναδική: «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός καί ἡ ἀλήθεια καί ἡ ζωή» (Ἰω. 14,6). Πράγματι, εἰς τόν στίχον αὐτόν ἔχουμε τήν μεγάλη χριστιανική καινοτομία: Ὁ Χριστός εἶναι αὐτός ὁ ἴδιος ἡ Ἀλήθεια· εἶναι πράγματι ἡ ἀλήθεια, ὄχι ἐπειδή εἶναι Θεός, ἀλλά ἐπειδή ὡς Λόγος πού ἔγινε σάρκα, φέρει μέσα του τήν πληρότητα τῆς ἀποκαλύψεως, γνωρίζοντάς μας ἔτσι τόν Πατέρα. Τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ εἶναι ὁ σύνδεσμος μεταξύ τοῦ οὐρανίου Πατρός καί τῶν ἀνθρώπων. Ἄλλαις λέξεσιν, ὁ ἴδιος ὁ Υἱός εἶναι ἡ ἀλήθεια, καί «οὐδείς ἔρχεται πρός τόν Πατέρα εἰ μή δι' αὐτοῦ», καί προσφέρει εἰς τούς ἀνθρώπους τήν δωρεάν τῆς ζωῆς, τήν αἰωνίαν ζωήν.
Ἐντός αὐτοῦ τοῦ ἑρμηνευτικοῦ πλαισίου κατανοήθηκε ὁ ψαλμικός στίχος «ἀλήθεια ἐκ τῆς γῆς ἀνέτειλε» (84,12). Ὁ ἅγιος χρυσορρήμων πατήρ, Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, συνδέει ἄμεσα τήν ἐνανθρώπησιν τοῦ Υἱοῦ μέ τήν ἀλήθειαν, γράφοντας ὅτι «Χριστός ἐγεννήθη, τά ἐπίγεια τοῖς οὐρανίοις συνάπτεται, ἄγγελοι σύν ἀνθρώποις χορεύουσι, ...οὐρανός λαμπαδουχεῖται, καί ἡ γῆ τόν καρπόν αὐτῆς λαμπρόν ἐπί φάτνης βαστάζει. Καί ἐπληρώθη τότε τό ἐπί τῇ γῇ γεγραμμένον, τό, “Ἀλήθεια ἐκ τῆς γῆς ἀνέτειλεν”· Ἀλήθεια γάρ Χριστός ὁ λέγων· “Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός καί ἡ ἀλήθεια”. “Ἐκ τῆς γῆς”, τουτέστιν, ἐκ τῆς Παρθένου ἀνέτειλε κατά σάρκα» .
Τό γεγονός αὐτό κατανοήθηκε ἐνωρίτατα ἀπό τούς χριστιανούς, τούς ἐκκλησιαστικούς συγγραφεῖς καί τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας. Ἤδη λοιπόν ἀπό τόν Β΄ αἰῶνα ἔχουμε τήν ὡραία διατύπωσιν τοῦ Ὠριγένη: «Τίνα χρή λέγειν ἤ τόν Υἱόν τοῦ Θεοῦ; αὐτός γάρ ἐστιν ὁ βασιλεύς τῶν οὐρανῶν, καί ὥσπερ αὐτός ἐστιν ἡ αὐτοσοφία καί ἡ αὐτοδικαιοσύνη καί ἡ αὐτοαλήθεια, οὕτω... καί ἡ αὐτοβασιλεία». Κι ἀλλοῦ τόν ἀποκαλεῖ ὡς «ἡ αὐτοαλήθεια ἡ οὐσιώδης». Οὕτως, εἰς τό δεύτερον πρόσωπον τῆς Ἁγίας Τριάδος ἔχουμε τήν πραγματικήν ὑπόστασιν τῆς ἀλήθειας, τῆς δικαιοσύνης, τῆς ζωῆς, τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἡ μετοχή καί ἡ κοινωνία τῶν πιστῶν μέ τόν Χριστό ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τήν χορήγησιν ὅλων αὐτῶν τῶν δωρεῶν.
Ἐπιπλέον, ὁ Ἰησοῦς Χριστός χαρακτηρίζεται ὡς ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης ὑπό τήν ἔννοιαν ὅτι αὕτη ἐκπροσωπεῖ τόν Χριστόν , ὁ ὁποῖος καυτηριάζει τήν ὑποκριτικήν εὐσέβειαν καί τήρησιν τοῦ Νόμου ὑπό τῶν Φαρισαίων. Ὁ ἴδιος καταγγέλλει τήν ψεύτικη δικαιοσύνη, τήν ἀλαζονικήν στάσιν, τήν τυπικότητα καί ταυτόχρονα ὑποκρισίαν τοῦ φαρισαϊσμοῦ. Εἰς τήν ἐπί τοῦ Ὄρους Ὁμιλία του προσδιορίζει τήν ἀληθινή δικαιοσύνην, τήν δικαιοσύνην τῶν μαθητῶν (Μτ. 5,17-48· 6,1-18), ἀπαλλαγμένη ἀπό μιά στενή καί κατά γράμμα ἀντίληψιν τῶν ἐντολῶν. Ὡστόσο, ἡ ζωή τῶν μαθητῶν ἀποτελεῖ δικαιοσύνη, ἤτοι πιστότητα εἰς τούς νόμους, μόνον πού οὗτοι οἱ νόμοι ἐκφράζουν τό καθαρόν καί τέλειον θέλημα τοῦ Θεοῦ.
Εἰς τόν μέγα ἀπόστολον τῶν Ἐθνῶν Παῦλον ἡ δικαιοσύνη ἀποκτᾶται ἀπό τόν δίκαιον ἄνθρωπον ἀναλόγως πρός τά καλά του ἔργα (Ρωμ. 9,30 ἑξ.· 10,3). Ἀκόμη, ἡ θέσις του προβάλλεται καθαρῶς ὅταν γράφει ὅτι «καί ἡμεῖς εἰς Χριστόν Ἰησοῦν ἐπιστεύσαμεν, ἵνα δικαιωθῶμεν ἐκ πίστεως Χριστοῦ καί οὐκ ἐξ ἔργων νόμου» (Γαλ. 2,16), ἤτοι ὁ ἄνθρωπος ὀφείλει εἰς τό ἑξῆς νά πιστεύῃ εἰς τόν Θεόν, καί ὁ Θεός τόν «δικαιώνει», ἤτοι τοῦ ἐξασφαλίζει τήν σωτηρίαν διά τῆς πίστεως καί διά τῆς ἑνώσεως μέ τόν Χριστόν. Ἔκτοτε, ἡ λέξις δικαιοσύνη καί τά παράγωγά της θά σημαίνουν τήν πραγματικότητα τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας. Καί οὕτως, τό κέντρο τοῦ ἐνδιαφέροντος μετατοπίσθηκε ἀπό τήν ἐσχάτην κρίσιν εἰς μία δικαιοσύνην πού θεωρεῖται ὡς παροῦσα καταστασις, ἀλλά πού μένει ἐσχατολογική, διότι ἀποτελεῖ ἀρραβῶνα τῶν οὐρανίων ἀγαθῶν.
Δ. Κατά τούς μετέπειτα ἀκριβῶς τῆς Κ.Δ. χρόνους ἐνεφανίσθη εἰς τήν Ἀνατολήν ἀλλά διεδόθη καί εἰς τήν Δύσιν τό φαινόμενον τοῦ Γνωστικισμοῦ, πού μέ τάς παραδόξου ἀντιλήψεις του ἐταλαιπώρησεν τήν ἀρτιγέννητην χριστιανικήν Ἐκκλησίαν. Εἶναι γεγονός ὅτι κατά τήν ἐποχήν πού ἀναφερόμαστε, εὑρισκόμαστε μπροστά εἰς ἕνα μεγάλον ἀριθμόν φιλοσοφικο-θρησκευτικῶν συστημάτων. Ἐμεῖς ἁπλῶς περιοριζόμαστε εἰς τόν χριστιανικόν γνωστικισμόν, ἄν καί ἡ συλλογή τῶν θρησκευτικῶν κειμένων τοῦ Nag Hammadi εἶναι ἀρκετά ἐκτεταμένη. Εἰδικότερον, οἱ συγγραφές αὐτές προσπαθοῦν νά κομίσουν συχνά μίαν ἀπόκρυφον γνῶσιν διά τόν ἄνθρωπον, ὥστε νά τόν ὁδηγήσουν –καθώς ἰσχυρίζονταν οἱ ἐκπρόσωποί του– εἰς τήν γνῶσιν τοῦ Θεοῦ. Ἀποτελοῦν οὕτως φορεῖς μιᾶς ἰδιαιτέρας “ἀποκαλύψεως”, φανερουμένης μόνο εἰς ὀλίγους. Γι' αὐτό καί πολλά κείμενα περιέχουν στόν τίτλο τους τόν ὅρον «Ἀποκάλυψις».
Ἕν ἀπό τά πιό διαδεδομένα γνωστικά κείμενα ἐπιγράφεται ὡς τό Εὐαγγέλιον τῆς Ἀληθείας, τό ὁποῖον κατά τούς εἰδικούς ἀποτελεῖ ἐξαίρετον ἔργον περισυλλογῆς, ἕν κείμενον γεμάτον ποίησιν. Ὡστόσο, ἡ ἔννοια τῆς ἀληθείας χρησιμοποιεῖται περιορισμένα καί λέγεται ὅτι «ἐμφανίστηκε [αὕτη] καί ὅλες οἱ ἀπορροές της τό ἤξεραν»· «ἡ ἀλήθεια εἶναι τό στόμα τοῦ Πατρός καί ὅποιος ἑνώνεται μέ τήν ἀλήθεια ἑνώνεται μέ τό στόμα τοῦ Πατρός». Ἐπίσης, «ἡ καθιερωμένη ἀλήθεια εἶναι ἀμετάβλητη, ἀτάραχη, τέλεια σέ ὀμορφιά» καί τό φῶς της «ἀναλλοίωτο». Τελικά, «ἡ ὁδός» πού ἔδειξε ὁ Ἰησοῦς εἶναι «ἡ ἀλήθεια πού τούς δίδαξε».
Οἱ ἀνωτέρω ἀναφορές δέν εἶναι ἱκανές ὥστε νά ὁρίσουν τήν ἔννοια τῆς ἀληθείας. Ἀντιθέτως, ἡ πολλαπλότητα τῶν ὅρων πού χρησιμοποιεῖ ὁ βαλεντιανός συγγραφεύς τοῦ κειμένου, προερχόμενοι οὗτοι ἐκ διαφόρων φιλοσοφικῶν ἤ θρησκευτικῶν συστημάτων, δυσχεραίνουν τόν ἀναγνώστην εἰς τήν κατανόησίν του. Ἐπιπλέον, οἱ ἀρχές καί ἡ προέλευσις τοῦ Γνωστικισμοῦ δέν εἶναι εἰσέτι σαφεῖς, ὥστε νά ἀντιλαμβανόμαστε τό τί προκάλεσεν τό κίνημα αὐτό τήν ἐποχήν πού ἦτο εἰς τήν ἀκμήν του. Ἡ σύγχυσις καί ἐνίοτε ἡ διαστρέβλωσις τῆς εὐαγγελικῆς ἀληθείας φαίνεται ὡς τό μονιμότερο ἀποτέλεσμα αὐτοῦ.
Ε. Τήν παρένθεσιν αὐτήν τῶν ποικιλωνύμων αἱρετικῶν διδασκαλιῶν ἦρθε νά ἐξαλείψει, καί ἐπιπλέον νά θεραπεύσει ἀπό τάς δημιουργηθεῖσας πληγάς ἡ πατερική θεολογία, κορυφωθεῖσα κατά τόν 4ον μ.Χ. αἰῶνα, πού ἀποκλήθηκε χρυσοῦς αἰών τῆς χριστιανικῆς θεολογίας. Πρόκειται διά τήν λαμπράν χορείαν τῶν μεγάλων Πατέρων καί ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, οἱ ὁποῖοι ἦσαν Πνευματοφόροι ἀλλά καί συνεπεῖς ἀκόλουθοι-μιμητές τοῦ Χριστοῦ, καί φέροντες ὁλάκερην τήν βιβλικήν κληρονομιάν, παρέμειναν ἐντός τῆς Ἐκκλησίας ὁδοδεῖκτες καί μάρτυρες τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, διά τῆς βιωτῆς τους, τῶν συγγραμμάτων τους, τοῦ μαρτυρίου τους καί γενικῶς τῆς κάθε πτυχῆς τοῦ βίου τους.
Οἱ πλεῖστοι τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἐμελέτησαν τήν Γραφήν ἀδιάπαυστα, ἡμέρα καί νύχτα , μέχρι τοῦ σημείου νά τήν μεταφέρουν ἀπό τό ἔντυπο χαρτί εἰς τήν ζέουσα καρδίαν των, δηλαδή νά τήν ἀποστηθίσουν καί νά τήν ἔχουν κάθε στιγμή κατά νοῦ, ὥστε νά εἶναι εἰς θέσιν νά ἀντιμετωπίζουν τά ἑκάστοτε προβλήματα μέ βάσιν τήν ἀσάλευτη, αἰώνια καί ἀποκεκαλυμμένη ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ. Ἄλλοι, πάλι, θέλησαν νά καταγράψουν τήν προσωπικήν ἐμπειρίαν τους, εἴτε συντάσσοντας θεολογικές πραγματεῖες, εἴτε ἑρμηνεύοντας τήν Γραφήν διά τῆς Γραφῆς, εἴτε προσφέροντας τούς θησαυρούς της μέ ζωντανόν λόγον εἰς τούς πιστούς τῆς Ἐκκλησίας. Εἴτε, λοιπόν, μέ τόν ἕναν, εἴτε μέ τόν ἄλλον, εἴτε μέ κάποιον ἄλλον τρόπον, τό πνεῦμα τῆς Ἁγίας Γραφῆς διαπότισε τήν ὕπαρξίν τους ὥστε εἰς κάθε ζήτησιν νά ἐμπνέονται καί νά ἐμφοροῦνται ὑπ' αὐτῆς.
Κατόπιν τούτων ἀντιλαμβάνεσθε καί ἐσεῖς ὅτι δυνάμεθα μόνον ἐνδεικτικῶς νά ἀναφερθοῦμε εἰς τό ἔργον τους. Σχετικῶς λοιπόν μέ τήν ἀλήθειαν, μνημονεύομεν ἀρχικῶς τόν Κλήμεντα τόν Ἀλεξανδρέα (150-215), ὁ ὁποῖος εἰς τό ἔργον του Στρωματεῖς λέγει ὅτι «ἡ φιλοσοφία» ὑπάρχει «πρός κατάληψιν τῆς ἀληθείας, ζήτησις οὖσα τῆς ἀληθείας» . Ὑποστηρίζει ὅτι ἡ σπουδή τῆς φιλοσοφίας, μέ τά γνωρίσματά της, εἶναι χρήσιμη καί ἀποτελεῖ «προπαιδεία» τῆς πίστεως εἰς τόν Χριστόν, ἀποτρέπει δέ ἀπό παραχαράξεις τῆς ἀληθείας, δηλαδή τίς αἱρέσεις. Ἀναγνωρίζει, ἐπίσης, ὅτι ἡ ἀλήθεια αὐτή ἀποτελεῖ μέρος· «μερικῆς οὖν τυγχανούσης τῆς κατά τήν Ἑλληνικήν φιλοσοφίαν ἐμφαινομένης ἀληθείας» .
Ἀκολούθως, ὁ ἔξοχος ἐπίσκοπος Νύσσης, ἅγιος Γρηγόριος (335-394), λέγει ὅτι πρέπει νά προσέχουμε καί νά ἐλέγχουμε τήν δόλιαν χρῆσιν τῆς παιδεύσεως, διότι ὀφείλουμε νά συμμαχοῦμε μέ τήν ἀρετήν, πράττοντας τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, καί τότε θά ἀστράψει εἰς ἡμᾶς ἡ ἀλήθεια, καταφωτίζοντας τά μάτια τῆς ψυχῆς μας διά τῶν ἐλλάμψεών της. Εἰς τό ἐρώτημα δέ, ποία εἶναι ἡ ἀλήθεια, ἀποκρίνεται ὡς ἑξῆς: «Θεός δέ ἐστιν ἡ ἀλήθεια ἡ ἐμφανισθεῖσα τότε διά τῆς ἀρρήτου ἐκείνης φωταγωγίας τῷ Μωϋσῇ» . Εἰς ἄλλο δέ σημεῖον κάμνει λόγον διά «τό ὕψος ἐκεῖνο ἐν ᾧ τό φῶς τῆς ἀληθείας ὁρᾶται», δηλαδή διά νά δεῖ κανείς τήν ἀλήθειαν, προηγεῖται μιά ἀνηφορική πορεία, τήν ὁποίαν δέν δύναται νά τήν κάνει ὅποιος ἔχει δεμένα τά πόδια του –διά τῆς παρακοῆς εἰς τό θεῖον θέλημα. Ἡ ἀνάβασις ὁδηγεῖ «εἰς τήν τῆς ἀληθείας γνῶσιν». Ἐδῶ ἐνυπάρχει καί ὁ κίνδυνος ὅτι ἡ διδασκαλία τῆς ἀληθείας συμμεταβάλλεται ἀναλόγως μέ τάς διαθέσεις ἐκείνων πού δέχονται τόν λόγον. Γι' αὐτό ἔχουμε ἀφ' ἑνός φωτεινήν σκέψιν, ἤ ἀφ’ ἑτέρου ζόφον ἀγνοίας.
Τοιουτοτρόπως, καί εἰς τήν ὀρθόδοξον πνευματικότητα τονίζεται ἡ ὑψηλή προέλευσις τῆς ἀληθείας. Ἐνδεικτικῶς, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης προτρέπει τούς πιστούς γράφοντας τό ἑξῆς: «Νά θεωρεῖς ὅτι γνῶσις τῆς ἀλήθειας εἶναι κυρίως ἡ αἴσθηση τῆς χάριτος. Ὅλες οἱ ἄλλες γνώσεις πρέπει νά ἀποκαλοῦνται ἀποτελέσματα νοήσεως καί ἀποδείξεις πραγμάτων». Εἰς ἄλλην συνάφειαν γίνεται σαφής διάκρισις τῆς ἀληθείας ἀπό τήν σκιάν της καί διατυπώνεται ἡ ἀντιθετικότης μεταξύ ἀληθείας καί ψεύδους. Διά τοῦτο γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος: «Οὐδέν τῆς ἀληθείας φανερώτερον, οὐδέ ἰσχυρότερον γένοιτ' ἄν, ὥσπερ τοῦ ψεύδους οὐδέν ἀσθενέστερον, κἄν μυρίοις παραπετάσμασι συσκιάζεται. Εὐφώρατον γάρ καί οὕτω γίνεται καί καταρρεῖ ῥαδίως. Ἡ δέ ἀλήθεια γυμνή πρόκειται πᾶσι τοῖς βουλομένοις αὐτῆς τήν ὥραν περισκοπεῖν· καί οὔτε λανθάνειν βούλεται, οὔτε κίνδυνον δέδοικεν, οὐκ ἐπιβουλάς τρέμει, οὐ δόξης ἐφίεται τῆς παρά τῶν πολλῶν, οὐκ ἄλλῳ τινί τῶν ἀνθρωπίνων ἐστίν ὑπεύθυνος· ἀλλά πάντων ἕστηκεν ἀνωτέρω, δεχομένη μέν μυρίας ἐπιβουλάς, μένουσα δέ ἀκαταγώνιστος, καί τούς πρός αὐτήν καταφεύγοντας, ὥσπερ ἐν ἀσφαλεῖ τειχίῳ φυλάττουσα τῇ τῆς οἰκείας δυνάμεως ὑπερβολῇ, καί τάς μέν λαθραίους ἐκτρεπομένη καταδύσεις, πᾶσι δέ εἰς τό μέσον προτιθεῖσα τά παρ' ἑαυτῆς» .
Διά τοῦτο καί ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης δηλώνει κατηγορηματικῶς ὅτι δέν ὑπάρχει μεγαλύτερον κακόν ἀπό τήν ἄρνησιν τῆς ἀληθείας. Καί συμπληρώνει ὅτι «ἡ ἄρνησις τῆς ἀληθείας τοῦ ὄντος ἔκπτωσις [ἐστίν]». Αὐτός δέ ὁ κίνδυνος ἐλλοχεύει εἰς τούς ἀνθρώπους, καθώς εἶναι ἀδύνατον τοῦτο νά συμβεῖ εἰς τόν Θεόν .
Οὕτως, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καί γενικότερον ὁ Χριστιανισμός συνέβαλαν τά μέγιστα εἰς τήν ἐπικράτησιν τῆς ἀληθείας καί τῆς δικαιοσύνης . Ἡ χριστιανική βιοθεωρία δημιουργεῖ τό ἰδεῶδες καί ἀπόλυτον ἀξιολογικόν μέτρον καί κριτήριον πρός ἐξέτασιν τῆς ὀρθότητος τῶν διαφόρων πτυχῶν τοῦ δικαίου. Διά τῆς χριστιανικῆς ἀληθείας τό δίκαιον ἀνυψοῦται, ὅταν ἐμπνέεται ὑπό τῶν χριστιανικῶν ἰδεωδῶν καί σέβεται τήν χριστιανικήν ἱεραρχικήν τάξιν τῶν ἀξιῶν. Τό μακράν τοῦ φωτός τοῦ Χριστοῦ δίκαιον πολλάκις εἶναι ἄδικον καί ἀπάνθρωπον, ἐνῶ τό δίκαιον τό ὁποῖον ἐκκολάπτεται καί ἀναπτύσσεται ἐντός τῆς χριστιανικῆς ἀτμοσφαίρας εἶναι ἀληθῶς δίκαιον καί φιλάνθρωπον. Ἀπό τῆς πρώτης στιγμῆς ὁ Χριστιανισμός διεσάλπισεν εἰς τά πέρατα τῆς οἰκουμένης τά μεγάλα συνθήματα τῆςἐλευθερίας, τῆς ἰσότητος καί τῆς δικαιοσύνης. Ἰδιαιτέρως συνέβαλεν εἰς τήν καταπολέμησιν τῆς ἐγκληματικότητος, τήν ἀνάπτυξιν τῆς κοινωνικῆς προνοίας ὑπέρ τῶν θυμάτων τῆς ἐγκληματικότητος, τήν προώθησιν τῆς «ἀντιεγκληματικῆς ὑγιεινῆς» καί τῆς «σωφρονιστικῆς».
Ϛ. Ἐκ τῶν ἀνωτέρω ὁδηγούμεθα εἰς τήν σκέψιν ὅτι τό ζητούμενον πλέον εἶναι ἡ προσοικείωσις τῆς ἀληθείας ὑπό τῶν πιστῶν, ἕνα θέμα πού τονίζει ἰδιαζόντως καί πάλιν ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης, δίδοντας ἀπόκρισιν εἰς τό ἐρώτημα, ποιός εἶναι ὁ ρόλος τῆς ἀλήθειας στήν ζωήν τοῦ πιστοῦ; Ἤ ποῖα ἡ στάση του ἀπέναντι στήν ἀλήθειαν; Ὁ ἴδιος ὁ Χριστός διά τοῦ Δ΄ Εὐαγγελιστοῦ προτρέπει ἡμᾶς: «Γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν» (Ἰω. 8,32). Ἡ γνώση, ἡ γνωριμία κι ἡ πείρα τῆς ἀληθείας εἶναι συνακόλουθον τῆς ἐγγύτητός της διά τοῦ Ἰησοῦ. Ἄν δέν ἐσαρκοῦτο ὁ Υἱός, θά εἴχαμε ἄγνοιαν τῆς ἀλήθειας, παρά τό γεγονός ὅτι ὁ Θεός δέν ἀφήνει ἄγνωστον τόν ἑαυτόν του οὔτε ἀπέχει μακριά ἀπό τούς ἀνθρώπους (Πράξ. 14,17· 17,27). Τώρα ὅμως ἡ ἀλήθεια σαρκώθηκε καί εὑρίσκεται πλέον εἰς τήν πίστην καί τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας μας.
Ἄρα, ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά προσπαθεῖ νά εἶναι «ἐκ τῆς ἀληθείας» (Ἰω. 18,37). Τότε κατανοεῖ τούς λόγους τοῦ Κυρίου, ἀναγνωρίζει τήν ἀλήθειαν καί τήν ἀγαπάει. Μέ τήν γνῶσιν τῆς ἀλήθειας ὁ πιστός ἁγιάζεται, νικάει τήν ἁμαρτίαν καί μετέχει τῆς ζωῆς τοῦ Θεοῦ. Τοῦτο ἰδιαιτέρως τονίζει ὁ Ἰωάννης ὁ Θεολόγος εἰς τήν Α΄ Ἐπιστολήν του: Ὅταν ἀγαπᾶμε μέ ἀληθινήν ἀγάπην, τότε καταλαβαίνουμε ὅτι εἴμαστε παιδιά τῆς ἀληθείας (3,18-19). Δηλαδή, ἡ ἀγάπη καί τά ἄλλα πνευματικά χαρίσματα εἶναι ἔνδειξις ὅτι μετέχουμε εἰς τήν ἀλήθειαν καί ἔχουμε κοινωνίαν μέ τόν Λόγον. Αὐτή ἡ ἀλήθεια μᾶς ὁδηγεῖ, ὄχι μόνον εἰς τήν ἀπόκτησιν τῆς ἀδελφικῆς ἀγάπης, ἀλλά καί εἰς τήν ἐκ βαθέων πηγάζουσαν προσκύνησιν τοῦ Θεοῦ (Ἰω. 4,23). Ἡ νέα ζωή τῆς κοινωνίας μέ τόν Θεόν δηλώνεται εἰς τόν Ἰωάννην, ὅσον ἀφορᾶ εἰς τήν χρῆσιν τοῦ ὅρου τῆς ἀληθείας, μέ τάς φράσεις «ποιεῖν τήν ἀλήθειαν» (3,21), «περιπατεῖν ἐν ἀληθείᾳ» (Β΄ Ἰω. 4· Γ΄ Ἰω. 3), «συνεργοί τῇ ἀληθείᾳ» (στίχ. 8) κ.ἄ.
Τέλος, ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης ἀναφέρει καί τόν ἐπιβουλεύοντα τήν ἀλήθειαν, τόν ἐχθρόν της, πού δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τόν διάβολον. Αὐτός «ἀνθρωποκτόνος ἦν ἀπ' ἀρχῆς καί ἐν τῇ ἀληθείᾳ οὐχ ἕστηκεν, ὅτι οὐκ ἔστιν ἀλήθεια ἐν αὐτῷ· ὅταν λαλῇ τό ψεῦδος, ἐκ τῶν ἰδίων λαλεῖ, ὅτι ψεύστης ἐστί καί πατήρ αὐτοῦ» (Ἰω. 8,44). Ἡ παρουσία του ξεκινᾶ ἀπό τήν ἐποχήν τῶν πρωτοπλάστων εἰς τήν Π.Δ. Ἐκεῖ φάνηκε ἀντίπαλος τοῦ σχεδίου τοῦ Θεοῦ γιά τόν ἄνθρωπον καί τῆς κοινωνίας του μέ τόν Θεόν. Κατά τήν ἐνανθρώπησιν τοῦ Λόγου, ἀποτελεῖ τόν μόνιμον ἐχθρόν του. Εἰδικῶς τό Δ΄ Εὐαγγέλιον συνιστᾶ ἐνίοτε τήν ἀφήγησιν τοῦ δράματος πού ἐξελίσσεται ἀνάμεσα εἰς τόν διάβολον –μέ τούς συνεργούς του– καί εἰς τόν Ἰησοῦ. Ἡ τελική ὅμως νίκη τοῦ Χριστοῦ δίνει θάρρος καί ἐλπίδα εἰς τούς χριστιανούς, διά τούς ὁποίους ὁ διάβολος εἶναι δυστυχῶς ὁ ἀκοίμητος ἀντίπαλος. Σήμερον, ὁ ἄνθρωπος ἔχει νά διαλέξει ποῖον θά ἀκολουθήσει: τόν Χριστόν καί τήν Ἀλήθειαν, ἤ τόν διάβολον καί τό ψεῦδος;
Σεβαστή ὁμήγυρι,
Σήμερον γίνεται λόγος διά τήν “ἀπόλυτον ἀλήθειαν”, ὑπό τήν ἄποψιν τήν ἐπιστημονικήν καί θρησκευτικήν. Ἄλλαις λέξεσιν, διατυπώνεται εὐρέως ἡ ἄποψις ὅτι ἡ ἀπόλυτη ἀλήθεια εἶναι πράγματι ὁ πυρήνας τοῦ ἐνδιαφέροντος τόσο τῆς θρησκείας ὅσο καί τῆς φυσικῆς ἐπιστήμης. Καί ἡ μέν ἐπιστήμη εὑρίσκεται καθ' ὁδόν ὅσον ἀφορᾷ τήν ἀλήθειαν αὐτήν, καθώς ἀπεγνωσμένα προσπαθεῖ νά ἀπεγκλωβιστεῖ ἀπό τό φαίνεσθαι καί νά ταυτιστεῖ μέ τό εἶναι εἰς τήν προσπάθειαν ὅπως προσεγγίσῃ τό ἀπόλυτον, τό ὄντως ὄν –κατά τόν Πλάτωνα. Ἡ δέ θρησκεία, ἀπό τό δικό της μέρος, δηλώνει μέ τόν ἐσχατολογικόν λόγον της ὅτι εὑρίσκεται ἤδη –θά λέγαμε ἐξ ἀρχῆς– εἰς τό τέρμα αὐτῆς τῆς ἀναζητήσεως, ἀφοῦ ἡ ἀπόλυτη ἀλήθεια εἰς τόν Χριστιανισμόν ταυτίζεται μέ τόν Τριαδικόν Θεόν.
Ὡστόσο, ἐντός τοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι καί τῆς ἀλλεπάλληλης διαδοχῆς τῶν αἰώνων ἐπαληθεύεται ἡ ρῆσις τοῦ ἔξοχου Καππαδόκου ἐκκλησιαστικοῦ πατρός, μεγάλου Βασιλείου, λέγουσα ὅτι «δυσθήρατός ἐστιν ὁ τῆς ἀληθείας λόγος, ῥαδίως δυνάμενος ἐκφεύγειν τούς μή προσέχοντας» . Πρός αὐτόν τόν δρόμον καλεῖ ἅπαντας ἡ Ἐκκλησία μας, πρός τήν κατεύθυνσιν τῆς ἐγκολπώσεως τῆς Ἀληθείας καί τῆς δικαιοσύνης, πρός τήν ἀπόκτησιν τῆς δωρεᾶς τῆς ζωῆς, τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Καί «τό ἔσχατο τέλος, ἡ μακαριότητα τῆς οὐράνιας Βασιλείας δέν εἶναι ἡ θεωρία τῆς οὐσίας, ἀλλά κυρίως ἡ συμμετοχή στή Θεία ζωή τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἡ κατάσταση τῆς θεώσεως “τῶν συγκληρονόμων τῆς θείας φύσεως” τῶν κτιστῶν θεῶν μετά ἀπό τόν Ἄκτιστο Θεό, οἱ ὁποῖοι κατέχουν κατά Χάρη, ὅλα ὅσα κατέχει ἡ Ἁγία Τριάδα ἀπό τή φύση της» .
Εἰς αὐτό, τέλος, τό σημεῖον διαφαίνεται ἡ συνεισφορά τῆς Κ.Δ. καί ἰδιαιτέρως τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, κατά τόν ὁποῖον ἡ ἀλήθεια ἐκφράζει τό ἀπόλυτον ὄν, τό ὄντως ὄν καί τό ὕψιστον ἀγαθόν· ἀπαντᾶ χωρίς κάποιον προσδιορισμόν, ὡς προσωποποιημένη πραγματικότητα, ἤ ὡς δύναμη πού ἐνοικεῖ εἰς τόν ἄνθρωπον καί τόν κινεῖ εἰς δρᾶσιν, ἤ ὡς ὕψιστη ἠθική ἀρχή, πρός τήν ὁποίαν πρέπει νά ρυθμίζει ὁ ἄνθρωπος τήν ζωήν του. Ἔτσι, ἡ ἀλήθεια δέν εἶναι μόνον ἀντικείμενον τῆς γνώσεως, ἀλλά καί κανόνας καί δύναμη καί σκοπός τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς. Ὁ Δ΄ Εὐαγγελιστής μέ τόν καθαρόν ἁγιοπνευματικόν λόγον του ἀναδεικνύει τήν ἀλήθειαν ὡς Ἀλήθεια. Δέν εἶναι κάποια ἀλήθεια, ἀλλά ἐκείνη πού λάμπει δι’ ἡμᾶς εἰς τό πρόσωπον τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος λέγει: «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός καί ἡ ἀλήθεια καί ἡ ζωή» (Ἰω. 14,7). Πρός τοῦτο τό Πρόσωπον καί ταύτην τήν Ἀλήθειαν μᾶς προτρέπει ὁ σήμερον ἑορταζόμενος Ἅγιος Διονύσιος νά ἀφιερωθοῦμε «ἐλευθερίᾳ καί ἔρωτι θείῳ», νά γίνουμε πραγματικοί «τῆς ἀληθείας ἐρασταί» .
Παραλλήλως, ἡ Δικαιοσύνη συνεχίζει νά ἀποτελεῖ τό βάθρον τῆς Δημοκρατίας καί ὁ ξύλαξ τῆς εὐνομίας. Ὅμως, ἡ ὀρθή ἀπονομή της δέν εἶναι τόσον ὑπόθεσις ἀψύχων νομοθετικῶν κειμένων, ὅσον ὑπόθεσις τῶν συνειδήσεων, πού ἔχουν ἀναλάβει τό ἔργον τῆς ἀπονομῆς της. Κατά συνέπειαν, ὅλοι οἱ παράγοντες τῶν δικῶν, Ὑμεῖς ἅπαντες, εἶσθε οἱ κύριοι ἐκφραστές τῆς ἐννοίας τοῦ Δικαίου. Καί ἡ εὐνομούμενη Πολιτεία μας ἀναμένει ἀπό σᾶς νά εἶσθε ἀδέκαστοι, ἀπροσωπόληπτοι, σώφρονες, ἀπαθεῖς, ἀόργητοι, ψύχραιμοι, καί κυρίως φόβον Θεοῦ ἔχοντες, διά νά μή ἰσχύει περί ὑμῶν ὁ λόγος τοῦ Κυρίου, ὅτι δηλαδή οἱ μή Θεόν σεβόμενοι, οὔτε τούς ἀνθρώπους ἐντρέπονται, ἀλλά μετέρχονται τά πάντα ἀθεοφόβως, πρός ἰδιοτέλειαν ἀποβλέποντες, καί τό ἴδιον συμφέρον ἐξυπηρετοῦντες .
Οὕτως δι' ὅλων τούτων δέν ἐπιδιώκομεν τίποτε περισσότερον παρά νά ὑπομνήσουμε ταπεινῶς τό κοινόν χρέος μας, ἤτοι νά ἐργασθῶμεν διά νά ἀποδιωχθῇ καί νά ἐξαφανισθῇ ἐκ τῆς κοινωνίας μας τό ψεῦδος καί ἡ ἀδικία, ἀντ' αὐτῶν δέ νά κυριαρχήσῃ ἡ ἀλήθεια, ἡ δικαιοσύνη, τό ἔλεος καί ἡ ἀδιατάρακτος εἰρήνη. Γένοιτο!
Σᾶς εὐχαριστῶ διά τήν τιμήν πού μοῦ ἐκάματε καί τήν ὑπομονήν σας νά μέ ἀκούσετε.
† Ὁ Ἀθηνῶν ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ
Σημειώσεις
1. «Τέμνῃ κεφαλήν»· Μηναῖον Ὀκτωβρίου (Ἐν Ἀθήναις: Ἀποστολική Διακονία, 1993), 40.
2. ΠΛΑΤΩΝΟΣ, Νόμοι Ε 730c.
3. ΠΛΑΤΩΝΟΣ, Θεαίτητος 151d.
4. Τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἅπαντα, ἐκ τοῦ ἑβραϊκοῦ ἀρχετύπου εἰς τήν κοινήν ἑλληνικήν διάλεκτον μεταφρασθέντα, πρόλ. Ν. Ὀλυμπίου, μτφρ. H. Leeves, I. Lowndes, Ν. Βάμβα κ.ἄ., ἀνατ. (Ἀθήνα: Κέδρος, 2003), 652.
5. Α. ΧΑΣΤΟΥΠΗ, Ἡ Ἁγία Γραφή. Τόμ. 3: Παλαιά Διαθήκη. Mετάφρασις τῶν Ἑβδομήκοντα - Mετάφρασις διωρθωμένου ἑβραϊκοῦ κειμένου (Ἀθήνα: Π. & Σ. Δημητράκου, 1955), 135.
6. Ἡ Ἁγία Γραφή (Παλαιά καί Kαινή Διαθήκη). Mετάφραση ἀπό τά πρωτότυπα κείμενα (Ἀθήνα: ΕΒΕ, 1997), 845.
7. Βλ. περισσότερα ἐν A. DESCAMPS, «δικαιοσύνη», Λεξικό Bιβλικῆς Θεολογίας, ἐκδ. X. Léon-Dufour, μτφρ. ἀπό ὁμάδα μέ τήν ἐποπτεία τῶν Σ. Ἀγουρίδη, Σ. Bαρτανιάν κ.ἄ. (Ἀθήνα: «Bιβλικό Kέντρο “Ἄρτος Zωῆς”», 1980), 268-275.
8. ΙΩΑΝΝΟΥ XΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Εἰς τήν γέννησιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ (νόθο). PG 61,766. Βλ. ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ, Βίβλος θησαυρῶν, 35. PG 75,632.
9. Βλ. τήν ἔκφρασιν εἰς τό Μηναῖον «δικαιοσύνης τόν Χριστόν Ἥλιον γινώσκουσί σε μάρτυς».
10. Πρβλ. Δ. TΡΑΚΑΤΕΛΛΗ (Ἀρχιεπισκ. Ἀμερικῆς), Οἱ Πατέρες ἑρμηνεύουν. Ἀπόψεις πατερικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 1996), 14.
11. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΩΣ, Στρωματεῖς, Α΄ 20. ΒΕΠΕΣ 7 (1956), 274, 27-28.
12. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΩΣ, Στρωματεῖς, ΣΤ΄ 10. ΒΕΠΕΣ 8 (1956), 208, 38-39.
13. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Εἰς τόν βίον τοῦ Μωϋσέως, Β΄. ΒΕΠΕΣ 8 (1956), 208, 38-39.
14. ΙΩΑΝΝΟΥ XΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ὑπόμνημα εἰς τόν ἅγιον Ἰωάννην τόν ἀπόστολον καί εὐαγγελιστήν, ὁμιλ. 29, 2. PG 59,169. Βλ. Γ. ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ, Ἀπολογητικά τῶν Πατέρων τῶν πέντε πρώτων αἰώνων (Ἐν Ἀθήναις: Ἀποστολική Διακονία, 1964), 11.
15. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ, Ἔργο 004 203.14 (TLG): «Ἡ γάρ ἑαυτοῦ ἄρνησις ἔκπτωσις ἀληθείας ἐστιν, ἡ δέ ἀλήθεια ὄν ἐστι καί ἡ τῆς ἀληθείας ἔκπτωσις τοῦ ὄντος ἔκπτωσις. Εἰ τοίνυν ἡ ἀλήθεια ὄν ἐστιν, ἡ δέ ἄρνησις τῆς ἀληθείας τοῦ ὄντος ἔκπτωσις, ἐκ τοῦ ὄντος ἐκπεσεῖν ὁ Θεός οὐ δύναται, καί τό μή εἶναι οὐκ ἔστιν, ὡς ἄν τις φαίη, τό μή δύνασθαι οὐ δύναται καί τό μή εἰδέναι κατά στέρησιν οὐκ οἶδεν».
16. Βλ. Ε. ΘΕΟΔΩΡΟΥ, «δίκαιον», Θρησκευτική καί ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία 4 (1964), 1210-1214.
17. ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ὁμιλία εἰς τό πρόσεχε σεαυτῷ, 1. PG 31,200a.
18. V. LOSSKY, Ἡ μυστική θεολογία τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας (Θεσ/νίκη: χ.ἐ., 1984), 71.
19. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ, Ἔργο 006 10.1.10 (TLG).
20. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ (Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος), Οἱ «ἀντιρρησίες συνειδήσεως» καί ἡ εὐρωπαϊκή δικαϊκή πρακτική (Ἀθῆναι: χ.ἐ., 1995), 3-4.
21. Βλ. Π. ΤΡΕΜΠΕΛΑ, Ἡ Παλαιά Διαθήκη μετά συντόμου ἑρμηνείας, τόμ. Ι΄ Ψαλμοί, 3η ἔκδ. (Ἀθῆναι: «Ὁ Σωτήρ», 1995), 349.
22. Ἔνθ` ἀνωτ., 247-348.
