Το Ευαγγελικό ανάγνωσμα της Ακολουθίας του γάμου. Ερμηνευτική προσέγγιση

Η Ευαγγελική περικοπή που διαβάζεται στο μυστήριο του γάμου είναι από το κατά Ιωάννην ευαγγέλιο 2,1-11 (το θαύμα της μεταβολής του νερού σε κρασί). Γιατί άραγε η Εκκλησία διάλεξε αυτήν την περικοπή, τη στιγμή που τα Ευαγγέλια μάς διασώζουν δι-άφορες συζητήσεις του Ιησού για το γάμο, ακριβέστερα για το αδιάλυτο του γάμου, όπως είναι π.χ. η συζήτηση με τους Φαρισαίους στο Μθ 19,1-12 (Μρ 10, 1-12), όπου έχουμε την αναφορά στο Γεν 2,24 «ένεκεν τούτου καταλήψει άνθρωπος τον πατέρα αυτού και την μητέρα αυτού και προσκολληθήσεται προς την γυναίκα αυτού, και έσονται οι δύο εις σάρκα μίαν» καθώς επίσης και τη φράση του Ιησού αμέσως κατόπιν στην ίδια συζήτηση «ώστε ουκέτι εισί δύο, αλλά σαρξ μία. Ό ουν ο Θεός συνέζευξεν, άνθρωπος μη χωριζέτω» -περικοπή που μαρτυρείται σποραδικά σε αρχαιότερα εκλογάδια.

Νομίζω ότι ‘οι τα πάντα καλώς διαταξάμενοι θείοι πατέρες’ απέφυγαν να συνδέσουν με το ιερό μυστήριο του γάμου περικοπές που περιέχουν λόγια του Ιησού περί μοιχείας (όπως η προαναφερθείσα) και γενικά περί διαταράξεως του γάμου και προτίμησαν το Ιω 2,1-11, όπου γίνεται λόγος για χαρά και ευφροσύνη, για παρουσία του Χριστού και των μαθητών του στο γάμο στην Κανά, στον οποίο βρίσκεται και η μητέρα του. Προφανώς η επιλογή αυτή σημειολογικά κάτι θέλει να υποδηλώσει. Οι πατέρες επισημαίνουν κατά την ερμηνεία του Ιω 2,1-11 ότι ο Χριστός όχι μόνο παρευρίσκεται στο γάμο μαζί με τούς μαθητές του (και πιθανότατα με τους αδελφούς του), και μετέχει – ίσως- στην επταήμερη διάρκειά του, αλλά κάνει και δώρο κατά το έθος στο γαμπρό και τη νύφη. Και το δώρο αυτό είναι το καλό κρασί. Αυτό είναι και το ουσιαστικό θεολογικό στοιχείο της περικοπής, όπως θα δούμε στη συνέχεια με την ερμηνευτική προσέγγιση στην οποία προβαίνουμε.

Η απόσπαση περικοπών από τη συνάφειά τους για να διαβαστούν σε ένα μυστήριο ή σε μία ακολουθία δημιουργεί ορισμένα ερμηνευτικά προβλήματα. Εδώ π.χ. στην Ιωάννεια δόμηση του ευαγγελίου το θαύμα της Κανά αποτελεί την απαρχή των μεσσιανικών «σημείων» του Ιησού και της φανερώσεως της «δόξης» του και η μετατροπή του νερού σε κρασί συνδέεται με τη νέα αρχή που κάνει ο Μεσσίας αντικαθιστώντας την παλαιά λατρεία που σχετίζεται με το νερό των καθαρμών και των θυσιών και εγκαθιδρύοντας τη νέα λατρεία με τον οίνο της θείας ευχαριστίας. Στην περίπτωση όμως της μεταφοράς της περικοπής από την Ιωάννεια συνάφεια στο μυστήριο του γάμου χωρίς τα υπόλοιπα συμφραζόμενα του ευαγγελίου το βάρος δεν πέφτει τόσο στο θαύμα όσο στην παρουσία του Χριστού στο γάμο. Ωστόσο θα δούμε ότι και η μεταβολή του νερού σε κρασί μπορεί να σχετιστεί με το γάμο.

Δεν είναι άσκοπο ή έξω από τους στόχους αυτού του συνεδρίου να μείνουμε για λίγο στον κεντρικό ερμηνευτικό κόμβο της περικοπής, χωρίς βέβαια να τον αναπτύξουμε λεπτομερώς, γιατί αυτό θα μας έβγαζε έξω από τους στόχους μας.

Πρόκειται για το πολυσυζητημένο «Τί εμοί και σοι, γύναι; ούπω ήκει η ώρα μου». Η επικρατέστερη πατερική ερμηνεία του πρώτου μέρους της φράσης (με το ερωτηματικό) είναι η επισήμανση του Ιησού προς τη μητέρα του ότι δεν έχει καμία σχέση η δική του θεία αποστολή που καθορίζεται από το θέλημα του εν ουρανοίς Πατρός με οποιαδήποτε ανθρώπινη πρωτοβουλία της μητέρας του ή με οποιονδήποτε δικό του συναισθηματισμό. Ωστόσο, προβαίνει στη θαυματουργία, ευλαβούμενος και τιμών την μητέρα του, όπως σημειώνει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, («…τιμών την μητέρα, ίνα μη διά παντός αντιλέγειν αυτή δόξη, ίνα μη ασθενείας λάβη δόξαν, ίνα μη αισχύνη την τεκούσαν παρόντων τοσούτων», PG 59,134).

Η άποψη των Γρηγορίου Νύσσης, Θεοδώρου Μοψουεστίας, Εφραίμ του Σύρου και μερικών συγχρόνων ερμηνευτών ότι το «ούπω ήκει η ώρα μου» πρέπει να διαβαστεί με ερωτηματικό («ούπω ήκει η ώρα μου;») καθιστά πιο εκλογικευμένο το κείμενο και ομαλότερη τη μετάβαση στον επόμενο στίχο (2,5), όπου η μητέρα του Ιησού δείχνει να κατανοεί ως θετική την παρατήρησή του και ως εκ τούτου απευθύνεται στους υπηρέτες με το «ό,τι αν λέγη υμίν, ποιήσατε». Όμως μειώνει την πράγματι υπάρχουσα ένταση ανάμεσα στην «ώρα» του Ιησού που προσδιορίζεται από τον Θεό Πατέρα και στην ανθρώπινη παρέμβαση της μητέρας του. Μπορεί τελικά ο Ιησούς να ανταποκρίνεται στην έμμεση παράκλησή της, αλλά πρέπει και εκείνη ως άνθρωπος να γνωρίζει ότι τα βασικά και σωτηριώδη γεγονότα της ζωής του καθορίζονται από το θέλημα του εν ουρανοίς Πατρός .

Η ανάγνωση της περικοπής σ’ ένα θεολογικό επίπεδο σε σχέση με την παλαιά και τη νέα εν Χριστώ οικονομία του Θεού μας οδηγεί στην ακόλουθη ερμηνεία.

Ο γάμος στην Κανά φέρνει στο νου μας τη γνωστή εικόνα των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης, ιδίως του Ωσηέ, για το γάμο του Γιαχβέ με το λαό του. Στη διαπίστωση της μητέρας του Ιησού ότι τελείωσε το κρασί και στην έμμεση παράκλησή της απηχείται κατά κάποιον τρόπο η κατάσταση του ισραηλιτικού λαού. Οι δυνατότητες του παλαιού λαού εξαντλήθηκαν και ως εκ τούτου αυτός απευθύνεται στον Μεσσία, προφανώς ζητώντας την επέμβασή του. Εκείνος όντως επεμβαίνει και αναδημιουργεί το λαό, δεν εξαφανίζει το παλιό αλλά το ανανεώνει: Το κρασί δεν γίνεται εκ του μηδενός αλλά από προϋπάρχουσα ύλη της θείας δημιουργίας, από το νερό. Το νερό όμως σαφώς παραπέμπει στην παλαιά τάξη πραγμάτων, στις θυσίες του ναού και στους καθαρμούς των καθημερινών διατάξεων του νόμου. Άλλωστε ο υπαινιγμός της διηγήσεως είναι σαφής: Υπήρχαν στο σπίτι του γάμου έξι λίθινες υδρίες για «τον καθαρισμόν των Ιουδαίων» (2,6). Ο Ιησούς μεταβάλλει το νερό του καθαρισμού σε κρασί της νέας εποχής, σε κρασί που παραπέμπει στη θεία ευχαριστία. Αυτό είναι το δώρο του, το δώρο των μεσσιανικών χρόνων.

Στην Παλαιά Διαθήκη και στο μεταγενέστερο Ιουδαϊσμό η αφθονία κρασιού (μαζί με το λάδι και το γάλα) είναι χαρακτηριστικό σημάδι της εποχής της σωτηρίας, που αρχίζει τώρα. Εδώ ας προσέξουμε το «νυν» του στίχ. 8: «αντλήσατε νυν και φέρατε τω αρχιτρικλίνω», ο οποίος και διαπιστώνει ότι τώρα ήλθε «ο καλός οίνος», -ενώ μέχρι τώρα («έως άρτι») ο νυμφίος προσέφερε τον «ελάσσω», τώρα που έφθασε η βασιλεία του Θεού, τώρα που φανερώνεται η δόξα του Μεσσία στους μαθητές του, στην πρώτη δηλαδή κοινότητα της νέας διαθήκης που πίστεψε στον Χριστό. Με το πνεύμα αυτής της αναγνώσεως της περικοπής αποκτά νέα σημασία και η αρχική πληροφορία της διηγήσεως ότι το γεγονός λαμβάνει χώρα «τη ημέρα τη τρίτη», ένας υπαινιγμός δηλαδή στην ανάσταση του Χριστού, στην καινούργια εποχή, στην Καινή Διαθήκη. Άλλωστε αυτή η ευχαριστιακή αναφορά θα συνεχιστεί και στο υπόλοιπο Ευαγγέλιο του Ιωάννη. Μετά τον οίνο, θα γίνει λόγος και για τον άρτο στο κεφ. 6 με τον πολλαπλασιασμό των πέντε άρτων και τη μακρά ομιλία του Ιησού για τον «άρτον της ζωής».

Γενικά η περικοπή κατά την ανωτέρω θεολογική ανάγνωσή της αλλά και κατά τη γενικότερα επικρατούσα θεολογική ερμηνεία της δηλώνει την αντικατάσταση της παλαιάς τάξεως πραγμάτων με τη νέα, της παλαιάς λατρείας με τη θεία ευχαριστία. Το παλαιό από μόνο του τελειώνει και το νέο έρχεται με τη ζωή, το θάνατο και την Ανάσταση του Χριστού, για να ικανοποιήσει τις ανάγκες των ανθρώπων. Το παλαιό δεν μπόρεσε να λυτρώσει από το θάνατο, το νέο φέρνει ζωή και μάλιστα «περισσόν» ζωής. Ας μην ξεχνούμε ότι Ιωάννης ονομάστηκε θεολόγος και τα κείμενά του έχουν ένα θαυμαστό θεολογικό βάθος, με λεπτές Κάι επεξεργασμένες έννοιες. Ο άρτος του κεφ. 6 και ο οίνος του κεφ. 2 συνεπώς δεν μπορεί να είναι άσχετοι με τη θεία ευχαριστία .

Και ο γνωστός μεγάλος συγγραφέας Ντοστογιέφσκι σχετίζει το θαύμα της Κανά με την ανακαίνιση του κόσμου και την ανάσταση. Στους «Αδελφούς Καραμαζώφ» διαβάζεται η περικοπή του θαύματος της Κανά πάνω από το λείψανο του στάρετς Ζωσιμά και κατόπιν ο νεαρός Αλιόσα βγαίνει έξω ενθουσιασμένος και όλος ο κόσμος του φαίνεται ανανεωμένος, τόσο που πέφτει κάτω και φιλάει το χώμα.

* * *

Οι θεολογικές προσεγγίσεις της περικοπής είναι πολύ ενδιαφέρουσες, αλλά ό,τι τώρα πρέπει να ελκύσει την προσοχή μας είναι η συσχέτιση της περικοπής με το γάμο. Μετά τα όσα λέχθηκαν παραπάνω μπορούμε να κάνουμε τις ακόλουθες παρατηρήσεις;

1. Η παρουσία του Χριστού στο γάμο ανανεώνει, χωρίς να εκμηδενίζει, το παλαιόν: το θαύμα γίνεται από προϋπάρχουσα ύλη, το νερό (παρατήρηση που έκανε ήδη ο Ειρηναίος ). Με άλλα λόγια: ο παλαιός, ο προγαμιαίος, άνθρωπος ανανεώνεται σε μία καινούργια σχέση με την (ή τον) σύζυγο: Την αγάπη που ήδη προϋπάρχει κατά φυσικό λόγο στους νυμφευόμενους η Εκκλησία την εξαγιάζει και την επαυξάνει: Εύχεται «υπέρ του κατεπεμφθήναι αυτοίς αγάπην τελείαν».

2. Ο γάμος τρέφεται, συντηρείται και αυξάνει όχι με την τήρηση τύπων θρησκευτικών, όπως οι καθαρμοί των Ιουδαίων, αλλά με ουσιαστική συμμετοχή στο σώμα του Χριστού διά της θείας ευχαριστίας. Η διατήρηση και τήρηση ορισμένων παραδοσιακών θρησκευτικών εθίμων από το ζευγάρι έχει νόημα μόνο αν εντάσσεται σε μία ενεργό συμμετοχή στη ζωή της Εκκλησίας.

3. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ακόλουθη παρατήρηση του Ωριγένη. Η μεταβολή του νερού σε κρασί στη διήγηση του Ιωάννη δεν είναι μόνο μεταβολή της ποιότητας του υγρού αλλά και της φύσεώς του . Έτσι και στο γάμο δεν μεταβάλλεται μόνο η ποιότητα ζωής των πρώην αγάμων, αλλά συντελείται και μια ουσιαστικότερη μεταβολή των «δύο εις σάρκα μίαν».

* * *

Στην Ευαγγελική περικοπή η παρουσία του Χριστού στο γάμο δηλώνει την έναρξη μίας νέας εποχής για την ανθρωπότητα, που είναι εποχή ευφροσύνης και αγαλλιάσεως. Η φύση η ανθρώπινη καταφάσκεται, το νερό της τυπικής θρησκείας μεταβάλλεται σε κρασί ουσιαστικής ελπίδας για το μέλλον αλλά και για το νυν. Και οι ευχές της ακολουθίας του γάμου δεν ξεχνούν την υλική φύση του ανθρώπου, γι’ αυτό και ζητούν από τον Θεό: «δος αυτοίς από της δρόσου του ουρανού άνωθεν και από της πιότητος της γης… δος αυτοίς καρπόν κοιλίας, καλλιτεκνίαν, ομόνοιαν ψυχών και σωμάτων».

Στην αποστολική περικοπή (Εφεσ 5,21-33) το «σημείον» του Ιωάννη παίρνει Χριστολογικές και Εκκλησιολογικές διαστάσεις. Ο γάμος γίνεται «μυστήριον μέγα» εντασσόμενο στις σχέσεις Χριστού-Εκκλησιάς. Η αγάπη και η υπακοή, χωρίς να παύσουν να έχουν ανθρώπινο χαρακτήρα, νοηματοδούνται από τη σχέση Χριστού-Εκκλησίας και παράλληλα Εκκλησίας-Χριστού.

Τμήμα εισηγήσεως που διαβάστηκε στο Δ΄ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχών ιερών Μητροπόλεων με θέμα «Ο γάμος στην Ορθόδοξη Εκκλησία». Το Συμπόσιο διοργανώθηκε από την Ειδική Συνοδική Επιτροπή Λειτουργικής Αναγεννήσεως στο Προκόπι Ευβοίας (3-6 Νοεμβρίου 2002).

Για περισσότερα ερμηνευτικά σχόλια των Πατέρων βλ. Ι.Γαλάνη, «Η Θεοτόκος στον Ευαγγελιστή Ιωάννη», Πρακτικά Ι΄Θεολογικού Συνεδρίου της Ι. Μ. Θεσσαλονίκης προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 109-122(:Βιβλικές Θεολογικές και Ερμηνευτικές Μελέτες, 2001, σ. 372-388, στη σειρά Βιβλική Βιβλιοθήκη, 20).

Βλ. γι’αυτή τη συσχέτηση Ειρηναίου, Έλεγχος Γ΄17,7. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατηχήσεις Δ΄2.

Ειρηναίου, Έλεγχος Γ΄11.

Απόσπ. Εις Ιωάν.29,7.30,10.Απόσπ. εις Κορ.36,1.

( Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Βιβλικές Μελέτες Γ΄, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσ/νίκη 2004, σ. 199-207).

Ομότιμος καθηγητής Ερμηνείας της Καινής Διαθήκης  Ιωάννης Καραβιδόπουλος 

πηγή