Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΞΥΛΙΝΟ ΣΠΑΘΙ ΤΟΥ

 

Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ

ΚΑΙ ΤΟ ΞΥΛΙΝΟ ΣΠΑΘΙ ΤΟΥ*

ΘΡΥΛΟΥΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ΣΤΕΦ. Ο. ΗΜΕΛΛΟΥ

ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣ ΔΙΑΣΟΣΙΝ ΩΦΕΛΙΜΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ – ΑΘΗΝΑΙ 1991

     Ο Κωνσταντίνος ο ΙΑ' ο Παλαιολόγος υπήρξε, όπως είναι γνω­στό, ο τελευταίος αυτοκράτωρ του Βυζαντίου (1449-1453) και ο με­γάλος πρωταγωνιστής κατά την τελευταία πολιορκία της Κωνσταντι­νουπόλεως, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την εκπολιόρκησή της από τους Τούρκους (29 Μαΐου 1453) και την εν συνεχεία κατάλυση ολο­κλήρου του βυζαντινού κράτους με τις τραγικές για τον Ελληνισμό συνέπειές της.

Ο αυτοκράτωρ αυτός διατηρήθηκε ζωηρότατα στη μνήμη του Ελληνικού λαού και αυτό οφείλεται κυρίως στον ηρωισμό και την τραγική του θυσία κατά την ημέρα της αλώσεως της Κωνσταντινου­πόλεως και όχι σε τυχόν εξαίρετες και άξιες να παραδοθούν στην ιστορική μνήμη πράξεις του κατά τη σύντομη, έστω, διάρκεια της αυ­τοκρατορικής του εξουσίας, που λόγω των δυσμενών γι' αυτόν και το έθνος των Ελλήνων ιστορικών και άλλων συγκυριών δεν ήταν εύκο­λο να υπάρξουν και δεν υπήρξαν πράγματι.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο Κωνσταντίνος δεν διέθετε μεγάλες στρατιωτικές, πολιτικές, οργανωτικές, ηθικές και άλλες αρετές, όπως φαίνεται από τις σχετικές δραστηριότητες του κατά την περίο­δο από το 1443-1449 που υπήρξε δεσπότης του Μορέως με πρωτεύου­σα τον Μυστρά, δεσπότης ουσιαστικά ολοκλήρου της Πελοποννή­σου, αλλά για τα σπουδαία έργα του δεν έχει διασωθή σχεδόν τίποτα στη λαϊκή μνήμη, δεν υπάρχουν παραδόσεις. Φέρονται μόνο χρη­σμοί, κείμενα δηλ. με δημώδη χαρακτήρα ή μάλλον με λαϊκή απή­χηση.

Οπωσδήποτε στις παραδόσεις που σχετίζονται με τα τραγικά γε­γονότα λίγο πριν και μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως ανα­φέρεται συχνά το όνομα τού Κωνσταντίνου και μάλιστα ως του μεγά­λου, όπως ελέχθη, πρωταγωνιστή των γεγονότων αυτών.

Αποκορύφωμα των παραδόσεων αυτών είναι η γνωστή σε κάθε γωνιά της Ελληνικής γης παράδοση για τον μαρμαρωμένο βασιλιά, δηλ. τον Κωνσταντίνο, σύμφωνα με την οποία:

«Όταν ήρθε η ώρα να τουρκέψη η Πόλη και μπήκαν μέσα οι Τούρκοι, έτρεξε ο βασιλιάς μας καβάλλα στ' άλογο του να τους εμποδίση. Ήταν πλήθος αρίφνητο η Τουρκιά, χιλιάδες τον έβαλαν στη μέση κ' εκείνος χτυπούσε κ' έκοβε αδιάκοπα με το σπαθί του. Τότε σκοτώθη τ' άλογό του κ' έπεσε κι αυτός. Κ' εκεί που ένας Αράπης σήκωσε το σπαθί του να χτυπήση το βασιλιά, ήρθε άγγελος Κυρίου και τον άρπαξε και τον πήγε σε μια σπηλιά βαθιά στη γη κάτω, κοντά στη Χρυσόπορτα.

Εκεί μένει μαρμαρωμένος ο βασιλιάς και καρτερεί την ώρα να 'ρθη ο άγγελος να τον σηκώση. Οι Τούρκοι το ξεύρουν αυτό, μα δεν μπορούν να βρουν τη σπηλιά που είναι ο βασιλιάς γι’ αυτό έχτισαν την πόρτα που ξεύρουν πως απ' αυτή θα έμπη ο βασιλιάς για να τους πάρη πίσω την Πόλη. Μα όταν είναι το θέλημα τού Θεού, θα κατεβή ο άγγελος στη σπηλιά και θα τον ξεμαρμαρώση και θα του δώση στο χέρι πάλι το σπαθί, που είχε στη μάχη. Και θα σηκωθή ο βασιλιάς και θα μπη στην Πόλη από τη Χρυσόπορτα και κυνηγώντας με τα φουσσάτα του τους Τούρκους θα τους διώξη ως την Κόκκινη Μηλιά. Και θα γίνη μεγάλος σκοτωμός, που θα κολυμπήση το μουσκάρι στο αίμα»¹.

Δεν θα με απασχόληση εδώ το θέμα του μαρμαρωμένου βασιλιά και της αναστάσεώς του, που υπό παραλλαγές αναφέρεται, όπως εί­ναι γνωστό, και σε άλλους ηγεμόνες του ευρύτερου ευρωπαϊκού χώ­ρου². Περιορίζομαι μόνο στο επί μέρους θέμα της παραδόσεως στον Κωνσταντίνο από τον Άγγελο Κυρίου του σπαθιού, που είχε χρησι­μοποιήσει κατά την κρίσιμη μάχη, προκειμένου να εκδιώξη τους εχθρούς από την Κωνσταντινούπολη, που συμπίπτει με σχετικές ανα­φορές σε άλλα δημώδους χαρακτήρα κείμενα, όπως θα φανή παρα­κάτω.

Αυτό που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα είναι ότι υπάρχει μία δέσμη πα­ραδόσεων, μερικές από τις οποίες και εγώ ο ίδιος σε παλαιότερες έρευνές μου στην ύπαιθρο έτυχε να καταγράψω, σύμφωνα με τις οποίες το σπαθί του αυτοκράτορος δεν ήταν συνηθισμένο αλλά από ξύλο. Το περίεργο μάλιστα αυτό ξύλινο σπαθί έπαιξε και θα παίξη, σύμφωνα πάντοτε με τις παραδόσεις, σημαντικό ρόλο τόσο για την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως όσο και για την ανάκτησή της.

 Οι παραδόσεις αυτές, ουσιαστικά παραλλαγές μιας παραδόσεως, είναι λίγες κατά τον αριθμό, είναι δε διαδεδομένες άφ' ενός στον βόρειο ελληνικό χώρο, και ιδίως στη Θράκη, και άφ' ετέρου στα νησιά του Αιγαίου με τις ακόλουθες λεπτομέρειες:

1. Ο Κωνσταντίνος από λάθος δεν παρέλαβε το ξύλινο σπαθί που του έδινε η μητέρα του αλλά το σιδερένιο και το γεγονός αυτό υπήρξε η αιτία της καταστροφής, διότι ο Τούρκος παρέλαβε το ξύλινο και αναδείχθηκε νικητής³.

2. Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως Άγγελος Κυρίου ενεφανίσθη στον Κωνσταντίνο και του έδωσε ξύλινο σπαθί, διατάσ­σοντας τον να απόκρουση με αυτό την έφοδο των Τούρκων. Ο Κων­σταντίνος απέρριψε με αγανάκτηση και περιφρόνηση την προσφορά, με την προσθήκη ότι δεν κατώρθωσε τίποτα με το χρυσό σπαθί του, επομένως τίποτα δεν θα κατώρθωνε και με το ξύλινο. Ο Άγγελος όμως έδωσε το ξύλινο σπαθί στον Μωάμεθ, ο οποίος το παρέλαβε και κατετρόπωσε με αυτό τους αμυνόμενους⁴.

3. Ο Άγγελος έδωσε το ξύλινο σπαθί στον Κωνσταντίνο στην Κερκόπορτα που πολεμούσε. «Το σιδερένιο δεν έκαμε δουλειά και το ξύλινο θα κάμη;», ήταν η απάντηση του αυτοκράτορος. Ο Άγγελος θύμωσε, το έδωσε στον Τούρκο, που έσπασε την Κερκόπορτα, μπήκε μέσα και πήρε την Πόλη⁵.

4. Ο Αρχάγγελος έδωσε το σπαθί στον βασιλέα των Ρωμαίων με την συμβουλή: με αυτό να χτυπάς τον Τούρκο. Ο βασιλιάς του λέει: Το δικό μου το σιδερένιο δεν έκαμε τίποτα, αυτό τι να κάμη; Και έδωσε ο Αρχάγγελος το σπαθί στον Τούρκο βασιλέα, που κατέλαβε την Πόλη. Εμείς οι Ρωμαίοι πάντοτε λόγω της περηφάνειας μας χάνομε τον αγώνα μας⁶.

5. «Τον καιρό που πάρτηκεν η Πόλη ο Κωνσταντίνος ητη(γ)άνιζε ψάρ'ζια κ' ηπήαν κ' είπαν του πως ηπάρτηκεν η Πόλη, ζωντάνεψαν τα ψαρ'ζια κ'ι' ημπέσαν στη χαβούζα. Κ' ύστερις ήρηξεν το ξύλενο σπαθί που 'καμεν θρήνος στους οχτρούς, κ' ηπήραν το οι Τούρκοι. Μα πάλι τα παιδιά τού Κωνσταντίνου, που κοιμήθηκεν τώρα κείνος, ηκαλόψ'αν τους με πεσ'σέσια κ' ηστρέψαν το πίσω το σπαθί και τώ­ρα κρατούν το οι Ελλήνοι και τ' αγγόνια του Κωνσταντή. Και μέλλε τώρα να (γ)ενή πόλεμος κ'ι' η ώρα που θα παρθή η Πόλη, θα βοηθήση μιάλου πράμα το ξύλενο σπαθί και θα παίξη θρήνος στους οχτρούς»⁷.

6. θεϊκή δύναμη προσφέρει ξύλινο σπαθί στον Κωνσταντίνο. Ο αυτοκράτωρ το περιφρονεί, ο Τούρκος το παίρνει ευχαρίστως και κατακτά όλον τον κόσμο, όπως τον είχε διδάξει η θεϊκή δύναμη⁸.

7. Ο αναφερόμενος στην τελευταία παράδοση Τούρκος είναι εκείνος που ανήγγειλε την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως σε μια καλόγρια. Η τελευταία πείσθηκε στην αλήθεια της φοβερής ειδήσεως κατόπιν θαύματος, κατά το οποίο τα ψάρια που τηγάνιζε πήδη­σαν αιφνιδίως σε παρακείμενη λίμνη και ζωντάνεψαν⁹.

8. «Ο Κωνσταντίνος είχε μαλαματένιο σπαθί. Με το άλογο έμπαι­νε στην Αγιά Σοφιά κ' έπαιρνε το αντίδερο με το σπαθί από περηφά-νεια. Από περηφάνεια έχασε την Πόλη. Η Παναγία τού 'δινε το σπαθί το ξύλινο, που 'τανε θεϊκό. Αυτός δεν το πήρε. Η Παναγία τι να κάμη;»¹⁰.

Από την παράθεση των 8 παραλλαγών της παραδόσεως καθίσταται πρόδηλο ότι όχι μόνο το βασικό των θέμα αλλά και τα επί μέρους στοιχεία των ανήκουν αναμφίβολα στον κύκλο των παραδόσεων για την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και την τύχη του τελευταίου αυτοκράτορος τού Βυζαντίου.

Έτσι και το ότι ο Άγγελος έδωσε στον Κωνσταντίνο το ξύλινο σπαθί συγκεκριμένα στην Κερκόπορτα και το ότι ο Τούρκος με το σπαθί αυτό έσπασε την Κερκόπορτα και μπήκε από αυτήν στην Πόλη (3) σχετίζονται με όσα αναφέρει ήδη ο σύγχρονος με την Άλωση ιστορικός Δούκας.

Συγκεκριμένα Κερκόπορτα ονομάζει ο Δούκας την μικρή, ανοι­κτή εγκαταλειφθείσα, πύλη των εσωτερικών τειχών, από την οποία κατ΄ αυτόν εισήλθαν στην αρχή οι Τούρκοι στην Κωνσταντινούπο­λη¹¹, από το γεγονός δε αυτό το όνομά της έγινε πασίγνωστο.

Τα περί αναβιώσεως των τηγανισμένων ψαριών προκειμένου με το θαυμαστό αυτό συμβάν να γίνη πιστευτό το γεγονός της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (5, 7) προέρχονται προφανώς από την ευ­ρύτατα στις ελληνικές περιοχές διαδεδομένη σχετική παράδοση¹².

Τέλος το στοιχείο της παραδόσεως άρ. 5 ότι τα παιδιά τού Κων­σταντίνου πήραν το σπαθί και τώρα το κρατούν οι Έλληνες και τα εγγόνια του και ότι θα βοηθήση πολύ το ξύλινο σπαθί για να ανακτηθή η Κωνσταντινούπολη, εκτός του ότι εκφράζει τους πόθους των Ελλήνων για την εθνική των αποκατάσταση, όπως διαμορφώθηκαν αμέσως μετά την Άλωση στις παραδόσεις και τα τραγούδια του με κύρια παράδοση την παραπάνω παρατεθείσα για τον μαρμαρωμένο βασιλιά, σχετίζεται πιθανώτατα με την επικρατήσασα κατά καιρούς μεταξύ των λογίων και του λαού ιδέα ότι ο Κωνσταντίνος κατά την εποχή της Αλώσεως ήταν νυμφευμένος και είχε και τέκνα. Η άποψη αυτή πάντως, την οποία υπεστήριξαν συγγραφείς της Δύσεως και της Ανατολής, μερικοί από τους οποίους μάλιστα έγραψαν ευθύς μετά την Άλωση και η οποία έχει εισέλθει και σε άλλες νεώτερες δημώδεις παραδόσεις, δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται προς τα πράγματα, αφού ο Κωνσταντίνος μετά από δύο ατυχείς γάμους έπεσε κατά την Άλωση άτεκνος και άνυμφος¹³.

Το βασικό όμως στοιχείο των παραδόσεων παραμένει το ξύλινο σπαθί, από την μη χρησιμοποίηση του οποίου εκ μέρους του Κωνσταν­τίνου εξαρτήθηκε τελικά η καταστροφή της πρωτεύουσας του Βυζαν­τινού κράτους και το κράτος ολόκληρο. Η λεπτομέρεια ότι ο Κων­σταντίνος δεν το παρέλαβε από λάθος (1) οφείλεται προφανώς στη διάθεση του λαϊκού δημιουργού να μη θεωρήση τον κατ' εξοχήν ήρωα της πολιορκίας της Κωνσταντινουπόλεως ως υπεύθυνο για την άλωση της. Αντιθέτως η περιφρόνηση του τελευταίου στην ως ευτε­λή θεωρούμενη προσφορά, του Αγγέλου όμως του Κυρίου, κατ' αντίθεση με τον Μωάμεθ (2, 3, 4, 6, 8) και η έπαρσή του, σε σημείο που να παίρνη το αντίδωρο με το χρυσό σπαθί του (4, 8) οφείλεται πάλι σε διάθεση του δημιουργού της παραδόσεως να διδάξη ηθικο­λογώντας τι επιφυλάσσεται σε εκείνον που περιφρονεί τη θεία βού­ληση, όπως και αν αυτή εκδηλώνεται.

Αλλά οι λεπτομέρειες αυτές παραμένουν μάλλον διακοσμητικές και επουσιώδεις. Το βέβαιο είναι ότι τόσο οι ιστορικές πηγές, όσο και οι λοιπές, λογιώτερες ή δημωδέστερες, παλαιότερες, δηλ. των χρόνων της Αλώσεως, η νεώτερες μέχρι και σημέρα, κάνουν πολύ συχνά λόγο για τον αυτοκράτορα και το όπλο του, που είναι πάντοτε το σπαθί του¹⁴, με το οποίο υπερασπίζεται την τιμή και την αξιοπρέ­πεια του κράτους του και του λαού του σε σημείο που, αν δεν γινόταν λόγος στις παραδόσεις ειδικά για σπαθί ξύλινο, οι παραδόσεις αυτές μαζί με εκείνη για τον μαρμαρωμένο βασιλιά θα ήταν απολύτως σύμ­φωνες με τις ιστορικές και τις άλλες μαρτυρίες.

Και είναι μεν αλήθεια ότι από την εποχή ήδη της Αλώσεως δη­μιουργήθηκαν αμφισβητήσεις και υπήρξαν διχογνωμίες αναφορικά με την τύχη του Παλαιολόγου κατά την ημέρα της 29^ης Μαίου που έπεσε η Κωνσταντινούπολη¹⁵, οι περισσότερες όμως και αξιοπιστότερες ιστορικές και άλλες μαρτυρίες, με τις οποίες βρίσκονται σε συμ­φωνία και οι λαϊκές παραδόσεις, συμφωνούν στο ότι ο τελευταίος ηγέτης τού βυζαντινού Ελληνισμού έπεσε στο πεδίο της μάχης μαχό­μενος ηρωικά με το σπαθί του εναντίον των εχθρών. Εξ άλλου στον ελληνικό λαό εδημιουργήθη η πεποίθηση και πάντως παρέμεινε ακλόνητη η πίστη, ότι ό,τι με το σπαθί του έχασε ο Κωνσταντίνος θα το επανάκτηση πάλι με το σπαθί του¹⁶.

Και είναι βέβαια δικαιολογημένο να γίνεται λόγος για σπαθί χρυ­σό ή τέλος πάντων σιδερένιο, όπως στις παρατιθέμενες παραδόσεις (1, 2, 3, 4, 8), προκειμένου για το σπαθί ενός λαμπρού και ένδοξου αυτοκράτορος, για το οποίο άλλη παράδοση αναφέρει ότι ήταν «ψη­λό, ολόισιο, με θηκάρι μαλαματένιο με χίλια δυο κεντίδια»¹⁷. Το κατ' εξοχήν όπλο του αυτοκράτορος είναι λογικό να είναι ανάλογο προς την αίγλη που αποδίδει σ' αυτόν ο λαϊκός δημιουργός. Αλλά χρήση ξύλινου, πρωτόγονου, ευτελούς και εύθραυστου σπαθιού με το οποίο ο κάτοχός του διεξάγει ηρωικό αγώνα εναντίον των έχθρων του, πρέ­πει να θεωρήται παράλογη και αδιανόητη για τα κοινά μέτρα της λο­γικής.

Πως προέκυψε η ιδέα αυτή του ξύλινου σπαθιού, είναι δύσκολο να προσδιορισθή. Το πρότυπο της συγκεκριμένης παραδόσεως πιθανώς να βρίσκεται σε κάποιο δημώδες κείμενο, το οποίο εγώ τουλάχι­στον αγνοώ. Πράγματι δεν αναφέρεται ούτε στις ιστορικές πηγές, που θα ήταν και πολύ δύσκολο, αλλά ούτε σε θρήνους, μονωδίες, χρησμολόγια, ιστορημένα ή όχι, σε παραδόσεις, ελληνικές ή τουρκι­κές, σε δημοτικά τραγούδια και σε οποίες άλλες πηγές σχετίζονται με την Άλωση και μου είναι βέβαια προσιτές. Ξύλινο σπαθί αναφέρεται καμιά φορά σε κείμενα με σκωπτικό μάλλον χαρακτήρα, πράγμα που δεν μας ενδιαφέρει¹⁸.

Πιο συχνά σχετικώς αναφέρεται χρήση του ξύλινου σπαθιού στα παραμύθια. Σύμφωνα με ένα από την Αστυπάλαια της Δωδεκανή­σου ο ήρωας τού παραμυθιού παίρνει «ένα ξυλίτικο σπαθάκι» και με αυτό αντιμετωπίζει αποτελεσματικά μυθολογικά τέρατα με τρία μά­τια, τους Τριμάτηδες¹⁹. Σε ένα άλλο παραμύθι από την Πελοπόννησο ο ήρωας χτυπώντας με τη συμβουλή της Πεντάμορφης μια μόνο φορά τη δράκαινα με ένα ξύλινο σπαθί τη φονεύει²⁰. «Ξυλοσπάθιν» εναν­τίον δράκου χρησιμοποιεί και ο ήρωας του μεσαιωνικού ερωτικού διηγήματος «Τα κατά Καλλίμαχον και Χρυσορρόην», - που έχει μεν παραδοθή σε ένα χειρόγραφο του ις' αι. αλλά έχει συντεθή πιθανώτατα τον ιγ' αι. η στις αρχές του ιδ' αι. - αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Εί­ναι η μοναδική μαρτυρία που γνωρίζω σε παλαιό μάλιστα κείμενο (ποίημα), αλλά, όπως έχει αποδειχθή, το ερωτικό αυτό διήγημα είναι στην πραγματικότητα ένα παραμύθι και επομένως και το στοιχείο της χρήσεως του ξύλινου σπαθιού είναι καθαρά παραμυθιακό²¹.

Όπως έχει ήδη παρατηρηθή, το γεγονός της αναφοράς στα παρα­μύθια του ξύλινου σπαθιού έχει την αρχή του στο ότι πολλές φορές αντικείμενα από άλλη ύλη παρά από τη συνηθισμένη, είτε ευγενέστε­ρη είτε ευτελέστερη, έχουν υπερφυσική δύναμη²².

Γενικά τίποτα δεν αποκλείει την δυνατότητα στοιχεία παραμυθιακά να εισχωρήσουν στις παραδόσεις, όπως συμβαίνει σε πολλές περι­πτώσεις. Αλλά στην προκειμένη περίπτωση, χωρίς να το αποκλείω, νομίζω ότι το πράγμα είναι μάλλον δύσκολο, επειδή οι παραδόσεις αυτές έχουν αυτόν τον έντονο εθνικό χαρακτήρα. Ένα τέτοιο στοι­χείο, όπως του ξύλινου σπαθιού, μάλλον αταίριαστο στο όλο κλίμα, μέσα στο οποίο κινούνται, για το μεγαλείο του Παλαιολόγου θα ήταν ενδεχόμενο να αποβληθή από τη λαϊκή ευαισθησία κατά την πορεία του χρόνου.

Υπάρχει τώρα και ένα άλλο ζήτημα, που σχετίζεται με το πρόσω­πο και τον ρόλο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, η διαφορά μεταξύ παραδόσεων και χρησμών. Και ναι μεν οι πολυάριθμοι χρησμοί και προρρήσεις έχουν λόγια προέλευση, από το άλλο μέρος όμως έχουν τύχει ευρείας διαδόσεως στα λαϊκά στρώματα και έτσι, επειδή επί πλέον αποβλέπουν στους ίδιους σκοπούς, συμπίπτουν πολλές φορές με τις παραδόσεις στα κύρια τουλάχιστον σημεία.

Οπωσδήποτε, σύμφωνα με τις παραδόσεις, ο Κωνσταντίνος Πα­λαιολόγος είναι ο τελευταίος ηρωικός πρόμαχος του βυζαντινού Ελ­ληνισμού, ο οποίος μπορεί να έπεσε στο πεδίο της μάχης αλλά ο προορισμός του δεν έχει εκπληρωθή με τη θυσία του αυτή. Αντίθετα εξακολουθεί να υπάρχη ως μαρμαρωμένος βασιλιάς, μέχρι που να αναστηθή ως τιμωρός, για να εκδικηθή τους Τούρκους για τα παθή­ματα των Ελλήνων εκδιώκοντας τους κατά τρόπο ανελέητο από τα ελληνικά εδάφη. Αντίθετα, στους χρησμούς και τις προρρήσεις, που συνδυάζονται με τις προφητείες για την έλευση τού Αντίχριστου, γί­νεται λόγος για νομιζόμενο απλώς και όχι μαρμαρωμένο άνδρα-σωτήρα, ο οποίος όμως είναι φτωχός, ρακένδυτος, απέριττος και γε­νικά άσημος²³. Σε ηγήτορα με αυτές τις ιδιότητες θα μπορούσε κανείς να υποθέση ότι αρμόζει ένα ξύλινο, δηλ. ευτελές σπαθί, ανάλογο με την ευτέλεια του κατόχου και χρήστη του.

Στους χρησμούς βέβαια γίνεται λόγος για ρομφαία απλώς, την οποία θα παραδώση Άγγελος Κυρίου στον μέλλοντα να επαναφέρη την ελευθερία στην Επτάλοφο φτωχό και άσημο βασιλέα²⁴ και ποτέ, όσο γνωρίζω, για ξύλινη ρομφαία ειδικώτερα. Αλλά για τα λαϊκά στρώματα ένας τέτοιος ελευθερωτής δεν θα μπορούσε να διαθέτη και να χρησιμοποιή ένα σπαθί από χρυσό ή από οποιαδήποτε άλλη οπωσδήποτε ευγενή ύλη. Ένα ξύλινο σπαθί, που όμως θα είχε θαυ­ματουργικές ιδιότητες λόγω προελεύσεως του από τον θεό μέσω του Αγγέλου του, θα μπορούσε να είναι άκρως αποτελεσματικό, όπως είναι η απαίτηση των περιστάσεων. Η μεταφύτευση του στοιχείου αυτού, που, αν και δεν αναφέρεται, υποθετικά θα μπορούσε να ισχύη, στις δημώδεις παραδόσεις για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο θα ήταν εύκολη υπόθεση, αφού ο συμφυρμός των θρύλων για τον μαρμαρωμένο βασιλιά προς τους χρησμούς για τον φτωχό και απέ­ριττο βασιλέα είναι δεδομένος²⁵. Στα ευρύτερα στρώματα του λαού δεν θα υπήρχε δυσκολία, και αυτό είναι βέβαιο ότι έγινε, για τη διά­πλαση παλαιοτέρων χρησμών στο θρύλο του μαρμαρωμένου βασιλιά, αφού, όπως είναι γνωστό, ο λαός δημιουργεί συνήθως τις καινούρ­γιες παραδόσεις του, τα τραγούδια του κλπ. χρησιμοποιώντας έτοιμα υλικά από την παλαιότερη παράδοση και δημιουργία του.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν, εννοείται, υπόθεση, μέχρι που να πρόκυψη ενδεχομένως κάποια ερμηνεία πιο συγκεκριμένη.

Ας σημειωθή συμπληρωματικά ότι, σύμφωνα με δημοτικό τρα­γούδι από την Δυτ. Κρήτη, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και ως επαίτης φέρει βασιλικό σπαθί, το οποίο όμως προσπαθεί να αποκρύ­ψη και από το οποίο τέλος αποκαλύπτεται η βασιλική του κατα­γωγή²⁶.

---

* Πρώτη δημοσίευση: Πρακτικά τού Έκτακτου Πνευματικού Συμποσίου (Σπάρτη -Μυστράς 27-29 Μαΐου 1988), Από την φωτεινή κληρονομιά τού Μυστρά στην Τουρ­κοκρατία, Αθήναι 1990, σ. 263-272 (Πελοποννησιακά, Παράρτημα 16) (= στα γερμα­νικά με ασήμαντες διαφορές: Dona Folcloristica, Festgabe fur Lutz Rohrich zu seiner Emeritierung 3, 1990.o. 77-85 [Beitrage zur Europaischen Ethnologie und Folklore, Rei-ne B: Tagungsberichte und Materialien]).

1. Ν. Γ. Πολίτου, Παραδόσεις 1, σ. 22, άρ. 33 και 2, ο. 658-674, όπου εκτενή σχόλια για την παράδοση.

2. Βλ. πρόχειρα Ν. Γ. Πολίτου, ο.π, σ. 662.

3. Θράκη, Γκριτζάν-Ασάρ της περιοχής Κομοτηνής. Βλ. Στίλπ. Π. Κυριακίδου , θρακικαί παραδόσεις, Ημερολ. Μεγάλ. Ελλάδος 1922, σ. 251.

4. Θράκη, Μάδυτος, Αρχ. θρακ. Λαογρ. Γλωσσ. θησαυροί 3 (1936-37), σ. 117-118. Βλ. και Andre Mazon , Contes Slaves de la Macedoine sud-occidentale, Paris 1923, σ. 87, 17 και σ. 182 (Μακεδονία, περιοχή Φλώρινας). Κατά την παραλλαγή αυτή ειδικώτερα ο Άγγελος Κυρίου παρακαλεί τρεις φορές τον Κωνσταντίνον να πάρη το ξύλινο σπαθί, αν ήθελε να κράτηση το βασίλειό του. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος προτρέ­πει τον Άγγελο να δώση το σπαθί στον Τούρκο. Πρβλ. σχετικά και Στίλπωνα Κυριακίδη , Λαογραφία 8 (1921-25), σ. 604.

5. Θράκη, Καστανιές, θρακικά 7 (1936), σ. 235.

6. Πόντος (πρόσφυγες της περιοχής Κάρς). Σάββα Π. Παπαδοπούλου, Παραδόοεις-θρύλοι περιοχής Κάρς, Αρχείον Πόντου 42 (1988-89), σ. 114, άρ. 14. Όπως αναφέρει ο συγγρ., οι παραδόσεις που δημοσιεύει έχουν καταγραφή κατά τη χρονική περίοδο 1963-88, η δε παράδοση που μας απασχολεί, που την επιγράφει «Το σπαθίν», είναι σύνθεση δύο διηγήσεων.

7. Δωδεκάνησος, Κάλυμνος. Γιάννη Ζερβού, Παραδόσεις - Ιστορικά χαραμυθολογήματα [κλπ.], Δωδεκ. Αρχείον 3 (1958), σ. 240.

8. Σάμος, Παλαιόκαστρον. Στεφ.Ημέλλου, Έκθεση λαογραφικής απο­στολής εις Σάμον (13 Ιουλ. - 14 Αύγ. 1964), Επετ. Λαογρ. Αρχείου 17 (1965), σ. 194-195. Εδώ αναφέρονται και μερικές ακόμη από τις παραδόσεις για το ξύλινο σπαθί που εξετάζονται.

9. Ο.π.,σ. 195.

10. Σέριφος. ΚΛ, χφ. 3190, σ. 38 (1967, Συλλ. Στεφ.Ημέλλου), πρβλ. Στέφ. Ήμελλον, Παρατηρήσεις εξ επιτόπιου ερεύνης εις τον λαϊκόν πολιτισμόν των Νοτίων Κυκλάδων, Αθήναι 1974, σ. 41.

11. «Παραπόρτιον εν... το δέ όνομα της κουφής εκείνης πύλης εκαλείτο ποτε Κερ­κόπορτα» Δούκας 39, 4 (Pertusi, σ. 168-170. 6λ. σχετικά και σ. 454, σημ. 12). Πρβλ. Γουσταύου Σλουμβερζέ, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και η πολιορκία και άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων τω 1453 (μετάφρ. Σπυρ. Π. Λάμπρου, εν Αθήναις 1914), σ. 336, Ξ. Α. Σιδερίδου, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου θάνα­τος, τάφος και σπάθη, περιοδ. Μελέτη 2. 1908, ο. 65-66 κ.α.

12. Για την οποία βλ: Η αναβίωση των τηγανισμένων ψαριών κατά την άλωση της Πόλης, ανωτέρω άρ. 2. σ. 29 κέξ., όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.

13. Βλ. σχετικά Σπυρ. Π. Λάμπρου, Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ως σύζυγος εν τη ιστορία και τοις θρύλοις, Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907). σσ. 417-466 και ιδίως σ. 429 κέξ., όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία, πρόσθ. και Νίκου Α. Βέη, Περί του ιστορημένου χρησμολογίου, σ. 32ιδ' - 32ιζ', Γεωργίου θ. Ζώρα, Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως και η βασιλεία Μωάμεθ Β' τού κατακτητού κατά τον ανέκδοτον ελληνικόν Βαρβερινόν κώδικα 111 της Βατικανής βιβλιοθήκης 1952, σ. 29-30 (ανατύπωσις εκ του KB' τόμου της Επετηρίδος της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών) (= τού ίδιου , Αι τελευταίοι στιγμαί του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και του Μωά­μεθ του κατακτητού (κατά τον Βαρβερινόν ελληνικόν κώδικα 111], Περί την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, Αθήναι 1959, σ.130-131).

14. Βλ. π.χ.: Δούκας 39, 13 (Pertusi 2, σ. 176) που αναφέρει ότι κατά την τελευ­ταία του στιγμή ο Κωνσταντίνος πολεμούσε «ιστάμενος βαστάζων σπάθην και ασπί­δα». Βλ. και Σιδερίδη , ο.π., σ. 66 κ.α. passim, Νίκου Α. Βέη, Περί του ιστορη­μένου χρησμολογίου, σ. 32 κβ' κέξ.

15. Βλ. Σιδερίδη, ο.π., σ. 70 κέξ., Βέη,ο.π., Ν. Γ. Πολίτου, Παραδόσεις 2, ο.π., σ. 660-661, όπου και βιβλιογραφία.

16. Σύμφωνα με χρησμό που αναφέρει ο Δούκας(39, 18, Pertusi, σ. 180) μετά την εκπολιόρχηση της Κωνσταντινουπόλεως και την παράδοση της στους Τούρκους «καταβάς άγγελος φέρων ρομφαίαν παραδώσει την βασιλείαν συν τη ρομφαία ανωνύμω τινί ανδρί ευρεθέντι τότε εν τω χίονι ισταμένω, λίαν απερίττω και πενιχρώ, και έρει αυτώ» «Λαβέ την ρομφαίαν ταύτην και εκδίκησον τον λαόν τού Κυρίου». Τότε τροπήν ίξονται οι Τούρκοι και οι Ρωμαίοι καταδιώξουσιν αυτούς κόπτοντες και εξελάσουσιν και εκ της Πόλεως...», πρβλ. Χαλκοκονδύλης 8, 275-280 (Pertusi 2, σ. 216) και Nicolo Barbaro (Pertusi 1, σ. 357, σημ. 89). Βλ. και Ν. Γ. Πολίτου , Δημώδεις δοξασίαι περί αποκαταστάσεως του ελληνικού έθνους. Λαογραφικά Σύμμεικτα I, 1920, σ. 16, του ίδιου , Παραδόσεις, 2, σ. 659. Πρβλ. ανάλογα από την χριστιανική γραμματεία που σχετίζονται όμως με το ξύλο τού Σταυρού (= σταυρό τού Χριστού): «ώσπερ δια ξύλου (ένν. της γνώσεως, του δένδρου της ζωής του Παραδείσου) η παράδοσις (ένν. των Πρωτοπλάστων) ούτω δια ξύλου (ένν. τού Σταυρού) η σωτηρία»˙ «ο Αδάμ δια τού ξύλου της βρώσεως κατεκρίθη και ο νέος Αδάμ ο Χριστός ο θεός δια τού ξύλου τού σταυρού ημάς ενίσχυσεν» κ.α. (βλ. πρόχειρα Ν. Β. Τωμαδάκη, Αποθησαυρίσματα, 10, Το ξύλον, Αθηνά 70 (1968), σ. 4, πρβλ. και σ. 7).

17. Βλ. Ν. Γ. Πολίτου , Παραδόσεις 2, σ. 683. Εννοείται ότι το σπαθί είναι το κύριο όπλο με το οποίο επιδεικνύει κανείς την ανδρεία του, στο οποίο ορκίζεται κτλ. (βλ. πρόχειρα Ζω ρα, ο.π., σ. 25 (247-348), 27 (394), 29 (566-567). Εξ άλλου ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος σε διάφορες γνωστές μέχρι σήμερα εικόνες του, που όμως δεν είναι γνήσιες, παριστάνεται με ξίφος (βλ. Σπυρ. Π. Λάμπρου, Αι εικόνες Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου, Νέος Ελληνομνήμων 3 (1906), σ. 229 κέξ., 239).

18. Πρβλ. το σατιρικό τραγούδι για τον Κεφαλλονίτη, που φορούσε βρακί από τσουβάλι, γελέκο από στουπί και ψάθινο καπέλο και ξύλινο σπαθί (ΚΛ, κφ. 475, σ. 9, Σπέτσες 1922) η... βούρλινο σπαθί (ο.π., χφ. 1460, Αθήναι).

19. Jean Ρίο, Νεοελληνικά παραμύθια, Copenhague 1879, σ. 131-132.

20. Γεωργ. Α. Μέγα, Καλλιμάχου και Χρυσορρόης υπόθεσις, Λαογραφία 25 (1967), σ. 241.

21. Ο.π., πρβλ. και Τωμαδάκη, ο.π., σ. 25. Η χρησιμοποίηση τού όρου ξύλον επί ξύλινου όπλου, δηλ. ροπάλου από ξύλο, είναι μόνο ποιητική (Ο. Σολωμός, βλ. Τωμαδάκη , ο.π., σ. 15-16).

22. Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, ο.π., βλ. και Κυριακίδη, στη Λαογρα­φία 8 (1921-25), σ. 604.

23. Πρβλ. τον χρησμό που μνημονεύει ο ιστορικός Δούκας (άνωτ., σ. 56, σημ. 16). Βλ. περισσότερα με σχετικές παραπομπές στα κείμενα: Ν. Γ. Πολίτου, Παραδό­σεις 2, σ. 664 κέξ., Νίκου Α . Βέη, Περί του ιστορημένου χρησμολογίου, σ. 32 κθ' κέξ.

24. Ο.π.

25. Νίκου Α. Β έη , Περί τού ιστορημένου χρησμολογίου. σ. 32 λς'. Εξ άλλου η επιβίωση των χρησμών για τον τελευταίο Παλαιολόγο υπήρξε μέχρι σήμερα ισχυρή (ο.π., σ. 3).

26. Βλ. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια (εκλογή), εν Αθήναις 1962, σ. 123-124 (Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα του Λαογραφικού Αρχείου, αριθμ. 7) και ανω­τέρω, σ. 18, όπου εκτενέστερος λόγος για το θέμα.

* Η φωτογραφία είναι από: http://protesilaos.blogspot.com