Τό Πάσχα εἰς τά Ἱεροσόλυμα κατά τόν 4ον αἰώνα-Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν Χρυσόστομος (+)

Ἀρχαιοτάτη ὑπῆρχεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἑορτή ἡ Ἐπιφάνεια καλουμένη ἤ τά Ἐπιφάνια, Θεοφάνεια ἤ τά Θεοφάνια, ὑποδηλοῦσα οὐ μόνον τήν κατά σάρκα γέννησιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἀλλά καί τήν ἐν τῷ Ἰορδάνῃ φανέρωσιν αὐτοῦ ὡς Θεοῦ (1), τούτου δ' ἕνεκα συνεωρτάζοντο αἱ δύο ἐορταί, ἡ τῆς Χριστοῦ γεννήσεως καί ἡ τῶν Θεοφανείων, καί μόλις ἀπό τοῦ τέλους τοῦ Δ' αἰῶνος ἐπῆλθεν ὁ χωρισμός τῶν ἑορτῶν. 

Ἐν Ἱεροσολύμοις ἐπεβραδύνθη ὁ χωρισμός οὗτος, ὡς καταφαίνεται ἐκ τῆς κατά τόν στ' αἰώνα εἰδήσεως Κοσμᾶ τοῦ Ἰνδικοπλεύστου λέγοντος ὅτι «οἱ Ἱεροσολυμῖται... ταῖς Ἐπιφανείοις ποιοῦσι τήν γένναν» (2), ὄντως δέ σ.355 «Καίτοι γέ οὔπω δέκατον ἐστιν ἔτος καθ' ὅν χρόνον ἔγραφεν ἡ Συλβία, ἐν Ἱεροσολύμοις συνεωρτάζετο ἔτι ἡ ἑορτή τῶν Χριστουγέννων μετά τῆς Ἐπιφανείας τοῦ Κυρίου τῇ 6 Ἰανουαρίου, πρώτην δέ φορὰν ἀπό τῆς ἀνευρέσεως τοῦ χειρογράφου αὐτῆς ἐγνώσθη ἡ εἴδησις, ὅτι ἐπί 8 ἡμέρας ἐπανηγυρίζετο ἡ ἑορτή αὕτη ὡς καί ἡ τοῦ Πάσχα καί ἡ τῆς Πεντηκοστῆς (3). Ἐτελεῖτο δέ ἡ πανήγυρις αὐτῆς ἐν Βηθλεέμ, ὅπου κατά τήν νύκτα ἐν τῷ Σπηλαίῳ τῆς γεννήσεως ἐτέλει ὁ Ἐπίσκοπος Ἱεροσολύμων, ἐπειδή ἡ Βηθλεέμ λίαν μεταγενεστέρως εἶχεν ἴδιον ἐπίσκοπον (4), τήν λειτουργίαν. Συγχρόνως ὅμως ἐπανηγυρίζετο ἡ ἑορτή καί ἐν τοῖς λοιποῖς προσκυνήμασι, κατά τάς τρεῖς πρώτας ἡμέρας ἐν τῷ Γολγοθᾷ, τήν τετάρτην ἡμέραν ἐπί τοῦ ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, τήν πέμπτην ἐν Βηθανίᾳ, τήν ἕκτην ἐν Σιών, τήν ἑβδόμην ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως καί τήν ὀγδόην ἐν τῷ τοῦ Σταυροῦ, συνέρρεε δέ κατά τάς ἡμέρας ἐκείνας ἄπειρον πλῆθος ἐκ τῶν πέριξ εἰς Ἱερουσαλήμ διά τάς πανηγύρεις τῶν ὀκτώ ἡμερῶν. Κατά τήν διάρκειαν αὐτῶν οἱ μοναχοί τῆς Βηθλεέμ ἀδιαλείπτως ἐλιτάνευον ἐν τῷ Ναῷ αὐτῆς καί ἐτέλουν τάς καθωρισμένας τελετὰς ἐν τῷ ἱερῷ Σπηλαίῳ (5). 

Μετά τήν ἀνωτέρω ἑορτήν, ἐν Ἱεροσολύμοις ἑωρτάζετο τῇ 14ῃ Φεβρουαρίου ἤ τῆς Ὑπαπαντῆς ἑορτή, ἥτις ἦτο κατ' ἀρχάς ἐπιτόπιος Ἱεροσολυμιτική ἑορτή, ἐπεκράτησε δ' ἐν μέν τῇ Δύσει τελευτοῦντος τοῦ ε' ἐν δέ τῇ Ἀνατολῇ ἀρχομένου τοῦ στ' αἰῶνος (6). Κατ' αὐτήν ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως οἱ πρεσβύτεροι καί ὁ Ἐπίσκοπος ἡρμήνευον τό Εὐαγγέλιον τῆς ἡμέρας, ἐτέλουν δέ τήν θείαν λειτουργίαν μετά Ἐκκλησιαστικῆς τάξεως ὁμοίας πρός τήν τοῦ ἁγίου Πάσχα, ἥτις ἦν ὅλως ἐξαιρετικῶς πανηγυρική ὡς καί σήμερον.

Αὕτη βεβαίως ἦτο ἡ μεγίστη τῶν ἑορτῶν, ἀλλά προηγεῖτο αὐτῆς ἡ νηστεία τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἥτις ἐν διαρκείᾳ ὀκτώ ἑβδομάδων ἐτελεῖτο ἐν Ἱεροσολύμοις μόνον ἐπί 41 ἡμέρας, διότι ἀπηγορεύετο ἡ νηστεία κατά Σάββατον καί Κυριακήν πλήν τοῦ Μ. Σαββάτου, οὕτως ὥστε ἐπί δύο ἡμέρας καθ' ἑκάστην ἑβδομάδα διεκόπτετο ἡ νηστεία (7). Τακτική νηστεία ἦτο κυρίως τό τρώγειν ἅπαξ τῆς ἡμέρας μόνον, ἀλλ' ὑπῆρχε μεγάλη ποικιλία ἐν τῇ τηρήσει αὐτῆς, διότι οἱ «ἀποτακτίται» ἰδίως ἐτήρουν αὐστηροτάτην νηστείαν, τινές μέν ἔτρωγον ἀνά δύο ἤ ἀνά τρεῖς ἡμέρας, ἄλλοι δέ ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος. Οὗτοι ἦσαν οἱ λεγόμενοι «ἑβδομαδάριοι» οἵτινες ἔτρωγον κατά Σάββατον, μετά τήν κοινωνίαν τῶν ἀχράντων μυστηρίων καί κατά Κυριακήν. Οὔτ' ἐπηνοῦντο οἱ ὑπερβολικῶς νηστεύοντες, σημειοῖ ἡ Συλβία, οὔτ' ἐψέγοντο οἱ ὀλίγον νηστεύοντες, διότι ἡ ἐφαρμογή τοῦ καθήκοντος τῆς νηστείας ἐξηρτᾶτο ἐκ τῆς πνευματικῆς καί ἠθκῆς καταστάσεως ἑκάστου. 

Αἱ ἀκολουθίαι τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς διεξήγοντο ὡς ἑξῆς: Κατά τήν Κυριακήν ἐτελεῖτο ἡ συνήθης μεταμεσονύκτιος καί πρωϊνή τελετή, ἥν ἐπηκολούθει λειτουργία, οὐχί ἐν τῇ Ἀναστάσει, ἀλλ' ἐν τῷ Γολγοθᾷ. Τάς καθημερινάς, πλήν τῆς 6ης καί 9ης ἐκκλησιαστικῆς ὥρας προσετίθετο καί ἡ 3η ὥρα, δίς δέ τῆς ἑβδομάδος, κατά τήν Τετάρτην καί τήν Παρασκευήν, ἡ 9η ὥρα (περί τήν 3ην μ.μ.) ἐτελεῖτο ἐν Σιών, διότι ἄλλως τε συνήθως ἡ ὥρα αὕτη ἐτελεῖτο ἐκεῖ καί κατά τόν λοιπόν χρόνον, οὐχί δέ μόνον κατά τήν Μ. Τεσσαρακοστήν, ἐκτός ἐάν κατά Τετάρτην καί Παρασκευήν συνέπιπτεν ἑορτή μάρτυρος τινός. Κατά τήν Μ. Τεσσαρακοστήν τό κήρυγμα τοῦ θείου λόγου ὑπό τῶν πρεσβυτέρων καί τοῦ Ἐπισκόπου ἐγένετο καί κατά τήν Τετάρτην καί Παρασκευή ἐν τῇ Σιών. Μετά δέ τήν ἐκεῖ τελουμένην 9ην ὥραν, ἐν ψαλμωδίαις συνόδευεν ὁ λαός τόν Ἐπίσκοπον εἰς τόν Ναόν τῆς Ἀναστάσεως, ἔνθα ἐτελεῖτο ἑσπερινή Ἀκολουθία, μεθ' ἧν ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος, ἤτοι κατά Παρασκευήν, ἐπηκολούθει ἀγρυπνία, τήν πρωΐαν δέ τοῦ Σαββάτου ἐπεσπεύδετο ἡ λειτουργία ἵνα κοινωνῶσιν οἱ «ἑβδομαδάριοι».

Κατά τήν Παρασκευήν τῆς 7ης ἑβδομάδος τῆς Μ.Τεσσαρακοστῆς ἡ ἀγρυπνία ἐτελεῖτο ἐν Σιών, ἔνθα τήν πρωΐαν τοῦ Σαββάτου ἐγίνετο καί ἡ λειτουργία, μεθ' ἥν ὁ Ἀρχιδιάκονος εἰδοποίει τόν λαόν ἵνα ᾗ ἕτοιμος κατά τήν 7ην ὥραν πρός μετάβασιν εἰς Βηθανίαν. Ἐκεῖ ἐγκαίρως ἤδη συναθροίζοντο οἱ μοναχοί, οἵτινες ὑπεδέχοντο καταφθάνοντα ἐν πομπῇ τόν Ἐπίσκοπον, ἐν τῷ πρώτῳ ναῷ τῆς Βηθανίας, ἔνθα ἡ ἀδελφή τοῦ Λαζάρου προϋπήντησε τόν Κύριον, ἐκεῖ ἐψάλλετο ψαλμός τις καί ἕν ἀντίφωνον, ἀνεγιγνώσκετο τό σχετικόν μέρος ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου, μεθ' ὅ ψάλλοντες μετέβαινον εἰς τό μνημεῖον τοῦ Λαζάρου. Ἄπειρον πλῆθος κατάκλυζε τούς πέριξ λόφους. Μετά τήν καθωρισμένην τελετήν εἷς τῶν πρεσβυτέρων, ἐφ' ὑψηλοῦ ἱστάμενος τόπου, ἀνεγίνωσκεν ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου τά κατά τήν ὑπό τοῦ Κυρίου καί τῶν μαθητῶν αὐτοῦ τέλεσιν τοῦ Πάσχα, ὕστερον δ' ἐν πομπῇ πάντες ἐπέστρεφον εἰς τόν Ναόν τῆς Ἀναστάσεως, ἔνθα ἐτελεῖτο ἡ συνήθης ἑσπερινή ἀκολουθία. Τήν ἑπομένην ἡμέραν, μετά τήν ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως λειτουργίαν, εἰδοποίει τόν λαόν ὁ Ἀρχιδιάκονος, ὅτι ἐν διαρκείᾳ τῆς ὅλης Μ. Ἑβδομάδος, καθ' ἑκάστην περί ὥραν 9ην, θά ἐγίνετο ἡ Σύναξις ἐν τῷ Μαρτυρίῳ, ἀλλ' ὅτι τήν ἡμέραν ἐκείνην περί ὥραν 7ην (ἤτοι τήν 1 μ.μ.) θά μετέβαινον εἰς τό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν. Ὄντως δέ κατά τήν ὡρισμένην ταύτην ὥραν κατέφθανε καί ὁ Ἐπίσκοπος εἰς τόν ναόν τοῦ ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, ἐψάλλοντο ἄσματα καί ἀντίφωνα, ἀνεγιγνώσκοντο τά σχετικά μέρη ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου, μεθ' ὅ ἀνήρχοντο πάντες εἰς τό Ἐμβώμιον, μετά δέ τάς ἐκεῖ ψαλμωδίας καί εὐχὰς περί ὥραν 11 (ἤτοι 5 μ.μ.) ἀνεγινώσκοντο τό Εὐαγγέλιον περί τῆς θριαμβευτικῆς Εἰσόδου τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς τήν ἁγίαν Πόλιν.

Τότε ἀπό τοῦ ὄρους τῶν Ἐλαιῶν πρός τήν Ἱερουσαλήμ ἐξελίσσετο μοναδική καί ὅλως ἀπερίγραπτος πομπή. Μετά βαΐων καί κλάδων ἐν χερσί προηγεῖτο ὁ λαός, καί μάλιστα ἄπειρος πληθύς παιδίων καί αὐτῶν ἔτι τῶν ἀνηλίκων κρατουμένων ὑπό τῶν μητέρων αὐτῶν, ἐπηκολούθη ὁ Ἐπίσκοπος καθήμενος ἐπί πώλου ὄνου καί περικυκλούμενος ὑπό τῶν πρεσβυτέρων• ἡ θριαμβευτική πορεία ἐξηγγέλετο διά τῶν χαρμοσύνων, μάλιστα τῶν παιδικῶν ἐπιφωνήσεων ὡσαννά ἐν τοῖς ὑψίστοις, εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου, ὡσαννά ἐν τοῖς ὑψίστοις.

Λίαν βραδέως περιερχομένη ἡ πομπή τήν Ἱερουσαλήμ κατέληγε πρό τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, εἰς ὅν εἰσήρχετο μετά τοῦ λαοῦ ὁ Ἐπίσκοπος πρός τέλεσιν τῆς συνήθους ἑσπερινῆς ἀκολουθίας (8). Οὕτως ἐτελεῖτο ἐν Ἱερουσαλύμοις ἡ ἀνάμνησις ἑνός τῶν ἐπεισοδίων τοῦ ἐπιγείου βίου τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν, μετά τρεῖς περίπου αἰῶνας ἀπό τῆς τελέσεως αὐτοῦ ἐν τῇ πραγματικότητι. Ἡ πραγματικότης αὕτη ζῶσα ἀνεπαρίστατο διά τοιούτων τελετῶν ἐν τοῖς αὐτοῖς ἁγίοις τόποις, ἐν οἷς ἔζων εἰσέτι καί ζῶσιν αἱ ἀναμνήσεις τῆς παρουσίας τοῦ Κυρίου, Ὅταν δέ ὁ μέγας κατηχητής τῆς ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, ὁ ἅγιος Κύριλλος, εἶχεν ἀνάγκην ἁπτῶν ἀποδείξεων περί τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἠδύνατο νά στρέψη ἁπλῶς τά βλέμματα τῶν κατηχουμένων πρός τούς πέριξ ἁγίους τόπους καί νά δείξῃ αὐτοῖς ζῶσας μαρτυρίας. «Τό ξύλον τό ἅγιον τοῦ Σταυροῦ μαρτυρεῖ, ἔλεγεν αὐτοῖς ... ὁ φοῖνιξ ὁ ἐπί τῆς φάραγγος μαρτυρεῖ τά βαΐα παρασχὼν τοῖς παισί τοῖς τότε εὐφημοῦσι• τό Γεσθημανῆ μαρτυρεῖ τόν Ἰούδαν μονονουχί δεικνύον ἔτι τοῖς νοοῦσιν• ὁ Γολγοθάς ὁ ἅγιος οὗτος ὁ ὑπαρανεστηκός μαρτυρεῖ φαινόμενος• τό μνῆμα τῆς ἁγιότητος μαρτυρεῖ καί ὁ λίθος ὁ μέχρι σήμερον κείμενος» (9). Ἐσώζοντο λοιπόν ζῶντα μνημεῖα τοῦ ἐπιγείου βίου τοῦ Κυρίου ἡμῶν ἐν Ἱεροσολύμοις, ἐντός καί ἐκτός αὐτῆς, ἑκάστη γωνία καί ἕκαστος τόπος συνεδέετο πρός τινα ἱεράν παράδοσιν καί ἀνάμνησιν, μονονουχί αὐτή ἡ φωνή τοῦ θεανθρώπου ἀντήχει εἰσέτι ἐν Ἱεροσολύμοις ἔνθα ἀνόθευτος ἐσώζετο ἡ διδασκαλία αὐτοῦ. Διό καί ὅταν ποτε διημφισβητήθη ἡ γνησιότης καί ἀλήθεια αὐτῆς, μετά δικαίας ἀπορίας ὁ ἅγιος Θεοδόσιος ἔγραψε πρός τόν Αὐτοκράτορα Ἀναστάσιον «Πῶς οὖν μετά πεντακόσια καί περαιτέρω τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας ἔτη Ἱεροσολυμῖται πίστιν μανθάνομεν;» (10) ἐκφραστικώτατα παραδηλῶν τήν ὑπέροχον ἐν τῷ χριστιανικῷ κόσμῳ θέσιν τῆς Μητρός τῶν Ἐκκλησιῶν.

Συνωδά τούτοις καί αἱ ἄλλαι μέν τελεταί ἀλλ' ἰδιαίτατα αἱ τῆς Μ. Ἑβδομάδος ἦσαν συνεχής ἐπιτόπιος πανήγυρις, ἥτις οὐδόλως περιορίζετο μόνον εἰς τά συγκινητικά ἱερά ἄσματα καί εὐαγγελικά ἀναγνώσματα, ἀλλ' ἦτο πραγματικόν προσκύνημα καί ἐπίσκεψις τῶν ἐντός καί ἐκτός τῆς Ἱερουσαλήμ ἁγίων τόπων, ἱστορική ἐπί τόπου ἀναπαράστασις τῶν παθημάτων καί τῆς ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος. Οὕτω δέ κατά τήν Μ. Δευτέραν ἐτελεῖτο ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως ὅ,τι ἐτελεῖτο συνήθως κατά τό λοιπόν τοῦ χρόνου διάστημα μετά τήν πρώτην ἀλεκτρυοφωνίαν μέχρι πρωΐας, ἡ τρίτη καί ἕκτη ὥρα ὁμοίως ὡς καί κατά τάς λοιπὰς ἡμέρας τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, τῇ 9 ὅμως ὥρα συνηθροίζοντο ἐν τῷ Γολγοθᾷ ἔνθα ἔψαλλον καί ἀνεγίνωσκον εὐχὰς μέχρι τῆς 1 ὥρας τῆς νυκτός τελοῦντες ἅμα καί τήν ἑσπερινήν ἀκολουθίαν. Ἐν ψαλμοῖς καί ὕμνοις συνοδευόμενος ὑπό τῶν πιστῶν μετέβαινεν ὁ Ἐπίσκοπος ἐκ τοῦ Γολγοθᾶ εἰς τήν Ἀνάστασιν• ἀναγινώσκων δ' ἐκεῖ μετά τά ἱερά τροπάρια διαφόρους εὐχὰς ηὐλόγει καί ἀπέλυε τόν λαόν. Κατά τήν Μ. Τρίτην, μετά τήν λῆξιν τῆς νυκτερινῆς ταύτης τελετῆς, ὁ Ἐπίσκοπος συνοδευόμενος ὑπό τῶν πιστῶν μετέβαινεν εἰς τό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, ἐκεῖ δ' ἐν τῷ σπηλαίῳ ἐν ᾧ ἀνεστρέφετο συνήθως μετά τῶν μαθητῶν αὐτοῦ ὁ Κύριος καί ἐδίδασκεν αὐτούς, ἀνεγίνωσκεν ἐκ τοῦ κατά Ματθαῖον Εὐαγγελίου τό σχετικόν μέρος μετά τῶν λόγων τοῦ Σωτῆρος πρός τούς μαθητὰς «Γρηγορεῖτε καί προσεύχεσθε ἵνα μή ἐμπέσητε εἰς πειρασμόν», ἀπήγγελεν εὐχήν καί εὐλογῶν τόν λαόν ἀπέλυεν αὐτόν, ἀργά δέ τήν νύκτα ἐπέστρεφον πάντες εἰς τήν Ἱερουσαλήμ. 

Τήν Μ. Τετάρτην, μετά τήν λῆξιν τῆς ἑσπερινῆς ἀκολουθίας ἐν τῷ Γολγοθᾷ, μετέβαινον εἰς τήν Ἀνάστασιν, εἰσήρχετο ὁ Ἐπίσκοπος εἰς τό ἅγιον Σπήλαιον, εἷς δέ τῶν πρεσβυτέρων πρό τῶν καγγέλλων ἱστάμενος ἀνεγίνωσκε τήν Εὐαγγελικήν ἀφήγησιν περί τῆς προδοσίας τοῦ Ἰούδα, προκαλούσης τά δάκρυα καί τούς στόνους τοῦ παρισταμένου λαοῦ (qui locus at ubi lectus fuerit, tantus rugitus et mugitus est totius populi, ut nullus sit qui moveri non possit in lacrimis). 

Τήν Μ. Πέμπτην, πλήν τῶν συνήθων τελετῶν, περί ὥραν 8ην συνηθροίζετο ὁ λαός ἐν τῷ Γολγοθᾷ, ἔνθα, κατά πάσαν πιθανότητα, ἐτελεῖτο λειτουργία ὡς καί ἐν τῷ Σταυρῷ, περί ὥραν δέ 1ην τῆς νυκτός κατά προειδοποίησιν τοῦ Ἀρχιδιακόνου ὑμνοῦντες πάντες ἐξήρχοντο εἰς τό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, μετά δέ τά σχετικά ἐκ τῶν Εὐαγγελίων ἀναγνώσματα καί διάφορα ἄσματα περί τό μεσονύκτιον ἀνήρχοντο εἰς τήν κορυφήν τοῦ ὄρους εἰς τό Ἐμβώμιον ὁπόθεν ἀντήχουν τά διάφορα ἱερά ἄσματα τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ. Ἅμα τῇ πρώτῃ ἀλεκτρυοφωνία κατήρχοντο εἰς τάς ὑπωρείας τοῦ ὄρους ὅπου πάλιν ἄλλα ἱερά ἀνεμέλποντο ἄσματα καί εὐχαί ἀπηγγέλοντο, ἀνεγινώσκετο δ' ἐκ τοῦ κατά Ἰωάννην Εὐαγγελίου ἡ ἐν τῷ κήπῳ τῆς Γεθσημανῆς προσευχῆς τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν.

Λίαν βραδέως ἤρχοντο ὕστερον εἰς τόν τόπον ἔνθα συνελήφθη ὁ Κύριος ὑπό τῶν στρατιωτῶν καί τοῦ Ἰουδαϊκοῦ ὄχλου, ἀνεγινώσκετο δ' ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου ἡ ἀφήγησις τῆς συλλήψεως καί ἀπαγωγῆς τοῦ θεανθρώπου, προκαλούσης τά δάκρυα, τούς στόνους καί τάς κραυγὰς τοῦ ὄχλου, ἀντηχοῦσας μέχρις Ἱεροσολύμων, ἅπασα δέ ἡ πομπή ἐκείνη, μετά φανῶν καί λαμπάδων εἰσήρχετο εἰς τήν Ἁγίαν Πόλιν καί μετά λιτανείαν, ἀνά τήν ὅλην πόλιν μετέβαινεν εἰς τόν Ναόν τοῦ Σταυροῦ, ἔνθα μέχρις πρωΐας ἐτελεῖτο ἀγρυπνία παρόντων πάντων τῶν πιστῶν, καί ἀνδρῶν καί γυναικῶν, καί γερόντων καί νέων. 

Περί τήν πρωΐαν ἤδη ἀνεγινώσκετο ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου ἡ πρώτη ἀνάκρισις τοῦ Κυρίου ὑπό τοῦ Πιλάτου, ὁ δ' Ἐπίσκοπος ὡμίλει πρός τόν λαόν ζωηρῶς ἐξεικονίζων διά τοῦ λόγου αὐτοῦ τά πάθη τοῦ Σωτῆρος. 

Ἐν τῇ κατ' ἐξοχήν δέ ἡμέρᾳ τῶν παθῶν, ὁ λαός λίαν πρωΐ μετέβαινεν εἰς τήν Σιὼν καί κατησπάζετο τό ἀποσωζόμενον ἐκεῖ τεμάχιον τοῦ κιόνος, ἐν ᾧ προσδεθεὶς ἐμαστιγώθη ὁ Κύριος. Κατά τήν ἡμέραν ἐκείνην ἐτίθετο ἐν τῷ Γολγοθᾷ ἡ ἕδρα τοῦ Ἐπισκόπου καί πρό αὐτῆς τράπεζα, εἰς ἥν ἐν ἀργυρᾷ θήκῃ (11) ἐκομίζετο τό τίμιον τοῦ Σταυροῦ ξύλον, ὅπερ κρατούμενον ὑπό τοῦ Ἐπισκόπου καί περιφρουρούμενον ὑπό τῶν διακόνων προσήρχετο καί ἠσπάζετο ὁ λαός, ὡς καί ἄλλα τινα ἱερά ἀντικείμενα τῆς ἰουδαΐκῆς ἀρχαιότητος, ἅτινα φαίνεται ὅτι ὁ Μ. Κωνσταντῖνος ἐκ Ρώμης, ἔνθα ηὑρίσκοντο ἀπαχθέντα ὑπό τοῦ Τίτου, ἀπέστειλεν εἰς τόν Ναόν τῆς Ἀναστάσεως. Τήν τελετήν ταύτην, καθ' ἥν ἐν μεταγενεστέρᾳ ἐποχῇ ἐψάλλετο τρισάγιος ὕμνος, ἐπηκολούθει μετάβασις εἰς τόν Ναόν τοῦ Σταυροῦ, ἐνθ' ἀπό μεσημβρίας μέχρι τῆς 3ης ὥρας ἀνεγινώσκοντο ἐκ τῶν Γραφῶν πάντα τ' ἀναφερόμενα εἰς τά πάθη τοῦ Σωτῆρος, διακοπτομένης τῆς ἀναγνώσεως ὑπ' ἀναλόγων εὐχῶν. Κατά τήν τρίτην ὥραν ἀνεγινώσκοντο ἐκ τοῦ κατά Ἰωάννην Εὐαγγελίου τά κατά τάς τελευταίας ἀγωνιώδεις στιγμὰς τοῦ Σωτῆρος ἐπί τοῦ Σταυροῦ, μετά δέ τήν ὡρισμένην εὐχήν μετέβαινον εἰς τόν Γολγοθᾶν, ἔνθα τά τεταγμένα ἐψάλλοντο ἄσματα καί εὐχαί ἀνεφέροντο πρός τόν Θεόν, ὕστερον δέ ἤρχοντο εἰς τήν Ἀνάστασιν, ἐνθ' ἀνεγινώσκετο ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου ἡ παρά τοῦ Πιλάτου αἴτησις τοῦ σώματος τοῦ Ἰησοῦ πρός ἐναπόθεσιν αὐτοῦ ἐν τῷ κενῷ μνημείῳ. Καθ' ὅλην τήν νύκτα τῆς Μ. Παρασκευῆς πρός τό Μ.Σάββατον ἐτελεῖτο διηνεκής ἀγρυπνία, ὑπό τῶν μοναχῶν ἰδίως καί τοῦ λοιποῦ κλήρου, κατά δέ τήν ἡμέρα τοῦ Μ. Σαββάτου, τῇ τρίτῃ καί ἕκτῃ ὥρᾳ, ἐτελοῦντο ὅσα καί κατά τάς λοιπὰς ἡμέρας τῆς Μ. Ἑβδομάδος, μόνον ἡ ἐνάτη ὥρα εἶχε τι τό ἐξαιρετικόν, διότι κατ' αὐτήν οἱ νεόφυτοι χριστιανοί, ἐνδεδυμένοι τήν λευκήν αὐτῶν στολήν, συνοδεύοντες τόν Ἐπίσκοπον ἤρχοντο εἰς τήν Ἀνάστασιν, ἀπηγγέλετο ὑπέρ αὐτῶν πρός Θεόν εὐχή, ἐκεῖθεν μετέβαινον εἰς τόν Γολγοθᾶν, ἔνθα ἦτο συνηθροισμένον τό πολύ πλῆθος καί ἔνθα ἐτελεῖτο ἡ Λειτουργία. Ἐκεῖθεν δέ κατερχόμενοι πάντες εἰς τόν ἅγιον Τάφον ἠκροῶντο ἐκ τοῦ Εὐαγγελικοῦ ἀναγνώσματος περί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος, ἐτέλει δέ ὁ Ἐπίσκοπος τήν λειτουργίαν καί ἀπέλυε τόν λαόν λίαν ταχέως, ἵνα μή ἐπιπλέον καταπονήσῃ αὐτόν μετά τοσαύτας ἀγρυπνίας καί τελετὰς τῆς ὅλης μεγάλης ἐκείνης ἑβδομάδος.

Εὐνόητον μεθ' ὁποίας χαρᾶς καί πομπῆς ἐτελεῖτο ἡ «ἑορτή ἑορτῶν καί πανήγυρις πανηγύρεων», τό Πάσχα, εἰς ὅ ἀφιεροῦντο ὅλαι αἱ ἐφεξῆς ἡμέραι καί ἐτελοῦντο αἱ αὐταί τελεταί εἰς τήν Ἀνάστασιν, εἰς τόν Σταυρόν, εἰς τό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, εἰς τήν Βηθλεέμ, εἰς τήν Βηθανίαν, οἷαι καί κατά τήν ὀγδοάδα τῶν ἡμερῶν τῆς Ἐπιφανείας ἤ τῶν Χριστουγένων. Καθ' ἑκάστην ἐν διαρκείᾳ τῆς ὀγδοάδος τῶν ἡμερῶν τοῦ Πάσχα ὑπῆρχε συνήθεια, μετά τό γεῦμα, ν' ἀναβαίνει ὁ Ἐπίσκοπος συνοδευόμενος ὑπό τῶν νεοφύτων καί μεγάλου μέρους τοῦ λαοῦ καί τῶν μοναχῶν εἰς τό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, ὁπόθεν μετά λαμπαδηφορίας καί ψαλμῶν κατήρχετο εἰς τήν Ἀνάστασιν. Τοιαύτη πομπή ἐγίνετο καί εἰς τήν Σιὼν κατά τήν πρώτην ἡμέραν τοῦ Πάσχα, ἀνεγινώσκετο δέ τό Εὐαγγέλιον τῆς πρώτης ἐμφανίσεως τοῦ ἀναστάντος Σωτῆρος τοῖς μαθηταῖς, ἐψάλλοντο τά προσήκοντα ἱερά ἄσματα καί ἀπηγγέλοντο εὐχαί ὑπέρ τῶν κατηχουμένων καί πιστῶν. Μεγαλυτέρα πομπή ἐγίνετο πρός τό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν καί ἐκεῖθεν πρός τήν Ἀνάστασιν κατά τήν ὀγδόην ἀπό τοῦ Πάσχα ἡμέραν, ἔφθανον δέ κατά τήν ὥραν τοῦ ἑσπερινοῦ εἰς τήν Ἀνάστασιν, μετά τήν τέλεσιν τοῦ ὁποίου λιτανεύοντεςσυνόδευον πάντες τόν Ἐπίσκοπον εἰς τήν Σιών, ἐνθ' ἀνεγινώσκετο τό Εὐαγγέλιον τῆς νέας ἐμφανίσεως τοῦ Σωτῆρος τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ καί τῆς ψηλαφήσεως αὐτοῦ ὑπό τοῦ Θωμᾶ. 

Ἀπό τοῦ Πάσχα μέχρι τῆς Πεντηκοστῆς οὐδείς ἐνήστευεν ἐν τοῖς Ἱεροσολύμοις, μάλιστα οὐδέ κατά τήν τετάρτην καί παρασκευήν, καί αὐτοί δέ οἱ ἀποτακτῖται δέν ἐνήστευον καθ' ἅς ἡμέρας ἐτελεῖτο λειτουργία ἐν Σιών, τάς λοιπὰς δ' ἡμέρας, τάς μέν καθημερινὰς ἐν τῇ Ἀναστάσει τάς δ' ἐορτὰς ἐν τῷ Γολγοθᾷ διά τήν λειτουργίαν τῶν κατηχουμένων, διά δέ τήν λειτουργίαν τῶν Πιστῶν ἐν τῇ Ἀναστάσει.



--------------------------------------------------


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Νικηφόρου Καλογερᾶ, Χριστιανική Ἀρχαιολογία σελ. 188 σ. ἑξ. Duchesne ἐνθ' ἄν. p. 247 Cabrol ἔνθ' ἄν.p. 71 ἑξῆς.

2. Κοσμᾶ Ἰνδικοπλεύστου Χριστιανική Τοπογραφία βιβλ. ε' Migne τόμ. 88 σ. 197. Εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἀντιοχείας μόλις περί τό 376 εἰσήχθη ἐκ τῆς Δύσεως ἡ ἰδιαιτέρα ἑορτή τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως, πρβλ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου ὁμιλία εἰς τήν γενέθλιον ἡμέραν τοῦ Σωτῆρος...Migne τ. 49 (ταῦτα ἔλεγεν περί τό 386) ἐξ οὗ δήλη καί γνώριμος ἡμῖν αὕτη ἡ ἡμέρα γεγένηται, ἀλλ' ὅμως ὡς ἄνωθεν καί πρό πολλῶν ἤδη ἡμῖν παραδοθεῖσα ἐτῶν ὄντως ἤνθησε... παρά μέν τοῖς τήν ἑσπέραν οἰκοῦσι ἄνωθεν γνωριζομένη, πρός ἡμᾶς δέ κομισθεῖσα νῦν καί οὐ πρό πολλῶν ἐτῶν ἀθρόον ἀνέδραμε...) Πρβλ. Νικηφόρου Καλογερᾶ ἔνθ' ἄν. σέλ. 195 ἑξῆς.

3. Pomialowsky ἔνθ' ἄν. σ. 248.

4. Le Quien, Oriens christianus 1 III p. 642, 3.

5. Ἡ Συλβία δέν μνημονεύει τῆς πρό τῶν Χριστουγέννων νηστείας, περί ἥς ἔπιθι Ν. Καλογερᾶ ἐνθ' ἄν. σελ. 218.

6. Cabrol ἔνθ' ἄν. p. 78 Ν. Καλογερᾶ σ. 208.

7. Περί τῆς νηστείας ἔπιθι Ν. Καλογερᾶ ἐνθ' ἄν. σ. 150 Duchesne ἔνθ' ἄν. p. 230.

8. Ἡ ἑορτή αὕτη τῶν Βαΐων ἐπιτόπιος οὖσα ἱεροσολυμική ἑορτή εἰσήχθη εἰς τάς λοιπὰς ἐκκλησίας τῆς τε Ἀνατολῆς καί τῆς Δύσεως κατά τόν ζ'. καί η'. αἰῶνα Cabrol ἔνθ' ἄν. p. 95. Duchesne ἔνθ' ἄν. p. 237.

9. Κατήχησις ι'. 19.

10. Usener, der Heilige Theodosios S. 56, 57.

11. Ὁ Τίμιος Σταυρός ἐφυλάσσετο ἐν «χρυσῷ γλωσσοκόμῳ», λέγεται ἐν τῷ βίῳ τοῦ ἁγίου Πορφυρίου ἐνθ' ἄν. σ. 12.