O αδιαμφισβήτητος ρόλος της Eκκλησίας στην πνευματική προπαρασκευή της επανάστασης του 1821

O αδιαμφισβήτητος ρόλος της Eκκλησίας στην πνευματική προπαρασκευή της επανάστασης του 1821

Βασίλης Μακρῆς, Μεταλλειολόγος Ε.Μ.Π.

Kατά τίς τελευταῖες δεκαετίες ἐπιχειρεῖται ἕνας συστηµατικός, ἀδίστακτος καί ἀνενδοίαστος ἱστορικός ἀναθεωρητισµός, πού ἐπικεντρώνει τόν κύριο στόχο του στήν ὑποβάθµιση (ἕως βαθµοῦ ἐκµηδένισης) τοῦ πνευµατικοῦ καί ἡγετικοῦ ρόλου πού διεδραµάτισε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία µας στήν προετοιµασία τοῦ Γένους γιά τόν ξεσηκωµό τοῦ 1821.

Αὐτό τό “ἔργο” τό ἀναλαµβάνουν δῆθεν ἱστορικοί ἐπιστήµονες, πάντοτε στό ὄνοµα τοῦ ἰδεολογικοῦ ρεύµατος τοῦ διαφωτισµοῦ καί τοῦ “προοδευτισµοῦ”. Ἐπειδή ἀδυνατοῦν ἐκ τῆς ἰδιοτελοῦς στράτευσής τους νά κατανοήσουν τόν καίριο πνευµατικό χαρακτῆρα τῆς ἐπανάστασης τῆς 25ης Μαρτίου τοῦ 1821, προβαίνουν σέ ἀνερµάτιστες µεθερµηνεῖες καί σέ στρεβλωτικές ἀναγνώσεις τῆς Ἱστορίας. Τό µόνο στό ὁποῖο ἐπικεντρώνονται εἶναι νά πλήξουν τήν Ἐκκλησία. Γιά νά πραγµατωθεῖ, ὅµως, αὐτός ὁ στόχος τους, ἑστιάζουν τίς προσπάθειές τους στήν ἀποσαθρωτική ἐξαθλίωση τῆς δηµόσιας θέσης πού κατεῖχε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στήν πρό τοῦ 1821 περίοδο. Ἔτσι, κατασκευάζοντας τό παρελθόν κατά τά µέτρα  τῶν ἐπιδιώξεών τους, µποροῦν εὐχερέστερα νά θεµελιώσουν τό ἴδιο “ἔργο” τους καί σήµερα. Ἡ µέθοδός τους συνίσταται στήν προκρούστειο ἀφαίρεση τοῦ πνευµατικοῦ χαρακτῆρα τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821. Μέ αὐτόν τόν τρόπο ἀποδίδουν σέ αὐτήν κυρίως ταξικά καί ἐθνικά κίνητρα καί µόνον. Σέ αὐτήν τήν διαδικασία προβαίνουν προκειµένου νά δικαιωθεῖ ἡ θέση τους ὅτι ὁ Ἑλληνικός ξεσηκωµός τοῦ ’21 ἐπηρεάστηκε σέ ἀποφασιστικό καί καθοριστικό βαθµό ἀπό τήν Γαλλική ἐπανάσταση τοῦ 1789.

Κεντρική µέριµνα τῶν ὀπαδῶν τοῦ Διαφωτισµοῦ ἦταν νά δώσουν στόν ἀνθρωποκεντρισµό (τους) τήν πρωτοκαθεδρία πού διατηροῦσε ἡ Ὀρθόδοξη Θεο­λογία τῆς Ἐκκλησίας µας. Ὄντας ἀντιεκκλησιαστικό πρωτίστως ρεῦµα ὁ Διαφω­τισµός, ἀποσκοποῦσε νά διαγράψει τίς δύο κύριες ὄψεις τῆς Ὀρθόδοξης Θεολογίας: τήν ὁµοίωση τοῦ ἀνθρώπου µέ τόν Θεό καί τήν πεπτωκυῖα φύση τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Διαφωτισµός ἐνέταξε τόν ἄνθρωπο στά κλειστά ὅρια τῆς φύσης, ἀφοῦ πρῶτα φρόντισε νά ἀναβαθµίσει αὐτήν καί ὀντολογικά καί κανονιστικά. Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος τοῦ Διαφωτισµοῦ παύει νά εἶναι κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁµοίωσιν τοῦ Θεοῦ καί µάλιστα παύει νά γεννιέται µέ τό προπατορικό ἁµάρτηµα. Ἀφοῦ, πλέον, ὁ ἄνθρωπος θεωρεῖται φύση, ἔχει ὑποταχθεῖ στήν φυσική νοµοτέλεια, µέ ἀποτέλεσµα νά ἀπωλέσει τήν ἐλευθερία τῆς βούλησής του. Ὑπό αὐτό τό διαφωτιστικό πρίσµα ὁ ἄνθρωπος κατ’ ἀνάγκην υἱοθετεῖ κανόνες καί κριτήρια ”ἠθικῆς” συµπεριφορᾶς ἀπό τόν κόσµο τῆς αἰσθησιοκρατίας, µιᾶς καί ὁ ἴδιος εἶναι φύση.

Αὐτά ὅλα γράφονται ἀπό τήν πλευρά µας βέβαια, γιατί ἐπιθυµοῦµε νά καταφανεῖ ὅτι πίσω καί πρίν ἀπό τίς οἱεσδήποτε πολιτικές ἐπιλογές πού κυριαρχοῦν στό πεδίο τῶν µεγάλων ἀντιπαραθέσεων, προη­γοῦνται πάντοτε τά καθοδηγητικά πνευ­µα­τικά προτάγµατα πού ἐξάγονται ἀπό τίς «φα­ρέ­τρες» τῶν ἀντιπάλων. Ἡ προσπάθεια νά µεθερµηνευθεῖ ἡ Ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 κατά τό µοντέλο τοῦ Διαφωτισµοῦ εἶναι λυσσαλαία καί πεισµώδης. Θέλουν νά πετύχουν τήν πνευµατική ἐξουδετέρωση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας µας, ὥστε νά µήν δικαιοῦται (κατά τούς ὀπαδούς τοῦ Διαφωτισµοῦ) νά καθοδηγεῖ πνευµατικά τόν Ἑλληνικό λαό. Οἱ ἰδιαίτερες προγραµµατικές στοχεύσεις τῶν “ἡµετέρων” “διαφωτιστῶν” δέν ἦταν προϊόν ἐντοπίων καί ἐνδογενῶν διαδικασιῶν, ἀλλά ἦταν δάνειες ἐπιρροές ἀπό τήν Ἑσπερία πού διακατείχοντο ἀπό ἐπαρχιωτικά συµπλέγµατα µειονεξίας. Ἐξ οὗ καί ἡ σπουδή τους νά ἐµφανίζονται στό πεδίο τῆς ἀντιπαράθεσης µέ τέτοιο ἀντιεκκλησιαστικό µένος.

Ἄν, λοιπόν, ἡ Ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 προσέλαβε τόν πάνδηµο καί λυτρωτικό της χαρακτῆρα, αὐτό ὀφείλεται στήν οὐσιαστική πνευµατική προπαρασκευή τοῦ Γένους ὑπό τήν καθοδηγητική σκέπη καί στήριξη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας µας. Καί αὐτό ἔλαβε χώρα µέ ἁπτό, συγκεκριµένο καί ἀδιαµφισβήτητο τρόπο, εἴτε τό θέλουν, εἴτε δέν τό θέλουν οἱ πάσης φύσεως καί κοπῆς «διαφωτιστές» καί «ὑπό διαφώτιση» τελοῦντες.

Ἀπό τά πρῶτα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία παρέχει µία µορφή συλλογικῆς ταυτότητας στόν χριστιανικό λαό τόσο τῆς Ἑλλάδας, ὅσο καί στούς χριστιανικούς µή Ἑλληνικούς λαούς τῆς Βαλκανικῆς χερσονήσου. Αὐτή ἡ ταυτότητα εἶναι πρωτίστως πνευµατική καί δίνει τήν δυνατότητα στούς χριστιανικούς λαούς τῶν ὑπόδουλων ἐθνῶν, νά διαφοροποιοῦνται τόσο ἀπό τούς Μουσουλµάνους, ὅσο καί ἀπό τούς Παπικούς. Τό Οἰκουµενικό Πατριαχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως παίζει οὐσιαστικά ἐθναρχικό ρόλο καί ἐποπτεύει, διαχειρίζεται καί διακονεῖ (ὑπό ἀσφυκτικές καί δυσχερεῖς συνθῆκες) τίς ἀνάγκες τῶν ὑπόδουλων χριστιανῶν. Τό Ἑλληνικό πνεῦµα παρέµεινε ζωντανό καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, κυρίως χάρη στό µορφωτικό καί ἐκπαιδευτικό ἔργο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας µας, στό ὁποῖο βεβαίως εἶχε συµπεριληφθεῖ ἡ µελέτη καί διδασκαλία καί κειµένων τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γραµµατείας. Ἀπό κανέναν δέν µπορεῖ νά ἀµφισβητηθεῖ ἡ οὐσιαστική ἐποπτεία πού εἶχε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στίς ἐκπαιδευτικές δραστηριότητες τῶν ὑπόδουλων χριστιανῶν. Αὐτή ἡ σηµαντικότατη παιδευτική διάσταση τοῦ ἔργου τῆς Ἐκκλησίας µας µεγιστοποίησε τήν δυνατότητα πρόσληψης καί ἀφοµοίωσης ἀπό τό ὑπόδουλο Γένος ὅλων ἐκείνων τῶν στοιχείων πού διατράνωναν τήν πνευµατική οὐσία τῆς ταυτότητάς του. Τότε, µπορεῖ νά ἦσαν ὑπόδουλοι οἱ χριστιανοί, ἀλλά γνώριζαν πῶς καί τί νά ἀφοµοιώνουν, ἀλλά καί τί καί γιατί νά ἀφήνουν σέ ἀχρησία. Κάτι βέβαια πού δέν συµβαίνει σήµερα.

Δύο εἶναι οἱ πιό σηµαντικές µορφές πού κυριάρχησαν στήν πνευµατική προε­τοιµασία τοῦ ὑπόδουλου Γένους γιά τόν ξεσηκωµό τοῦ ‘21: Ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός καί ὁ Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης.

Ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός ἦταν ἕνας γνήσιος πνευµατικός σκαπανέας καί τῆς Ὀρθόδοξης Πίστης ἀλλά καί τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας. Ποθοῦσε πρωταρχικά νά µορφωθεῖ ὁ λαός, ὥστε νά µπορεῖ νά κα­τανοεῖ τά ἐκκλησιαστικά συγγράµµατα καί λειτουργικά βιβλία. Πίστευε ὅτι τά Ἑλλη­νικά Γράµµατα φωτίζουν καί λαµπρύ­νουν τόν ἄνθρωπο. Τόνιζε, λοιπόν, στίς Διδαχές του: «Πρέπει νά στερεώνετε σχο­λεῖα Ἑλλη­νικά, νά φωτίζονται οἱ ἄνθρωποι, διότι διαβάζοντας Ἑλληνικά τά ηὗρα, ὅπου λαµπρύνουν καί φωτίζουν τόν νοῦν τοῦ ἀνθρώπου».

Γνώριζε καί βίωνε τήν Ὀρθόδοξη Πί­στη καί διατράνωνε τήν ἀδελφοσύνη ὅλων τῶν ὑπόδουλων χριστιανῶν, ἀλλά ἔδινε προτεραιότητα (σ’ αὐτήν) χριστιανική καί ἔπειτα πατριωτική. Ἔβλεπε ὅτι τήν ἀδελ­φική ἀγάπη τήν στεριώνει µόνο ἡ ὀρθή Πίστη. Σέ τέτοιο βαθµό ἀγαποῦσε τήν κοινωνική δικαιοσύνη πού τόνιζε σέ ἄλλο σηµεῖο :«Ὅθεν, ἀδελφοί µου, ὅσοι ἀδικήσατε Χριστιανούς, ἤ Ἑβραίους, ἤ Τούρκους, νά δώσετε τό ἄδικον ὀπίσω, διότι εἶναι κατηραµένον καί δέν βλέπετε καµµίαν προκοπήν».

Ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός θεωροῦσε σάν θεµέλιο λίθο τοῦ Γένους τήν Ὀρθόδοξη Πίστη, τήν Ἑλληνική παιδεία καί τήν χριστιανική κοινωνικότητα. Ἤθελε πρῶτα νά ἀναγεννηθεῖ πνευµατικά ὁ ὑπόδουλος Ἑλληνισµός, νά θωρακισθεῖ ἐσωτερικά καί ἐντέλει νά οἰκοδοµήσει τήν κοινωνική του δραστηριότητα σέ χριστιανικές στέρεες βάσεις.

Ἡ σηµασία τῆς προσφορᾶς του, τό µέγεθος καί ἡ ἔνταση τοῦ ἀγῶνα του εἶναι ἀκόµη καί τώρα δύσκολο νά ἀποτιµηθεῖ, νά ἐκτιµη­θεῖ ἀλλά καί νά σταθµιστεῖ ἀπό τήν µικρότητά µου. Τό µόνο πού µᾶς µένει νά κάνουµε, εἶναι νά στραφοῦµε στόν Ἅγιο, ἀλλά καί νά τραφοῦµε ἀπό αὐτόν.

Ὁ Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιο­ρεί­της µπορεῖ νά ἀκολούθησε χρο­νι­κά τόν Πατροκοσµᾶ, ἀλλά δέν ὑστεροῦσε καί ὁ ἴδιος στήν πνευ­µατική του προσφορά πρός τό Γέ­νος. Ὁ Πατέρας αὐτός τῆς Ἐκ­κλη­σίας µας ἐνίσχυσε τά µέγιστα τήν Πίστη τῶν χριστιανῶν καί τό­νωσε σηµαντικά τό φρόνηµα τῶν ὑποδούλων. Ἴσως µετά τόν Ἅγιο Νικόδηµο τόν Ἁγιορείτη δέν ἔχει ἐµφανισθεῖ τέτοια πνευµατική µορ­φή, ὄχι µόνον στόν χῶρο τῆς Ἐκ­κλησίας µας, ἀλλά καί στόν ἐν γένει χῶρο τῆς Πατρίδας µας. Διά τῶν πάµπολλων συγγραµµάτων του καί µέσῳ τῆς ἐργώδους καί ἀκαταπόνητης πορείας του ἐνίσχυσε, τόνωσε, χαλύ­βδωσε πνευµατικά καί τόν κλῆρο καί τόν λαό. Ὁδήγησε τόν τόπο σέ µίαν ἀληθινή πνευµατική ἀναγέννηση. Ἡ συµβολή του στήν διαµόρφωση καί διατήρηση τοῦ ἤθους τοῦ Γένους, σέ δύσκολες ἱστορικά συνθῆκες καί σέ ἀσφυκτικά ἀντιπνευµα­τικά πλαίσια, ἦταν καθοριστική. Διαφύλαξε καί ἐπεξέτεινε τήν πνευµατική καθοδήγηση ὁλόκληρου τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πληρώµατος (κλήρου καί λαοῦ). Σέ µία καθοριστική ἱστο­ρική περίοδο γιά τό Ἑλληνικό ἔθνος κατά τήν ὁποία οἱ βίαιοι ἐξισλαµισµοί, οἱ ἀποτρόπαιοι ἐξανδραποδισµοί ἦσαν στήν ἡµερησία διάταξη, ἡ καταλυτική παρουσία τοῦ µεγάλου αὐτοῦ Ἁγίου ἀπέτρεψε τά χειρότερα, ἔθεσε τά πνευµατικά ἀναχώµατα πού ἀνέσχεσαν τήν περαιτέρω κατάπτωση τῶν ὑπόδουλων Ρωµιῶν. Τό ἔργο του, ἡ πα­ρου­σία του, ἡ διδασκαλία του, ἡ ἀσκητική του αἴγλη, δηµιούργησαν τίς προϋποθέσεις τῆς καλῆς ἀλλοίωσης τῶν βαθέως κλονι­ζο­µένων χριστιανῶν τῆς ἐποχῆς του, ἔτσι ὥστε νά µπορεῖ κανείς νά πεῖ  µέ βεβαιότητα ὅτι ὁ Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης εἶναι ὁ ἐπάξιος συνεχιστής τοῦ Πατροκοσµᾶ, σέ ὑπερθετικό, µάλιστα, βαθµό. Οὐσιαστικά τέθηκαν ἀπό αὐτόν τόν πρωτοπόρο Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας τά πνευµατικά θεµέλια πάνω στά ὁποῖα στηρίχθηκε ἡ ἐξεγερσιακή χειραφέτηση τοῦ ρωµαίϊκου. Γιατί, χωρίς πνευµατικές βάσεις, ἦταν ἀδύνατον νά ὀρθωθεῖ ἡ παραµικρή ἐπαναστατική κίνηση τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων. Τό «ταὐτόν» τῶν ὑπόδουλων ρωµιῶν ἔχει νά κάνει καθαρά καί ξάστερα µέ τό ποιοί ἦσαν, µέ τό ποιά ἰδιοπροσωπία  θά συγκροτοῦσε τό περιεχόµενο τῆς παραπέρα ἱστορικῆς παρουσίας τους, στίς ἀρχές τοῦ ΙΘ αἰῶνα. Καί, ὄντως, ἡ συµβολή τοῦ Ἁγίου, ὅπως καί τῶν λοιπῶν Κολυββάδων, ἦταν καθοριστική.

Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία µας, ἑποµένως, ἐπανέφερε τήν ταυτότητα τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους, ἀναζωπύρωσε τίς ἀξίες του, προσδιόρισε τόν προσανατολισµό του, ἔδωσε τήν εὐχή της γιά τήν εὐόδωση καί πραγµάτωση τῶν στόχων του.

Σήµερα, ὅµως, ἔχοντας ἀλλοτριωθεῖ πνευµατικά, λησµονήσαµε αὐτό τό θεµελιῶδες τετραπλό προτάγµα. Γιά τόν λόγο αὐτό ἔχουµε βυθισθεῖ σέ ἀντίστοιχη τετραπλῆ κρίση: κρίση ταυτότητας, κρίση ἀξιῶν, κρίση προσανατολισµοῦ καί κρίση στόχων. Μόνον ὅταν ἐπανεγγραφοῦµε στήν βιωµατική τροχιά αὐτῶν τῶν τεσσάρων προταγµάτων (ταυτότητα - ἀξίες - προσανατολισµός - στόχοι) θά χειρα­φετηθοῦµε ἀπό τήν πραγµατική κρίση στήν ὁποία ἔχουµε εἰσέλεθει ἐδῶ καί δεκαετίες.

Πηγή:  «ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 127 -Μάρτιος 2013  & Ζωηφόρος 

αντιγραφή από  ακτίνες