Ο Άγιος - προστάτης της Κεφαλονιάς, διάλεγε πάντοτε κάποιο σπήλαιο για να ασκείται... Τι μπορεί να ήταν πραγματικά όμως οι υπόγειοι χώροι κάτω από την παλιά εκκλησία της μονής του, και πώς μπορεί να σχετίζεται ο Άγιος Γεράσιμος με την ...υπόγεια Αθήνα;
Ο Άγιος Γεράσιμος γεννήθηκε στα Τρίκαλα Κορινθίας το 1506, και το βαπτιστικό του όνομα ήταν Γεώργιος. Ο πατέρας του ανήκε στη μεγάλη βυζαντινή οικογένεια των Νοταράδων, κι έτσι μεγάλωσε και μορφώθηκε όπως όλα τα αρχοντόπουλα εκείνης της εποχής. Στα είκοσί του χρόνια αποφάσισε να μεταβεί στη Ζάκυνθο, που ήταν σημαντικό κέντρο γραμμάτων, καθώς -παρά την Ενετική κατοχή και σε αντίθεση με την υπόλοιπη τουρκοκρατούμενη Ελλάδα- έπνεε εκεί ένας αέρας αναγεννησιακός.
Όντας πιστός ορθόδοξος χριστιανός, ξεκίνησε προσκυνήματα στα σημαντικότερα πνευματικά θρησκευτικά κέντρα, όπως η Κωνσταντινούπολη, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το Περιβόλι της Παναγίας και το Άγιο Όρος, όπου έγινε μοναχός στη σκήτη της Αγίας Άννας.
Όντας πιστός ορθόδοξος χριστιανός, ξεκίνησε προσκυνήματα στα σημαντικότερα πνευματικά θρησκευτικά κέντρα, όπως η Κωνσταντινούπολη, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το Περιβόλι της Παναγίας και το Άγιο Όρος, όπου έγινε μοναχός στη σκήτη της Αγίας Άννας.
Το σπήλαιο που βρίσκεται στη σκήτη, ήταν αυτό στο οποίο μόνασε, παραμένοντας εκεί για δέκα περίπου χρόνια, ακολουθώντας έναν πολύ αυστηρά ασκητικό τρόπο ζωής, μένοντας νηστικός για 40 ημέρες. Η σπηλιά αυτή είναι πολύ στενή, τριγωνικού σχήματος, και η πρόσβαση γίνεται κατεβαίνοντας μερικά σκαλοπάτια. Στην είσοδο υπάρχει μόνο ένα στασίδι, ενώ στο μικρό πέτρινο ράφι, πολλές εικόνες του Αγίου. Έμεινε εκεί, μέχρι που αποφάσισε να ταξιδέψει στους Άγιους Τόπους, όπου πρέπει να έφθασε γύρω στο 1538.
Στα Ιεροσόλυμα χειροτονείται διάκονος και πρεσβύτερος από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Γερμανό, με το όνομα Γεράσιμος προς τιμήν του Άγιου Γεράσιμου του Ιορδανίτου. Το 1548 ο Άγιος Γεράσιμος ταξίδεψε στην Κρήτη όπου και έμεινε γύρω στα δύο χρόνια, μέχρι να επιστρέψει και πάλι στη Ζάκυνθο, έπειτα από είκοσι χρόνια απουσίας. Εκεί, ασκήτεψε σε μια άλλη σπηλιά, στον Άγιο Νικόλα Γερακαρίου, όπου μέχρι σήμερα ονομάζεται «του Αγίου Γερασίμου».
Την εποχή της Ενετικής κυριαρχίας που η καθολική εκκλησία προσπαθούσε να αποκτήσει πιστούς από το ντόπιο πληθυσμό, ο Άγιος Γεράσιμος αποφάσισε να πάει στην Κεφαλονιά. Αμέσως μόλις έφτασε, διάλεξε και πάλι ένα σπήλαιο για να ασκητέψει, στα νοτιοδυτικά του Αργοστολίου, το οποίο είναι γνωστό μέχρι σήμερα ως το «Σπήλαιο τ’ Αγίου», όπου και έμεινε για 5 χρόνια και 11 μήνες.
Σε ένα λοφίσκο πάνω από την περιοχή της Λάσσης υπάρχει σήμερα μια μικρή εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεράσιμο, η οποία αποτελεί συνέχεια της σπηλιάς του Αγίου. Στη διπλανή σπηλιά υπάρχει άνοιγμα στο βράχο από όπου ο Άγιος, βλέποντας τη θάλασσα, ευλογούσε τα καράβια που περνούσαν…
Έπειτα, αποφάσισε να αναζητήσει νέο ερημικό τόπο για εγκατάσταση και άσκηση. Ανέβηκε λοιπόν στην τοποθεσία που ονομαζόταν Ομαλά, σε μια περιοχή στους πρόποδες του Αίνου, για να ιδρύσει εκεί ένα μοναστήρι, στην κοιλάδα των «σαράντα πηγαδιών»! Τα 40 αυτά (ίσως και περισσότερα) πηγάδια υπάρχουν μέχρι σήμερα, και εκτιμάται ότι είναι ενετικά, παρ’ όλο που η παράδοση υποστηρίζει ότι τα άνοιξε ο ίδιος ο Άγιος.
Ο Άγιος ανακαίνισε λοιπόν το ναό εκ βάθρων, και ονόμασε το μοναστήρι «Νέα Ιερουσαλήμ» με την άδεια και την ευλογία του επίσκοπου του νησιού. Από τότε η φήμη του εξαπλώθηκε σε όλο το χριστιανικό κόσμο. Έγινε διάσημος για τις θαυματουργές του ικανότητες σε άτομα που έπασχαν από ψυχικές ασθένειες.
Ο Άγιος Γεράσιμος απεβίωσε στις 15 Αυγούστου, όπως και η Παναγία. Οι ιερείς τον έντυσαν με τα άμφια τα οποία φέρει μέχρι σήμερα, και ετάφη δίπλα και μέσα στον νότιο τοίχο του ναού της μονής. Η πρώτη ανακομιδή του σώματός του έγινε 2 χρόνια και 2 μήνες μετά την κοίμηση του, στις 20 Οκτωβρίου του 1581, κατά την οποία το σώμα βρέθηκε άφθαρτο και ανέδιδε μια ευχάριστη μυρωδιά. Οι Ενετοί όμως θορυβημένοι από την αφθαρσία του, ζήτησαν να ταφεί ξανά ώστε να συμπληρωθούν τα 3 χρόνια. Η δεύτερη ανακομιδή του σώματος έγινε τελικά μετά από 6 μήνες και το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο.
Έτσι λοιπόν η εορτή του Άγιου Γεράσιμου καθιερώθηκε στις 20 Οκτωβρίου και όχι στις 15 Αυγούστου, αν και αργότερα, εορτάστηκε και στις 16 Αυγούστου. Η ανακήρυξη της αγιότητας του οσίου Γερασίμου έγινε το 1622.
Από τότε, ο Άγιος Γεράσιμος είναι ο προστάτης της Κεφαλονιάς και το λείψανο του φυλάσσεται στο μοναστήρι, σε μια ασημένια λάρνακα.
Σήμερα, ο λαός της Κεφαλονιάς τιμά την κοίμησή του στις 16 Αυγούστου και την ανακομιδή των ιερών λειψάνων του στις 20 Οκτωβρίου. Εκείνες τις ημέρες, λαμβάνει χώρα και μια πομπή του Αγίου, κατά την οποία το φέρετρο μεταφέρεται κάτω από τη σκιά ενός πλατάνου, που είχε φυτέψει ο ίδιος.
Είδαμε ότι ο Άγιος Γεράσιμος κατά τη διάρκεια της ασκητικής του ζωής, χρησιμοποίησε τρία σπήλαια, στο Άγιο Όρος, στη Ζάκυνθο και στην Κεφαλονιά. Δεν αναφέραμε όμως παραπάνω, την παρουσία και ενός ακόμη υπογείου χώρου σχετικού με τη μοναχική ζωή του, τον οποίο γνωρίζουν οι Κεφαλονίτες αλλά και κάποιοι επισκέπτες του νησιού, πολλοί από τους οποίους δε χάνουν την ευκαιρία να βρεθούν και οι ίδιοι εκεί μέσα!
Υπάρχει, λοιπόν, κάτω από την παλιά εκκλησία του μοναστηριού μια τεχνητή «σπηλιά», που λέγεται πως χτίστηκε από τον ίδιο τον Άγιο, όπου εκεί προσευχήθηκε, και -κατά την παράδοση- στον ίδιο χώρο είχε και το κελί του.
Η είσοδος για τον υπόγειο αυτό χώρο στον οποίο ασκήτευε ο Άγιος Γεράσιμος, βρίσκεται στο εσωτερικό της εκκλησίας και είναι χαρακτηριστικό ότι η πρόσβαση γίνεται μόνο από μία καταπακτή με άνοιγμα μεσαίου μεγέθους, κατεβαίνοντας από μια παλιά ψηλή μεταλλική σκάλα.
Οι υπόγειοι χώροι είναι δύο μεγάλα δωμάτια με χτιστά επιχρισμένα τοιχώματα και ψηλή οροφή σχεδόν αψιδωτή, κατασκευασμένη από πέτρες που είναι τοποθετημένες κάπως ακανόνιστα.
Τα δύο αυτά “δωμάτια” επικοινωνούν μεταξύ τους από ένα πολύ χαμηλό πέρασμα, από το οποίο για να περάσει κανείς, πρέπει να συρθεί στο υγρό δάπεδο.
Παλαιότερα, υπήρχαν εκεί αφημένα από την εκκλησία κάποια μαγειρικά σκεύη, τα οποία υποτίθεται ότι χρησιμοποιούσε ο Άγιος κατά την υπόγεια διαβίωσή του. Όμως εδώ, κάποια πράγματα δεν ταιριάζουν στην όλη αυτή ιστορία της εκκλησίας...
Κατ’ αρχήν, ο Άγιος έκανε τόσο κόπο να σκάψει δύο τεράστια υπόγεια δωμάτια για να ζει στο εσωτερικό τους, και δε μπορούσε να ανοίξει μια κανονική πόρτα για τη μεταξύ τους επικοινωνία;
Και γιατί δηλαδή να είναι δύο τα δωμάτια; Διάλεξε να κοπιάσει για τόση ευρυχωρία, αλλά για να περνά απ’ το ένα στο άλλο έπρεπε να έρπει; Κάτι δεν πάει καλά εδώ…
Επίσης, να πούμε ότι η ατμόσφαιρα εκεί κάτω είναι τόσο αποπνικτική με πολλή υγρασία και με έλλειψη οξυγόνου, που κάποιος νιώθει δυσφορία παραμένοντας για λίγο, πόσο μάλλον δε να ζει εκεί μέσα καθημερινά.
Παρατηρώντας την οροφή του δεύτερου (του μέσα) “δωματίου” στο οποίο καταλήγουμε περνώντας το χαμηλό πέρασμα, θα δούμε έκπληκτοι ότι υπάρχει και άλλη μία πρόσβαση! Πρόκειται για ένα όχι πολύ μεγάλο οβάλ άνοιγμα, το οποίο είναι σφραγισμένο από πάνω με μακρόστενες πέτρινες πλάκες, που προφανώς έχουν καλυφθεί από το πάτωμα της εκκλησίας, ώστε απ’ έξω να μη φαίνονται!
Τι εξυπηρετούσε λοιπόν το άνοιγμα αυτό; Μήπως ο Άγιος ήθελε να κατεβαίνει με σκάλα ξεχωριστά και στα δύο δωμάτια; Και τι είναι αυτό το ανάποδα τοποθετημένο μεγάλο κεραμίδι ψηλά στον τοίχο της μιας μικρής πλευράς της μεγάλης αυτής ορθογώνιας αίθουσας;
Οι αίθουσες, και οι δύο είναι επιχρισμένες μέχρι την αρχή της πέτρινης οροφής τους με λείο επίχρισμα το οποίο βέβαια σήμερα είναι χαραγμένο από εκατοντάδες επιγραφές επισκεπτών (ή μήπως όχι μόνο επισκεπτών;) διαφόρων εποχών, με τις περισσότερες να προέρχονται από τη δεκαετία του 1970.
Τι συμβαίνει πραγματικά λοιπόν με τα υπόγεια αυτά δωμάτια; Τα κατασκεύασε πράγματι ο Άγιος, ή μήπως αυτό θέλει η εκκλησία να πιστεύουμε;
Τι ήταν πραγματικά λοιπόν τα δύο αυτά υπόγεια δωμάτια;
Μα είναι προφανές ότι πρόκειται για δύο υπόγειες δεξαμενές της μεσαιωνικής εποχής οι οποίες δε γνωρίζω αν προϋπήρχαν ή όχι από τον Άγιο και το μοναστήρι του, ή αν κατασκευάστηκαν εκείνη την εποχή. Ένα μόνο φαίνεται να είναι σίγουρο: ότι δεν κατασκευάστηκαν για δωμάτια ανθρώπινης κατοικίας, ακόμη και ασκητικής. Οι διαστάσεις, το σχήμα και το ύψος τους, τα δύο ανοίγματα στην οροφή που χρησίμευαν για τη συλλογή του νερού, το κονίαμα των τοίχων που συναντάται σε ανάλογες κατασκευές και προσφέρει στεγανότητα, το κεραμικό λούκι στην οροφή το οποίο γέμιζε τη μια δεξαμενή, το νερό της οποίας περνούσε και στη δεύτερη από το χαμηλό ενδιάμεσο άνοιγμα, και το μεγάλο ποσοστό υγρασίας του αέρα, είναι αρκετά για να υποστηρίξουν την παραπάνω άποψη.
Τώρα βέβαια αν οι δεξαμενές προϋπήρχαν, και πράγματι τις χρησιμοποίησε ο Άγιος για άσκηση, αυτό δεν το γνωρίζουμε, δε μπορούμε να το αποκλείσουμε, αν και μοιάζει από μόνο του δύσκολο, καθώς η ποιότητα του αέρα κάτω δεν είναι καλή, ο χώρος δεν αερίζεται επαρκώς.
Όσο για τις ατελείωτες επιγραφές που υπάρχουν στα τοιχώματα, θα τολμήσω να διατυπώσω μια σκέψη την οποία όμως για την ώρα δε μπορώ να τεκμηριώσω. Αναρωτιέμαι λοιπόν, μήπως οι δεξαμενές αυτές χρησιμοποιήθηκαν κατά την περίοδο της χούντας ως κάποιου είδους μυστικές φυλακές ή ως κρησφύγετα. Κάποιες επιγραφές δείχνουν ότι όποιος τις σκάλισε, πέρασε πολλές ώρες εκεί κάτω. Και οι επισκέπτες το μόνο που κάνουν είναι να κατεβαίνουν, να βλέπουν και να ανέρχονται.
Είναι προσκυνητές από όλη την Ελλάδα που έρχονται να προσευχηθούν και να τιμήσουν τον Άγιο, οι πιο τολμηροί από τους οποίους κατεβαίνουν και στο υπόγειο, που είναι μεν δυσπρόσιτο για πολλούς, αλλά αφού πρόκειται για χώρο ιερό, όλες οι δυσκολίες προσπερνώνται.
Εδώ, υποστηρίζεται ότι έχουν παρατηρηθεί δύο περίεργα φαινόμενα τα οποία οι πιστοί τα αποδίδουν σε θαύμα του Αγίου. Το πρώτο φαινόμενο είναι ότι παρ’ όλο το περιορισμένο μέγεθος της τρύπας, δεν υπάρχει περίπτωση να μη χωρέσει κάποιος όσο ογκώδης κι αν είναι, κάτι που φυσικά δεν ισχύει, και απορρίπτεται από τους νόμους της φύσης. Το δεύτερο “φαινόμενο” είναι ότι το υγρό λασπωμένο δάπεδο του υπογείου, δεν λερώνει ποτέ τους προσκυνητές που σέρνονται δυσκολευόμενοι να περάσουν, κάτι που επίσης δεν ισχύει, και το διαπίστωσα προσωπικά, όταν επιχείρησα να περάσω γονατίζοντας με ανοιχτόχρωμο παντελόνι!
Πρόκειται λοιπόν για μια προσπάθεια της εκκλησίας να προσελκύσει τον κόσμο, υποστηρίζοντας ότι το υπόγειο αυτό ήταν το ασκητήριο του Αγίου. Συνήθως υπάρχοντες υπόγειοι χώροι -με κάποια σημασία- κάτω από εκκλησίες κρατούνται μυστικοί και δεν επιτρέπεται η πρόσβαση σε αυτούς. Εδώ όμως συμβαίνει το αντίθετο! Είναι ένας χώρος που έγινε προσπάθεια για να πιστεύεται ότι έχει μια σημασία, και για το λόγο αυτό είναι και επισκέψιμος. Αξίζει τον κόπο αν επισκεφτείτε το νησί, να κατεβείτε και στα υπόγεια του Αγίου Γερασίμου. Είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις που μπορείτε να βρεθείτε στο υπόγειο μιας παλιάς εκκλησίας, που να επιτρέπεται η πρόσβαση.
Στον περίβολο θα βρείτε τάφους μοναχών και πολύ παλιά μαρμάρινα τεμάχια με χριστιανικά και μη σύμβολα, καθώς και κάποια άλλα παραπεταμένα, που προδίδουν την παρουσία των Βενετών στο χώρο. Μήπως λοιπόν για κάποιο διάστημα η μονή ήταν καθολική;
Ποια όμως μπορεί να είναι η σχέση του Αγίου Γερασίμου με τις υπόγειες διαδρομές της Αθήνας;
Είδαμε λοιπόν ότι κατά τη διάρκεια του βίου του ο Άγιος Γεράσιμος πέρασε από διαφορετικά σπήλαια και υπόγειους χώρους. Είναι όμως δυνατόν να σχετίζεται και με τις μυστικές υπόγειες διαδρομές της Αθήνας; Κι όμως! Μέσα στο ιερό ενός παρεκκλησίου που είναι εν μέρει χτισμένο μέσα σε σπηλιά στο Λυκαβηττό και είναι αφιερωμένο στη μνήμη του, υπάρχει η είσοδος της στοάς που κατά την παράδοση οδηγούσε μέχρι την Πεντέλη! Και βέβαια αναφερόμαστε στο γνωστό πια σπηλαιοκκλήσι των Αγίων Ισιδώρων Λυκαβηττού, εντός του οποίου υπάρχει παρεκκλήσι του Αγίου Γερασίμου!
Μια χάλκινη επιγραφή που βρίσκεται μέσα στο εκκλησάκι και φέρει την υπογραφή του Αρχιμανδρίτη Δαμασκηνού Βελισσαρίου αναφέρει: «Η οπή που φαίνεται στο ιερό του παρεκκλησίου του Αγίου Γερασίμου, που κτίστηκε στα τέλη του 20ού αιώνα, οδηγούσε ως το Γαλάτσι και από ’κει μέσα από άλλη οπή έφθανε ως την Πεντέλη. Έτσι διέφευγαν οι Έλληνες την καταδίωξη των Τούρκων». Το άνοιγμα αυτό σήμερα υπάρχει, αλλά σταματάει σε φυσικό βράχο μετά από ελάχιστα μέτρα… Μία επόμενη φορά, θα παρουσιάσουμε και φωτογραφίες από το χώρο αυτό.
Ποια να είναι όμως η αλήθεια που κρύβεται πίσω από την παραπάνω και μάλιστα ενυπόγραφη αναφορά; Να διαπιστώσουμε επιτόπου τη συνέχεια της στοάς ως τη Μονή ή τη σπηλιά της Πεντέλης είναι αδύνατον. Όμως μπορούμε να κάνουμε μερικές βάσιμες υποθέσεις που αποδεικνύουν ότι η υπόγεια αυτή διαδρομή, όχι μόνο δεν είναι αδύνατον να υπάρξει, αλλά ότι υπάρχει στην πραγματικότητα!
Από τους νοτιοδυτικούς πρόποδες του Λυκαβηττού, χαμηλότερα από τους Αγίους Ισιδώρους, ξεκινάει μια σήραγγα λαξευμένη στον αθηναϊκό ασβεστόλιθο, κατασκευασμένη από το 140 μ.Χ. επί αυτοκράτορα Αδριανού. Ανήκει στο περίφημο ρωμαϊκό Αδριάνειο υδραγωγείο, ένα έργο με υπόγειες στοές μήκους που ξεπερνάει τα 25 χιλιόμετρα, μέγιστου ύψους 1,60 μ., πλάτους έως 1,10 μ. και σε βάθος μέχρι 40 μέτρα κάτω από την Αθήνα!
Το υδραγωγείο μετά τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας έπαψε να λειτουργεί, απουσία συντήρησης, οπότε οι στοές του θα μπορούσαν να αποκτήσουν μία δεύτερη χρήση, αυτή της διαφυγής. Πρόσβαση στο τούνελ θα μπορούσε να υπάρξει και από τα τουλάχιστον 300 πηγάδια που βρίσκονταν στην επιφάνεια και κατά μήκος της διαδρομής του.
Η σύνδεση του ιερού των Αγίων Ισιδώρων με την αρχή της σήραγγας στην πλατεία Δεξαμενής θα έμοιαζε εφικτή, μέσω ίσως μιας κάθετης αρχικά και στη συνέχεια κατηφορικής διόδου, που μπορεί να ξεκινούσε από το δάπεδο του υφιστάμενου περάσματος που σταματά σε βράχο, και εύκολα θα μπορούσε να σφραγιστεί ώστε σήμερα να μη φαίνεται καν ότι υπάρχει. Εδώ, είναι πολύ παράξενη και ύποπτη δε, η παρουσία ενός ανεξήγητου παράταιρου σωλήνα (νερού;) που φαίνεται να βγαίνει από το τοίχωμα του εσωτερικού της στοάς…
Εν τέλει, από ’κει κι έπειτα, η βασική διαδρομή του υδραγωγείου συνεχίζει διερχόμενη νοτιοανατολικά των Τουρκοβουνίων και του Γαλατσίου, και στο ύψος του Χαλανδρίου (πάντα υπογείως) μια διακλάδωση οδηγεί ακριβώς κάτω από τη Μονή Πεντέλης!
Ανατολικά της κύριας εισόδου της μονής, υπάρχει πρόσβαση που οδηγεί στην υπόγεια κρύπτη. Πρόκειται για ένα πολυδαίδαλο λιθόκτιστο σύστημα διαδρόμων με καμάρες, που βρίσκεται κάτω από την εσωτερική αυλή και δεν αποκλείεται να παρείχε -όπως λέγεται- και απευθείας πρόσβαση στα τούνελ της σπηλιάς, κάτι που αμφισβητείται.
Μόνο έτσι όμως θα είχαμε όντως τη διάρθρωση μιας υπόγειας διαδρομής από το Λυκαβηττό μέχρι τη σπηλιά του Νταβέλη, αλλά παρ’ όλο που πράγματι υπάρχει ο βασικός της (τουλάχιστον ως τη μονή) άξονας, αυτό δε σημαίνει ότι σήμερα είναι ευκόλως εφικτή η πρόσβαση σε αυτή και η διάσχισή της. Αντιθέτως, τα άκρα της είναι αποκλεισμένα, και τμήματά της έχουν σίγουρα καταπέσει ή φράξει, όπως συμβαίνει κοντά στην κατάληξη της στοάς στη Μονή Πεντέλης, κάτι που έχει επί τόπου διαπιστωθεί...
Σε τι κατάσταση βρίσκεται σήμερα το τούνελ στο υπόλοιπο μήκος της διαδρομής του, είναι κάτι το οποίο σκοπεύουμε να εξετάσουμε μελλοντικά.
Κείμενο, φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος
Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology)
Συμμετείχαν: Κεφαλονιά: Γεράσιμος & Παναγιώτης Δευτεραίος, Πεντέλη: Γεωργία Μπουρμπούλη, Ιωάννης Αθάνατος, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πληροφορίες κειμένου: πηγές διαδικτύου 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8 (πηγή φωτογραφίας του λειψάνου)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το «Ελληνικά και Ορθόδοξα» απεχθάνεται τις γκρίνιες τις ύβρεις και τα φραγγολεβέντικα (greeklish).
Παρακαλούμε, πριν δημοσιεύσετε το σχόλιό σας, έχετε υπόψη σας τα ακόλουθα:
1) Ο σχολιασμός και οι απόψεις είναι ελεύθερες πλην όμως να είναι κόσμιες .
2) Προτιμούμε τα ελληνικά αλλά μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και ότι γλώσσα θέλετε αρκεί το γραπτό σας να είναι τεκμηριωμένο.
3) Ο κάθε σχολιαστής οφείλει να διατηρεί ένα μόνο όνομα ή ψευδώνυμο, το οποίο αποτελεί και την ταυτότητά του σε κάθε συζήτηση.
4) Κανένα σχόλιο δεν διαγράφεται εκτός από τα spam και τα υβριστικά