Ένα από τα δυσεπίλυτα προβλήματα στα περισσότερα κελιά της φυλακής ήταν ή συζήτηση πού γινόταν για τα λόγια πού είπε ό Χριστός πάνω στο Σταυρό: ΗΛΙ ΗΛΙ ΛΑΜΑ ΣΑΒΑΧΘΑΝΙ;
Από τη στιγμή πού ό Χριστός είπε: Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες, σημαίνει ότι πάνω στο σταυρό ήταν κι Εκείνος άνθρωπος, όχι μόνο Θεός. Όπως χαρακτηριστικά λέει ό Παναΐτ Τσέρνα: «Στέναξες κι Εσύ, όταν σε τρύπησε το καρφί».
Το επιχείρημα αυτό το θεωρώ τελείως αβάσιμο, ενώ αντίθετα από τα λόγια του Χριστού στο Σταυρό μπορεί να συμπεράνει κανείς την απόλυτη μαρτυρία του κύρους της σταύρωσης.
Έχω με το μέρος μου τον Ντοστογιέφσκι, τη Σιμόν Βέιλ, τον Κίρκεγκωρ και ολόκληρη σύνοδο της Χαλκηδόνας. Έχω υπόψη μου και δύο πίνακες, πού απεικονίζουν τη σταύρωση, έναν του Χολμπάιν κι έναν του Βελάσκεθ. Και στους δύο όμως λείπουν οι ακτίνες φωτός, πού ξεκινούν από τον ουρανό. Ή τραγωδία είναι άνεπίστρεπτη, αθεράπευτη. Όχι μόνο το μαρτύριο και ή προφητεία, άλλα και όλη ή υπόθεση του δράματος είναι κλινικά νεκρή, ή ανάσταση διώκεται μέσα σε αποπλανήσεις και μάταιες ελπίδες. Δεν υπάρχει περίπτωση να επιζήσει αυτό
το αιμόφυρτο, τρυπημένο, ταπεινωμένο και κομματιασμένο σώμα. Ή ανάσταση είναι εντελώς αδύνατη.
Έτσι λέει —ανοικτά— ό Ντοστογιέφσκι ότι του φαίνεται ό Χριστός στον πίνακα του Χολμπάιν. Ακριβώς την ίδια μαύρη και κρύα εντύπωση είχα κι εγώ κοιτάζοντας τον πίνακα του Βελάσκεθ, όταν παρουσιάστηκε στην έκθεση του Λούβρου. Στον πίνακα κυριαρχεί σε πρώτο πλάνο το έντονο κίτρινο (δεν μπορεί να το κοιτάξεις) ενός μανδύα. Στο βάθος φαίνονται οι θλιβεροί σταυροί, τα δύστυχα κορμιά και ό μολυβένιος ουρανός.
Οι σταυροί μοιάζουν να έχουν τοποθετηθεί σε απόσταση, σχεδόν ξεχασμένοι μεταξύ τους (όπως θα ξεχνούσε κανείς πάνω στη βιασύνη του —και οι δικαστές του Κυρίου με βιασύνη ενήργησαν ασήμαντο πράγμα). Ό Χριστός είναι τελείως εγκαταλελειμμένος, είναι απλώς ένας εσταυρωμένος δίπλα σε άλλα δύο άτομα κάπου στις βρόμικες παρυφές μιας πόλης, σε ένα λοφίσκο από σκουπίδια, πέτρες και σκουριά, ένα απόγευμα —με μαύρα σύννεφα να έχουν κατέβει πολύ χαμηλά— αποπνικτικό. Δεν φαίνονταν όπως στο έργο Ό Δικτάτορας του Ζύλ Ρομαίν, οι δυνατές και μεγάλες δομές των προαστίων μιας μεγάλης και σύγχρονης πόλης, άλλα οι ογκώδεις πολεμίστρες ενός παλιού οικισμού, όχι τόσο μελαγχολικού, όσο κρύου και άγριου. Στο χώρο κυριαρχούν τα βαριά σύννεφα, οι σβησμένες ματιές των εσταυρωμένων και οι ιδιότροποι σπινθηρισμοί από τις πανοπλίες των εκτελεστών. Απ' αυτόν το χώρα πού ή έκταση του καλύπτει τα πάντα σαν τεράστια καμπάνα, δεν υπάρχει διέξοδος. Ή υπέρβαση είναι πια απλώς θεωρία, ή περίπτωση να αναστηθεί ό εσταυρωμένος Χριστός είναι ξεκάθαρο ότι αποκλείεται. Και την ήθελαν την ανάσταση όλοι τόσο πολύ, οι δύστυχοι.
Σε όσους θέτουν στη φυλακή το θέμα του Ήλί, Ήλί, τους λέω: τόσο το καλύτερο πού έγινε έτσι. Μόνο αυτό μπορούσε να γίνει.
Ή σταύρωση δεν είναι φάρσα και απάτη, γιατί το θαύμα δεν είναι αδύνατο και ή ανάσταση δεν είναι παραμύθι. Αν οι μονοφυσίτες είχαν δίκιο, ούτε μία στο εκατομμύριο δεν θα περνούσα στην ορθοδοξία. Θα σήμαινε ότι ή σταύρωση ήταν στην καλύτερη περίπτωση ένα σύμβολο, μια παράσταση. Για όνομα του Θεού Μόνο και μόνο ή ανθρώπινη απελπισία του σταυρού αποδεικνύει την τιμιότητα και τη σοβαρότητα της θυσίας του Χριστού.
Ό Κύριος είχε έρθει αποφασισμένος να πιει μέχρι τέλους το πικρό ποτήρι, βαπτιστεί με το βάπτισμα του αίματος του Σταύρου, άλλα στον κήπο της Γεσθημανή, όταν πλησίαζε ή στιγμή, προσευχήθηκε να μη δοκιμάσει το πικρό ποτήρι. Βέβαια αμέσως μετά πρόσθεσε στην προσευχή του: «Ας γίνει το θέλημα σου» Ό δισταγμός όμως ήταν αληθινός. Αλλά στο σταυρό, παρά το γεγονός ότι ο Χριστός είχε πλήρη επίγνωση για την ανάσταση του, φαίνεται να δοκιμάζεται η ανθρώπινη φύση Του για κάποιο χρονικό διάστημα (ενώ αντίθετα ή άλλη φύση του Κυρίου, ή θεϊκή, επικράτησε στο Θαβώρ), διότι διαφορετικά δεν θα ακουγόταν το τόσο φυσιολογικό «διψώ» και το τόσο ολότελα ανθρώπινο .Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;
Ή πράξη της σταύρωσης ήταν τόσο σοβαρή και αυθεντική, πού ακόμα και οι απόστολοι με τους μαθητές είχαν πιστέψει πώς ό Χριστός κρεμασμένος στον σταυρό δεν πρόκειται να αναστηθεί. Αν δεν είχε κλονιστεί τόσο πολύ ή πίστη τους ό Λουκάς και ό Κλεόπας δεν θα προχωρούσαν σκυθρωποί, σέρνοντας τα βήματα τους, καθώς πήγαιναν προς Εμμαούς, και θα αναγνώριζαν αμέσως τον Δάσκαλο τους, ούτε θα έμεναν έκπληκτοι όταν κατάλαβαν ποιος είναι. (Ένιωθαν τόσο απομονωμένοι και τόσο γελασμένοι, πού παρακάλεσαν τον πρώτο άγνωστο περαστικό πού συνάντησαν να μείνει μαζί τους, να μην τούς αφήσει μόνους).
Ούτε ό Θωμάς θα ζητούσε τόσο επίμονα χειροπιαστές αποδείξεις, αν δεν πίστευε πώς ή ανάσταση, από τη στιγμή πού τα πράγματα πήραν τέτοια τροπή, δεν επρόκειτο να γίνει. Κανείς δεν μπορούσε να πιστέψει. Ή σταύρωση ήταν και γι` αυτούς, όπως και για τούς σταυρωτές, γεγονός οριστικό. Και ήταν αναγκαίο, για την επιβεβαίωση της θυσίας, ή σταύρωση να δώσει την εντύπωση πώς όλα τελείωσαν, πώς το ζήτημα έληξε. Για να είναι όμως ή σταύρωση αυτή πού έπρεπε να είναι, δεν έφταναν μόνο ό τρόμος του βασανιστηρίου, τα καρφιά, το δόρυ, το ακάνθινο στεφάνι (στον πίνακα του Ματίας Γκρύνεβαλτ τα αγκάθια τρυπούν ολόκληρο το σώμα, πού έχει αρχίσει να αποσυντίθεται). Ήταν αναγκαίο (για να συμπληρωθεί το δράμα) να υπάρχει καταστροφή, αμηχανία, ήττα.
Μόνο και μόνο ή κραυγή Ήλί, Ήλί μας αποδεικνύει ότι ό Εσταυρωμένος δεν έπαιζε θέατρο, ότι δεν προσπάθησε να μας παραμυθιάσει με υποκριτικά γλυκόλογα (άλλωστε πάντα συνήθιζε να συμπεριφέρεται στους ανθρώπους ωσάν σε ελεύθερες και ώριμες υπάρξεις, ικανές να ακούσουν και δυσάρεστες αλήθειες).
Σε αντίθεση με τον Βούδα και τον Λάο-Τσέ, ό Χριστός δεν προσφέρει αφορισμούς ,και παχιά λόγια, αλλά το Σώμα και το Αίμα Του, το Μαρτύριο Του και την Απελπισία Του. Πόνος χωρίς απελπισία είναι σαν φαγητό χωρίς αλάτι, σαν γάμος χωρίς όργανα.
(Αλλά εάν ό εκ δεξιών ληστής είναι ό πρώτος άνθρωπος πού μπαίνει στον Παράδεισο- πριν ακόμη και από τους προφήτες, τούς πατριάρχες και τους
Δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης— αυτό το οφείλει όχι μόνο στη συγκλονιστική μεταστροφή του αλλά και στο γεγονός ότι υπέφερε μαζί με τον Κύριο. Γιατί άλλο να βρίσκεσαι κάτω από το σταυρό και να θρηνείς απ' αυτή τη θέση —όσο άγιος και τίμιος να 'σαι— κι άλλο είναι να είσαι κι εσύ πάνω στο σταυρό. Μόνο ό εκ δεξιών ληστής αισθάνεται ότι και ό Κύριος.)
Ή προσήλωση του Χριστού πάνω στο σταυρό ήταν ολοκληρωτική, όπως μας λέγει ή σύνοδος της Χαλκηδόνας.
Σίγουρα ήταν, άλλα ό Χριστός πάνω στο σταυρό δεν έπαψε να είναι και Θεός.
Δεν χωράει αμφιβολία, πιστεύω, για την συνεχή επικοινωνία (του Υιού με τον Πατέρα) την ώρα του μαρτυρίου, αλλά, μετά από κάποιες ώρες πάνω στον σταυρό, ή ανθρώπινη φύση έπρεπε να είναι αυτή πού θα κυριαρχούσε. Διαφορετικά ή τραγωδία θα ήταν παραποιημένη.
Τί περίμεναν δηλαδή οι μονοφυσίτες και οι σημερινό! άθεοι; Να έκλεινε το μάτι ό Χριστός στους δικούς του, σαν να τους έλεγε: Εντάξει μην ανησυχείτε, όλα αυτά γίνονται για τα μάτια του κόσμου. Μη φοβάστε, ξέρω εγώ τί κάνω. Θα τα πούμε την Κυριακή το πρωί;
Για φρικτό θέαμα μιλάει (τόσο άδικα) ό μονοφυσιτισμός.
Επιχειρήματα από την Αγία Γραφή: Στο Ρωμ. 8, 32, ό Παύλος γράφει: «ος γε του ιδίου υιού ουκ έφείσατο, άλλ' υπέρ ημών πάντων παρέδωκεν αυτόν», δηλαδή, ό Θεός δεν λυπήθηκε ούτε τον μονογενή του Υιό, αλλά τον παρέδωσε στο θάνατο για χάρη όλων μας. Αυτό το ουκ έφείσατο αποδεικνύει επίσης ότι πάνω στο σταυρό τα πράγματα δεν διαδραματίστηκαν συμβολικά, αλλά αποτέλεσαν αληθινό μαρτύριο. Μόνο με το συνδυασμό του φυσικού πόνου και του ηθικού μαρτυρίου προκύπτει το τελικό αφέψημα: ή υπέρτατη πίκρα.
Ό Παύλος ξανά στο Α' Κορ. I, 23 αναφέρει: «ημείς κηρύσσομεν Χριστόν εσταυρωμένον», δηλαδή, εμείς κηρύττουμε τον Σωτήρα Χριστό, και μάλιστα σταυρωμένον, ενώ στο 2, 2 γράφει: «ου γάρ έκρινα του ειδέναι τί εν υμίν ει μη Ίησοϋν Χριστόν, και τούτον εσταυρωμένον», δηλαδή, σκοπός μου δεν ήταν να σας κάνω να γνωρίσετε κάτι άλλο, παρά μόνο τον Ιησού Χριστό και μάλιστα σταυρωμένο.
Ή προσθήκη από τον Παύλο «και τούτον εσταυρωμένον» έγινε ακριβώς για να δώσει έμφαση στην πιο σκανδαλώδη και τρελή πτυχή του θέματος.
Ή κοινή λογική θα δεχόταν στο τέλος έναν Θεό συμβολικά σταυρωμένο, πού υπέφερε φαινομενικά (αλλιώς οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν), αλλά το παράδοξο και η παράνοια (ό χριστιανισμός δηλαδή) απεικονίζει τη Θεότητα θέλοντας την να βρίσκεται όχι μόνο πάνω στο σταυρό —επισήμως— αλλά στ' αλήθεια καθηλωμένη, σε μια θέση κατά την οποία στην πραγματικότητα υποφέρουν τα νεύρα (τί κατορθώματα του Μεσαίωνα, πού ξέρουν καλά τί σημαίνει πόνος, αναφέρονται συνεχώς στα νεύρα), οι μυϊκές ίνες και ή ψυχή του δύστυχου ανθρώπου με όλες τις συνέπειες πού αυτό συνεπάγεται (και ό Χριστός, σε πείσμα της αίρεσης του Απολλινάριου, έχει ολοκληρωμένη ανθρώπινη ψυχή).
Εάν ό Χριστός ήταν, έστω και για λίγο, απαθής πάνω στο σταυρό, αν δεν είχε δοκιμάσει εξ ολοκλήρου την ανθρώπινη απελπισία, τότε το γεγονός πού διαδραματίστηκε στον Γολγοθά δεν θα ήταν (για κάποιους φιλοσόφους και Ιερείς) αιτία για να σκοντάψουν, αλλά ένα απλό «σενάριο», μια «εθιμοτυπία» αποδεκτή και εδώδιμη.
Στο Α ' Κορ. 6, 20 και στο 7, 23, ό Παύλος επιμένει: «ήγοράσθητε γάρ τιμής», δηλαδή, σας αγόρασε ό Θεός πληρώνοντας το τίμημα, και «τιμής ήγοράσθητε», δηλαδή, έχει καταβληθεί το αντίτιμο για την απελευθέρωση σας.
Ό Θεός πλήρωσε ολόκληρο το τίμημα, με τρόπο τίμιο. Δεν ξεγέλασε κανέναν. Ούτε τον διάβολο, ούτε εμάς, ούτε τον εαυτό του. Δεν πλήρωσε με φαινομενικό τρόπο, με έναν μικρούτσικο σταυρό ή με κάλπικα χρήματα. Το τίμημα δεν το πλήρωσε κάποιο φάντασμα. Σώμα σαν το δικό μας ήταν, αίμα σαν το αίμα μας.
Τέλος στο Έβρ. 2, 17 και 18: «όθεν ώφειλε κατά πάντα τοις άδελφοΐς όμοιωθήναι, ίνα ελεήμων γένηται και πιστός άρχιερεύς τα προς τον Θεόν, εις το ιλάσκεσθαι τάς αμαρτίας του λαού- εν ω γάρ πέπονθεν αυτός πειρασθείς, δύναται τοις πειραζομένοις βοηθήσαι», δηλαδή, έπρεπε λοιπόν να γίνει σε όλα όμοιος με τα αδέρφια του, ώστε να είναι σπλαχνικός και πιστός αρχιερέας στην υπηρεσία του Θεού, ώστε να συγχωρηθούν οι αμαρτίες του λαού. Έτσι, επειδή ό ίδιος υπέφερε και δοκιμάστηκε, μπορεί τώρα να βοηθήσει αυτούς πού δοκιμάζονται.
Και στο 4,15 «ου γάρ έχομεν αρχιερέα μη δυνάμενον συμπαθήσαι ταις άσθενείαις ημών, πεπειρασμένον δέ κατά πάντα καθ' ομοιότητα χωρίς αμαρτίας», δηλαδή, δεν έχουμε αρχιερέα πού να μην μπορεί να συμμεριστεί τις αδυναμίες μας. Αντίθετα, έχει δοκιμαστεί σε όλα, επειδή έγινε άνθρωπος σαν κι εμάς, χωρίς όμως να αμαρτήσει.
Άρα λοιπόν ό Χριστός μοιάζει μ' εμάς σε όλα και δοκιμάστηκε σε όλα όπως κι εμείς. Επομένως και από την ανθρώπινη απελπισία.
Μάρτιος 1966
ΟΠΩΣ ΠΑΝΤΑ ΣΤΟΝ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ —το λέω απερίφραστα— βρίσκω αυτό πού φανταζόμουν . Ψηλαφιστά βρίσκω το φώς μονομιάς. Σχετικά με τον πίνακα του Χολμπαιν ο Ντοστογιέφσκι αναφέρει: «Ό πίνακας δεν είναι όμορφος... είναι το πτώμα ενός ανθρώπου, πού υπέφερε ατελείωτους πόνους... αν ένα τέτοιο πτώμα είδαν οι μαθητές του... πώς άραγε θα μπορούσαν να πιστέψουν, βάζοντας το, ότι αυτό το πτώμα θα αναστηθεί;»
ΔΕΝ ΠΙΣΤΕΥΑΝ!
«Αν ό θάνατος είναι τόσο τρομερός και οι νόμοι της φύσης τόσο σκληροί, πώς μπορεί κανείς να τους ελέγξει; Κι όλοι εκείνοι που στάθηκαν εκείνο το βράδυ γύρω από το νεκρό σώμα του Χριστού, σίγουρα θα αισθάνθηκαν τρομερή θλίψη, βαθιά σύγχυση στην ψυχή τους, οι όποιες μονομιάς σκόρπισαν όλες τους τις ελπίδες και σχεδόν όλα όσα πίστευαν.»
ΔΕΝ ΤΟΥΣ ΕΚΛΕΙΣΕ ΤΟ ΜΑΤΙ!
Ό Σωκράτης και ό Ιησούς Χριστός
ΛΟΓΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΠΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ότι ό θάνατος του Σωκράτη φέρει τη σφραγίδα της αταξίας, του αίματος, της λύσσας και της προδοσίας. Όμως ό θάνατος του Σωκράτη δεν θα μπορούσε να είναι πιο ήρεμος και αξιοπρεπής. Του Χριστού ό θάνατος, αντίθετα, φέρει ολόκληρη τη σφραγίδα της τραγωδίας, της αηδίας και της φρικαλεότητας. Ό Σωκράτης πεθαίνει ήρεμος, περιστοιχισμένος από μαθητές πιστούς και προσεκτικούς, πού ρουφούν τα λόγια του, την ώρα που ό ίδιος —ατάραχος και λαμπερός— πίνει το ανώδυνο δηλητήριο πού του προσφέρει ό δεσμοφύλακας. Εγκαταλελειμμένος και προδομένος από τούς δικούς του, ό Χριστός σφαδάζει πάνω στο σταυρό, διψασμένος και χλευασμένος.
Ό Σωκράτης πεθαίνει σαν κύριος, ό Χριστός σαν παλιάνθρωπος ανάμεσα σε δύο ληστές. Ό Σωκράτης ευχαριστεί τούς θεούς γιατί γλιτώνει από τα βάσανα του υλικού αυτού κόσμου, ό Χριστός αναφωνεί: «Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;».
Ή διαφορά είναι καταφανέστατη ανάμεσα στους δύο θανάτους και ακριβώς του Χριστού μοιάζει κατώτερος, ενοχλεί. Στην πραγματικότητα όμως είναι ανείπωτα πιο ανθρώπινος.
Του Σωκράτη ό θάνατος σ' όλο του το μεγαλείο μοιάζει λογοτεχνικός και κυρίως εξωπραγματικός. Ό Σωκράτης μεταβαίνει από την ανθρώπινη κατάσταση στη θεϊκή. Ό Χριστός, απαλλαγμένος από αμαρτίες, κατεβαίνει στα πιο χαμηλά στρώματα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ό Ντοστογιέφσκι σχεδίαζε να γράψει μέχρι το 1882 έναν επίλογο για τους Αδελφούς Καραμαζώφ κι αμέσως μετά για τη ζωή του Χριστού. Πιθανόν ό Θεός δεν θέλησε να υπάρξει και πέμπτο ευαγγέλιο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ. ΝΙΚΟΛΑΕ ΣΤΑΙΝΧΑΡΤ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΙΣΤΡΟΣ
