Η Επανάσταση του 1821 και ο ρόλος της Εκκλησίας.

Η Εκκλησία προσέφερε στον αγώνα του ΄21;

Θα ξεκινήσουμε   με τα λόγια των ίδιων των αγωνιστών, των εκπροσώπων του νεοελληνικού διαφωτισμού και όχι μόνο, όσον αφορά την  ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 :

Στρατηγός   Μακρυγιάννης

«...καὶ βρίζουν, οἱ πουλημένοι εἰς τοὺς ξένους, καὶ τοὺς παπάδες μας, ὁποῦ τοὺς ζυγίζουν ἄναντρους καὶ ἀπόλεμους. ᾽Εμεῖς τοὺς παπάδες τοὺς εἴχαμε μαζὶ εἰς κάθε μετερίζι, εἰς κάθε πόνον καὶ δυστυχίαν. Ὄχι μόνον διὰ νὰ βλογᾶνε τὰ ὅπλα τὰ ἱερά, ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ μὲ ντουφέκι καὶ γιαταγάνι, πολεμώντας ὡσὰν λεοντάρια. Ντροπὴ Ελληνες!». 

 Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Αγωνιστής

«Σὰν μία βροχὴ ἦρθε σὲ ὅλους μας ἡ ἐπιθυμία τῆς ἐλευθερίας καὶ ὅλοι, καὶ οἱ κληρικοὶ καὶ οἱ προεστοὶ καὶ οἱ καπεταναῖοι καὶ οἱ γραμματισμένοι καὶ οἱ ἔμποροι, ὅλοι συμφωνήσαμε στὸν ἴδιο σκοπὸ καὶ κάναμε τὴν ἐπανάσταση... Ἡ ἐπανάστασις ἡ ἐδική μας δὲν ὁμοιάζει μὲ καμμίαν ἀπὸ ὅσας γίνονται τὴν σήμερον εἰς τὴν Εὐρώπην. Τῆς Εὐρώπης αἱ ἐπαναστάσεις ἐναντίον τῶν διοικήσεών τους εἶναι ἐμφύλιος πόλεμος· ὁ ἐδικός μας πόλεμος ἦτο πλέον δίκαιος, Ἦτον ἔθνος μὲ ἄλλον ἔθνος

Αρχιμανδρίτης Ἄνθιμος  Γαζῆς Διαφωτιστής.

«Ἡ ἡμέρα (τῆς ᾽Επανάστασης), τὴν ὁποίαν ἐπιθυμοῦσοιν οἱ πατέρες μας νὰ τὴν ἰδοῦν, ἔφθασε... διὰ νὰ λάμψη πάλιν ὁ Σταυρὸς καὶ νὰ λάβη πάλιν ἡ Ἑλλάς... τὴν ἐλευθερίαν της...Ὅ,τι καὶ ἂν ἐκάμαμεν ἦτο ἔμπνευσις καὶ ἔργον τῆς Θείας προνοίας».

 Ἐμμανουήλ Ξάνθος Φιλικός 

 «Τὴν ἐπανάστασιν ἐκίνησαν καὶ ἐνεψύχωσαν οἱ κληρικοί... ἄνευ τῶν ὁποίων ὁ λαὸς δὲν ἤθελε κινηθῆ...».

 Ἀλέξ. Ὑψηλάντης Αρχιστράτηγος

«Εἶναι καιρὸς... νὰ κρημνίσωμεν ἀπὸ τὰ νέφη τὴν ἡμισέληνον καὶ νὰ ὑψώσωμεν τὸ σημεῖον, δι᾿ οὗ πάντοτε νικῶμεν, λέγω τὸν Σταυρόν, καὶ οὕτω νὰ ἐκδικήσωμεν τὴν πατρίδα καὶ τὴν ὀρθόδοξον ἡμῶν πίστιν ἀπὸ τὴν ἀσεβῆ τῶν ἀσεβῶν καταφρόνησιν».

Αδαμάντιος Κοραής Διανοούμενος

«Μόνον τοῦ Εὐαγγελίου ἡ διδαχὴ ἐμπορεῖ νὰ σώση τὴν αὐτονομίαν τοῦ γένους. Οἱ ῞Ελληνες πολέμησαν ὄχι μόνο ὑπὲρ πατρίδος ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ πίστεως».

Ντομένικο Οριγκόνο Πρόξενος Ολλανδίας

«Οι Τούρκοι στην Αθήνα κάνουν τα πάντα για να συλλάβουν παπάδες, γιατί όπως διαδίδεται οι παπάδες είναι αρχηγοί των επαναστατών».

Προχωράμε στον περίφημο αφορισμό του Υψηλάντη από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Σε επιστολή του στον Κολοκοτρώνη τον Ιανουάριο του 1821 ο Υψηλάντης αναφέρει: «Ο Πατριάρχης, βιαζόμενος υπό της Πόρτας(Υψηλή Πύλη), σας στέλλει αφοριστικά και Εξάρχους, παρακινώντας σας να ενωθήτε με την Πόρταν. Εσείς όμως να τα θεωρήτε αυτά ως άκυρα, καθότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ της θελήσεως του Πατριάρχου» (Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τομ. ΙΒ', σ.130β).

Μόνο, λοιπόν, μετά από την γνώση αυτής της μαρτυρίας μπορεί να εκτιμηθεί σωστά και ο απαγχονισμός του Γρηγορίου του Ε΄. Ο πρώτος Πατριάρχης της Ρωμηοσύνης εκτελέσθηκε ως «προδότης» του Σουλτάνου και όχι των Ρωμηών. Ενώ δε ο αφορισμός δεν είχε καμιά αρνητική απήχηση στον Εθνικό Αγώνα, αφού ήταν γνωστή η προέλευσή του, το «σχοινί του Πατριάρχη» ανέπτυξε μίαν ευεργετική δυναμική, διότι έγινε κινητήρια δύναμη στο αγωνιζόμενο ΄Εθνος (π.Γεωργ.Μεταλληνός). 

Τη συμμετοχή κληρικών στη Φιλική εταιρεία επισημαίνει ακόμα και ο Γ. Κορδάτος: «Οι Φιλικοί επεδίωξαν να δώσουν χαρακτήρα πανεθνικόν εις την οργανωμένην επανάστασιν και δι΄ αυτό προσηλύτισαν και μερικούς Φαναριώτας και ανωτέρους Κληρικούς» 

Από το 1818 μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρεία όλοι σχεδόν οι Αρχιερείς της Πελοποννήσου, κάτι που αναγκάζεται να το παραδεχθεί ο Σκαρίμπας: «Η Φιλική Εταιρεία στο κόλπο είχε μυήσει όλους σχεδόν τους Παλαιοελλαδίτες κοτσαμπάσηδες και προπαντός τους δεσποτάδες» (Το Εικοσιένα και η αλήθεια, τ. Α΄, σ. 59 και Β΄, σ. 93).

Ένα από τα πρώτα μέλη της Εταιρείας ήταν κατά τον Σπηλιάδη ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος  Δίκαιος ο γνωστός Παπαφλέσσας (Απομν. Σπηλιάδου, τόμος α’, Αθήνησι 1851,σελ. 4). Κοντά στα γεγονότα ο Σπηλιάδης αναφέρει μάλιστα ότι «συγκαταλέγοντο ήδη μεταξύ αυτών (Φιλικών) και Πατριάρχαι και Αρχιερείς και προστώτες πολιτικοί των επαρχιών και πολεμικοί αρχηγοί» (αυτ.).

Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε δύο εκ των εκατοντάδων Εθνομαρτύρων Κληρικών που προσέφεραν το αίμα τους για την ελευθερία της Πατρίδος και που σχετίζονται με τον τόπο μας. Πρόκειται για τον Επίσκοπο Σαλώνων (Άμφισσας) Ησαΐα ο οποίος ήταν Αδελφός της Ι.Μ Οσίου Λουκά και που σκοτώθηκε πολεμώντας στην μάχη της Χαλκομάτας, μαζί με τον αδελφό του παπα-Γιάννη, έγγαμο Κληρικό και πατέρα πολλών τέκνων, καθώς και για τον Αθανάσιο Διάκο ο οποίος ήταν  Διάκονος. Στον Ιερό Ναό Αγ.Παρασκευής Λιβαδειάς  σώζεται  ο Σταυρός που ορκίσθηκε, για «του Χριστού την Πίστη την Αγία και της Πατρίδος την Ελευθερία».

        Αναφέρονται επώνυμα στις πηγές 73 αρχιερείς, που έλαβαν ενεργό μέρος στον Αγώνα. Σαραντα δύο Αρχιερείς υπέστησαν ταπεινώσεις, εξευτελισμούς, φυλακίσεις, διώξεις κάθε είδους, βασανιστήρια, εξορίες κλπ. Δύο Οικουμενικοί Πατριάρχες (Γρηγόριος Ε΄, Κύριλλος ΣΤ΄) και 45 Αρχιερείς (Μητροπολίτες) εκτελέσθησαν ή έπεσαν σε μάχες. Κατά τον Γάλλο Πρόξενο Πουκεβίλ οι κληρικοί-θύματα του Αγώνα ανέρχονται συνολικά σε 6.000.

Υπάρχει όμως και  η μαρτυρία των Τούρκων Ιστορικών για τη δράση του ελληνορθοδόξου Κλήρου στον Αγώνα του ΄21 . Έτσι ο Μώραλη Μελίκ Μπέη δέχεται ότι «τον λαόν (της Πελοποννήσου) υπεκίνησαν οι έχοντες συμφέροντα και σχέσεις μετά τούτων, οι έμποροι, οι πρόκριτοι, και κυρίως οι μητροπολίται και γενικώς οι ανήκοντες εις τον κλήρον, δηλαδή οι πραγματικοί ηγέται του Έθνους.Ο δε Ζανί Ζαντέ σημειώνει: «Τα σχέδια ετηρούντο μυστικά μεταξύ του Πατριάρχου των Μητροπολιτών, των Παπάδων, των Δημογερόντων»( π.Γεωργ.Μεταλληνός).

 Το κρυφό Σχολειό.

Από πολλούς η ύπαρξη του Κρυφού Σχολειού θεωρείται «μύθος» ή «θρύλος». Το θέμα είναι ανεξάντλητο και δεν μπορεί να αναπτυχθεί σε όλες του τις διαστάσεις στο πλαίσιο αυτού του Ενοριακού Εντύπου. Ωστόσο πολλοί ιστορικοί δια της αναδείξεως του εν λόγω «θρύλου» παρουσιάζουν μια εξωραϊσμένη κατάσταση για τα της παιδείας κατά την Τουρκοκρατία. Υποστηρίζουν λοιπόν ότι δεν υπήρχε καμία νομική διάταξη από πλευράς Οθωμανών που να απαγορεύει την ίδρυση σχολείων.

Όμως η κατάσταση από πλευράς μορφώσεως ήταν απελπιστική. Ελάχιστα σχολεία υπήρχαν στα οποία είχαν πρόσβαση μόνο οι «κατέχοντες», ενώ αν μελετήσει κανείς τα απομνημονεύματα των αγωνιστών θα διαπιστώσει ότι ούτε οι μεγαλοκοτζαμπάσηδες ήξεραν γράμματα. Σ’ αυτές τις δύσκολες συνθήκες η εκκλησία συνέβαλε μεταδίδοντας έστω μερικά κολλυβογράμματα δια των λειτουργικών της βιβλίων. Χαρακτηριστικά ο Φωτάκος, που ήταν υπασπιστής του Κολοκοτρώνη αναφέρει στα απομνημονεύματα του:

 «Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζαν δια την παιδείαν, η οποία εσυνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα, και ολίγην αριθμητικήν ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου ο ιερεύς  εφρόντιζε περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους» (Φωτάκου, Απομνημονεύματα).  

Στο θέμα αναφέρεται και ο γνωστός ακαδημαϊκός Διον. Κόκκινος:

        «Ο παπάς κάτω από τα ράκη του ράσου του κρατεί το ψαλτήρι και πηγαίνει να μάθη τα παιδιά, που τον περιμένουν, να διαβάζουν. Ομιλεί ακόμη εις τα παιδιά και δια τους μεγάλους ανθρώπους που εδόξασαν άλλοτε αυτόν τον τόπον. Διδάσκει την ολίγην ιστορίαν που γνωρίζει και αυτός. Το κρυφό σχολειό δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε παρά τας διώξεις, παρά την αξιοθρήνητον έλλειψιν παντός μέσου, παρά την φοβεράν πίεσι τόσων αμέσων αναγκών που θα ήτο φυσικόν να οδηγήσουν προς τον εξισλαμισμόν, ο βαθύτατος πόθος του τυραννουμένου έθνου να υπάρξη» (Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τ. 1, Αθήναι 19675, σ. 21).

Για όσους συνεχίζουν να σχετικοποιούν τη συμβολή της εκκλησίας στον Αγώνα θα πρέπει να τους υπενθυμίσουμε το νέφος των Νεομαρτύρων, τον απαγχονισμό του Πατριάρχη, τη συμβολή των Φαναριωτών και τη μαρτυρία των ίδιων των αγωνιστών. Η αναδίφηση στα απομνημονεύματα τους παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Εκτός αν κι αυτά είναι «μύθοι»!!

Ας αφήσουμε την τελευταία λέξη στον κορυφαίο έλληνα ιστορικό Νίκο Σβορώνο: Οι αξιόλογες προσπάθειες της Ορθόδοξης Εκκλησίας για την εκπαίδευση, η οποία στους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια της από τη στοιχειώδη εκπαίδευση, με μοναδικούς δασκάλους τους μοναχούς και τον κατώτερο κλήρο (στα σχολεία που λειτουργούσαν στις εκκλησίες και στα μοναστήρια ως την κάποιαν ανώτερη παιδεία των διαφόρων μητροπόλεων και της Πατριαρχικής Ακαδημίας, που ίδρυσε αμέσως μετά την άλωση ο Γεννάδιος και αναδιοργάνωναν οι διάδοχοι του), οι αγώνες για τη διαφύλαξη της χριστιανική πίστης και την καθαρότητα της Ορθοδοξίας, τα μέτρα για το σταμάτημα των εξισλαμισμών, αποτελούν θεμελιακή συμβολή για τη διατήρηση της εθνικής συνείδηση των Ελλήνων.

Οι Νεομάρτυρες, συχνό φαινόμενο της εποχή, που δέχονται τον μαρτυρικό θάνατο για τη χριστιανική τους πίστη, είναι συγχρόνως και οι πρώτοι εθνικοί ήρωες του νέου ελληνισμού(...). Άλλωστε στους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας η Εκκλησία όχι μόνο δεν αντιτίθεται στα απελευθερωτικά κινήματα από τις δυτικές χριστιανικές δυνάμεις, αλλά συχνά συμμετέχη ενεργά και πολλές φορές τα κατευθύνει.

Ἡ  Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Ἔθνους μας γράφτηκε μὲ αἷμα καὶ δάκρυα, ὑφάνθηκε  μὲ προσευχή, αὐταπάρνηση, θυσία, θάρρος ἀποφασιστικότητα, ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη.

Ἡ Εκκλησία μας προσέφερε κι αὐτὴ τῇ δικῇ τῆς προσφορά, την δική τῆς «ἀρτοκλασία » στο πανηγύρι τῆς παλλιγγενεσίας, προσέφερε ὡς ἄρτους τὰ σώματα τῶν ἡρῴων τέκνων της, Ἱεραρχῶν, Ἱερέων, Ἱερομονάχων καὶ Μοναχῶν,  ὡς οἶνο τὸ αἷμα τους, ὡς ἔλαιον τὴν πιστὴ καὶ τὴν ἐλπίδα.

        Μὲ αὐτὰ συνεχίζει να χορταίνει σήμερα τοὺς «ἐκζητοῦντες τὸν Κύριον», τοὺς ἐκζητοῦντες τὴν ἐλευθερία τῶν τέκνων τοῦ Θεού και τὴν ἐλευθερία τοῦ Γένους.

Πηγή