ΕΚΤΡΟΠΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ

Ο μοναχισμός γεννήθηκε από την ανάγκη κάποιων Χριστιανών να απομακρυνθούν από την κοινωνική – κοσμική ζωή, για να αφοσιωθούν ολοκληρωτικά στο Θεό. Ειδικά αυτή η ανάγκη έγινε πιο έντονη, όταν άρχισε πλέον και μέσα στις Χριστιανικές κοινότητες να παρατηρείται η υποκρισία του κόσμου. Τον 4ο αιώνα μ.Χ. στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας υπήρχε μια έκπτωση της πνευματικότητας, επειδή πολλοί ασπάζονταν τον Χριστιανισμό χωρίς να γνωρίζουν καλά τη διδασκαλία του. Από την άλλη πλευρά, αρκετοί Χριστιανοί συμμάχησαν με την κρατική εξουσία και απομακρύνθηκαν από το Χριστιανικό πνεύμα της ανιδιοτέλειας και της προσφοράς στον συνάνθρωπο. Έτσι άρχισαν πολλοί Χριστιανοί να απομακρύνονται από τις πόλεις και τα χωριά για να ζήσουν σε έρημους τόπους και αργότερα στα μοναστήρια όπου εκεί επιδίδονταν στην άσκηση, την μετάνοια και την προσευχή.
Δυστυχώς όπως συμβαίνει πάντα στη ζωή, η ορθή στάση απέναντι στο μοναχικό βίο, δεν τηρήθηκε από όλα τα μοναστικά «ρεύματα» και ιδιαίτερα από εκείνα όπου κυριαρχούσε το ενθουσιαστικό στοιχείο, με αποτέλεσμα να παρατηρηθούν εκτροπές από το γνήσιο μοναχικό βίο.
1. Ως πρώτη εκτροπή από τη γνήσια μοναχική τάξη μπορούμε να θεωρήσουμε αυτή που σημειώθηκε από τους μοναχούς οι οποίοι ήταν «περί τον πρεσβύτερο Ευστάθιο». Ονομάστηκε αυτή η μοναστική εκτροπή έτσι, από την σύνοδο της Γάγγρας (343 μ.Χ.) η οποία την αφόρισε και την αναθεμάτισε, αλλά η οποία δεν αναφέρει τον πρεσβύτερο Ευστάθιο προσωπικά, λόγω του κύρους που απολάμβανε ο συγκεκριμένος. Πάντως, οποτεδήποτε αναφέρεται  σ’ αυτούς κάνει λόγο πάντοτε περί «των περί Ευστάθιο». Ο Ευστάθιος ο πρεσβύτερος και μετέπειτα επίσκοπος Σεβαστείας ήταν ο πρώτος που είχε μεταφέρει τον μοναχικό βίο από την Αίγυπτο στη Μικρά Ασία, όπως μας διασώζει στην Εκκλησιαστική Ιστορία του 6, 34 ο Σωζομενός. Εφρόνει πως ο μοναχισμός έπρεπε να γενικευθεί σε όλους ανεξαιρέτως τους χριστιανούς και σε όλους τους κληρικούς, απορρίπτοντας έτσι την διδασκαλία του αποστόλου Παύλου για την ελευθερία του κάθε πιστού. Οι οπαδοί του κυκλοφορούσαν κατά ολιγομελείς ομάδες, πίστευαν πως ο γάμος και η κρεοφαγία αποτελούν εμπόδιο στη λύτρωση του ανθρώπου, γι’ αυτό και προέτρεπαν στην αγαμία και επεξέτειναν την νηστεία και κατά την ημέρα της Κυριακής. Εφαρμόζοντες πρόγραμμα εξίσωσης ανδρών και γυναικών είχαν το ίδιο μοναχικό ένδυμα και για τα δύο φύλα για να μην διακρίνονται, και γι’ αυτό και οι γυναίκες έκοβαν τα μαλλιά τους. Απέρριπταν τα μυστήρια της Εκκλησίας, μερικοί δε ακραίοι από αυτούς την περιφρονούσαν παντελώς. Μάλιστα είχαν φτάσει σε τέτοιο βαθμό υπέρμετρου εγωϊσμού και αλαζονείας διότι διακήρυτταν πως αυτοί είναι οι πραγματικοί «μαρτυρούντες τη συνειδήσει» και όχι οι μάρτυρες που υφίσταντο μαρτύριο ολίγων λεπτών. Αποτέλεσμα όλων αυτών, ήταν η επιθυμία τους για την ιδιοποίηση των εκκλησιαστικών πραγμάτων, προσφορών κ.λ.π. ως ανήκοντα δικαιωματικά εις αυτούς.
Ας δούμε τώρα κάποιους κανόνες από την σύνοδο της Γάγγρας, οι οποίοι καταδικάζουν τις συγκεκριμένες εκτροπές «των περί το Ευστάθιο»:
«Εάν κάποιος κατηγορεί τον γάμο και την γυναίκα που κοιμάται με τον άντρα της, η οποία παρόλο που είναι πιστή και ευλαβής την αποστρέφεται ή την κατηγορεί πως δεν μπορεί να μπει στην βασιλεία (σ.σ. των ουρανών) αναθεματίζεται»  Κανόνας Α΄.
«Εάν κάποιος κατακρίνει αυτόν που τρώει κρέας (χωρίς αίμα, και ειδωλόθυτο και πνικτό), με ευλάβεια και πίστη, πως δεν έχει ελπίδα όταν μεταλαμβάνει αναθεματίζεται» Κανόνας Β΄.
«Εάν κάποιος αρνείται να μεταλάβει από έγγαμο πρεσβύτερο γιατί (σ.σ. νομίζει πως) δεν πρέπει να λειτουργεί αναθεματίζεται» Κανόνας Δ΄.
«Εάν κάποιος διδάσκει πως ο οίκος του Θεού (σ.σ. δηλ. ο Ναός) είναι καταφρονημένος και οι συνάξεις που γίνονται σ’ αυτόν είναι καταφρονημένες αναθεματίζεται» Κανόνας Ε΄.
«Εάν κάποιος τις προσφορές τις εκκλησιαστικές θέλει να λάβει ή να δώσει εκτός της Εκκλησίας, χωρίς την γνώμη του Επισκόπου ή του διορισμένου γι’ αυτές, αναθεματίζεται» Κανόνας Ζ΄.
«Εάν κάποιος για υποτιθέμενη άσκηση μεταβάλλει την αμφίεσή του και αντί για τα συνηθισμένα γυναικεία ρούχα φοράει αντρικά αναθεματίζεται» Κανόνας ΙΓ΄.
«Εάν κάποιος εγκαταλείπει τα παιδιά του και δεν τα ανατρέφει με την αρμόζουσα θεοσέβεια αλλά τα αμελεί με πρόφαση την άσκηση αναθεματίζεται» Κανόνας ΙΕ΄.
«Εάν κάποιος για υποτιθέμενη άσκηση νηστεύει την Κυριακή αναθεματίζεται» Κανόνας ΙΗ΄.
2. Τους Μεσσαλιανούς ή Μασσαλιανούς όπως τους αποκαλεί ο Επιφάνιος στο έργο του «Κατά αιρέσεων» 80,1. Αυτοί χαρακτηρίζονταν για τον άκρατο και υπερβολικό ασκητισμό τους. Ζούσαν μαζί άντρες και γυναίκες για ηθική άσκηση, κατά παρόμοιο τρόπο με τους μοναχούς «περί τον Ευστάθιο», διέφεραν όμως από εκείνους, διότι οι άντρες όπως και γυναίκες έτρεφαν μακριά κόμη, σε αντίθεση με τους άλλους στους οποίους οι γυναίκες έκοβαν τα μαλλιά τους. Η ακτημοσύνη δηλαδή η έλλειψη κάθε ατομικού περιουσιακού στοιχείου, η αγαμία, η προσευχή και η νηστεία τηρούνταν αυστηρά από αυτούς, σε σημείο μάλιστα να έχουν διαρκείς προσευχές εφαρμόζοντες στην πράξη τα λόγια του αποστόλου Παύλου «αδιαλείπτως προσεύχεσθε» 1 Θεσσαλονικείς 5:17. Λόγω των ενθουσιαστικών τάσεων που επικρατούσαν σ’ αυτούς επιδίδονταν σε χορούς φρονώντας πως μέσω αυτών επιτυγχάνονταν απαλλαγή από την δαιμονική ενέργεια, η οποία ως ρίζα της αμαρτίας παρέμενε και μετά το βάπτισμα. Αρνούνταν όπως και οι «περί τον Ευστάθιο» τις εκκλησιαστικές ιεροτελεστίες και έτρεφαν ταπεινή γνώμη για την Εκκλησία. Στηρίζοντας τις απόψεις τους σε βιβλικά χωρία «Να εργάζεστε όχι για την τροφή την φθαρτή, αλλά για την τροφή που μένει στη ζωή την αιώνιο» Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο 6:27 και «η Μαρία διάλεξε την καλή μερίδα» Κατά Λουκά Ευαγγέλιο 10:42 δεν εργάζονταν αλλά ζούσαν ζητιανεύοντας.
Επειδή οι Μεσσαλιανοί επεδίωκαν με υλικά ή εκβιαστικά μέσα, όπως παραδείγματος χάρη με τις συνεχείς προσευχές από τις οποίες πήραν και το όνομά τους, με χορούς κ.λ.π. την θέα του θείου φωτός, θεωρήθηκε από τους αντιπάλους των ησυχαστών πως επέδρασαν στην μετέπειτα κίνηση του ησυχασμού, κάτι βέβαια που δεν είναι αληθές.
3. Λείψανα των Μεσσαλιανών αποτελούν οι προελθόντες από τους εν Βουλγαρία  Παυλικιανούς, Βογόμιλοι «Θεόφιλοι», οι οποίοι διακρίνονταν για τον ασκητισμό τους και τις αυστηρές νηστείες. Το όνομά τους προήλθε από το σλαβονικό «Βογ» δηλαδή «Θεός» και «μίλουϊ» δηλαδή «ελέησον», πιθανώς από την συνηθισμένη έκφραση «Ο Θεός ελέησον». Υπάρχει και η εκδοχή πως μπορεί να ονομάστηκαν έτσι και από τον αρχηγό τους Βογόμιλο αλλά το συγκεκριμένο πρόσωπο θεωρείται φανταστικό το οποίο πλάστηκε από τους Σλάβους για να στηρίξει την ιδέα πως ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός κατάγονταν από τους Σλάβους. Προήλθαν οι Βογόμιλοι από την αίρεση των Παυλικιανών της Μικράς Ασίας τους οποίους πολλούς από αυτούς μετεγκατέστησαν στην περιοχή της Θράκης και της Μοισίας που είχαν ερημωθεί, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες και ιδιαίτερα ο Κωνσταντίνος ο Ε’ τον 6ο και 8ο αιώνα μετά Χριστό. Μάλιστα στις συγκεκριμένες περιοχές υπήρχε και μια συγγενής αίρεση των Ευχιτών. Η βάση της διδασκαλίας των  Βογόμιλων στηρίζεται στο δυϊσμό στην ύπαρξη δηλαδή ενός καλού και ενός κακού Θεού. Κατ’ αυτούς ο μεγαλύτερος γιος του Θεού ο Σατανιήλ είναι ο δημιουργός του κόσμου και της πονηρής ύλης και ο νεότερος ο Χριστός είναι ο λυτρωτής του κόσμου που περιβλήθηκε την μορφή αγγέλου. Οπαδοί του Χριστού είναι οι Βογόμιλοι, ενώ οι υπόλοιποι Χριστιανοί είναι του Σατανιήλ με κέντρο την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Απέφευγαν και αυτοί τον γάμο, το κρέας, από δε την εκκλησιαστική λατρεία τηρούσαν μόνο την «Κυριακή προσευχή» δηλαδή το γνωστό μας «Πάτερ ημών», την οποία απήγγειλαν επτά φορές την ημέρα και πέντε φορές την νύκτα. Δέχονταν μόνο το πνευματικό λεγόμενο βάπτισμα, το οποίο τελούσαν δια επιθέσεως των χεριών και δια απαγγελίας της Κυριακής προσευχής. Στη Θεία Ευχαριστία απέδιδαν συμβολισμό, τον οποίο εξέφραζαν με την απαγγελία την τέταρτης αίτησης της Κυριακής προσευχής «τον άρτον ημών τον επιούσιον».
Μολονότι ο αρχηγός της μοναστικής αυτής εκτροπής ιατρός Βασίλειος καταδικάστηκε εις θάνατο δια πυράς και παρά τα συντονιστικά αυτοκρατορικά μέσα κατ’ αυτών, η κίνηση αυτή διατηρήθηκε μέχρι τον 13ο μετά Χριστό αιώνα στην Ανατολή. Μάλιστα μεταλαμπαδεύθηκε από την Βουλγαρία και στη Δύση, διάδοχοι των οποίων υπήρξαν οι «Καθαροί» και οι «Βαλδένσιοι». Τις εσφαλμένες θεωρίες των Βογόμιλων καταπολέμησε με φλογερούς λόγους ο πρεσβύτερος Κοσμάς.
Με την μοναστική εκτροπή των Μεσσαλιανών ασχολήθηκαν πολλές τοπικές σύνοδοι, κατ’ εξοχή όμως η τρίτη Οικουμενική (431 μ.Χ.), η οποία αφόρισε και αναθεμάτισε αυτούς.
4. Επειδή κατά τις περιοδείες των πρώτων Χριστιανών για την διάδοση του Ευαγγελίου, υπήρχαν άνδρες και γυναίκες οι οποίοι ήταν ξακουστοί για την εγκράτεια και την παρθενία τους, οι άνθρωποι απέδιδαν σ’ αυτούς πολύ τιμή και σεβασμό, με αποτέλεσμα κάποιοι από αυτούς να παρουσιάζονται φαινομενικά ακόλαστοι και ανισόρροποι, γιατί νόμιζαν πως ο υπερβολικός αυτός σεβασμός και η τιμή νόθευε την καθαρότητα της αγιότητας αυτών. Αυτοί ήταν οι λεγόμενοι «οι δια Χριστόν σαλοί».
Στους «δια Χριστόν σαλούς» μπορεί να συγκαταλέξει κάποιος και τους «Επιδειξίες», αυτούς δηλαδή που έδειχναν τα γεννητικά τους όργανα, τους «Επαίτες», αυτούς δηλαδή που πίστευαν πως στην επαιτεία υπάρχει η αρετή της ταπεινοφροσύνης. Ονομαστοί και ξακουστοί ήταν και οι λεγόμενοι «Στυλίτες», οι οποίοι ζούσαν πάνω σε στύλους 7 και 8 μέτρων, θέλοντας μ’ αυτό τον τρόπο να δείξουν την τέλεια απομάκρυνση εκ του κόσμου και ασκούμενοι στην υπομονή και την καρτερία.
Πρέπει όμως να ειπωθεί και τούτο το παράδοξο. Πως ενώ η Εκκλησία «καταδίκαζε» τον βίο «των δια Χριστόν σαλών» και των «Στυλιτών», δεν έπαυε να τους «θαυμάζει» για τον τρόπο αυτό της ζωής τους, γι’ αυτό άλλωστε και κατέταξε στην χορεία των αγίων κάποιους από αυτούς όπως τον Συμεών τον Εμέσης (μεταξύ 527 και 567 μ.Χ.), τον Ανδρέα από τη Κωνσταντινούπολη (880 – 946 μ.Χ.), Λουκά της Εφέσου (11ος αιώνας μ.Χ.) κ.λ.π. και τον Συμεών (5ος αιώνας μ.Χ.) και τον Δανιήλ (5ος αιώνας μ.Χ.) τους «Στυλίτες» κ.λ.π.
Στους «δια Χριστόν σαλούς» η Εκκλησία βλέπει το βαθύτερο περιεχόμενό τους. Την καταγγελία της ψευτοηθικής της «χριστιανικής» κοινωνίας και της πραγματικότητας και αλήθειας που κρύβεται πίσω από τα προσχήματα του κόσμου αυτού. Οι «δια Χριστόν σαλοί» έρχονται σε περίοδο «εκκοσμίκευσης» των χριστιανών για να θυμίσουν τον χαρακτήρα της «μωρίας» του Ευαγγελίου και το ασυμβίβαστο της σωτηρίας και της αγιότητας με την ικανοποίηση που δίνει η κοινωνική υπόληψη και αντικειμενική αναγνώριση. Καταγγέλλουν την ατομική αρετή που χωρίζει τον άνθρωπο από το Θεό γιατί δημιουργεί αυτοϊκανοποίηση και τον χωρίζει από τους ανθρώπους που δεν τολμούν να του εκθέσουν την ανάγκη και την αδυναμία τους.
Βεβαίως ως γνωστόν ο γνήσιος ασκητικός βίος είναι γεμάτος με στερήσεις και κακοπάθειες, μερικοί μάλιστα μοναχοί στα πρώτα Χριστιανικά χρόνια υπέβαλλαν στον εαυτό τους υπερβολικά βασανιστήρια, όπως λόγου χάρη οι «σιδεροφορούντες» και άλλοι. Όμως ποτέ στον Χριστιανικό μοναχισμό και ασκητισμό δεν βλέπουμε τις διαστρεβλώσεις και τα φρικτά βασανιστήρια που υπάρχουν στον ασκητισμό άλλων θρησκειών όπως π.χ. στους Ινδούς ασκητές. Τέτοια στρεβλή αντίληψη ουδέποτε επικράτησε στον Χριστιανικό μοναχισμό, στον οποίο η οφειλόμενη τιμή και ο σεβασμός προς την στρατευομένη του Χριστού Εκκλησία και την Ιεραρχία αυτής είναι πολύ βαθειά.
Άλλωστε οι κύριοι θεμελιωτές του μοναχισμού, ο Μέγας Αντώνιος που θεωρείται ο πατέρας του αναχωρητισμού και ο άγιος Παχώμιος ο οποίος ίδρυσε τα πρώτα μοναστήρια και τον κοινοβιακό τρόπο ζωής των μοναχών, αισθάνονταν βαθύτατα την ιδιότητα τους ως μελών της Εκκλησίας του Χριστού και συνδέονταν στενότατα μ’ αυτή δια της συχνής συμμετοχής τους στην μυστηριακή ζωή και λατρείας αυτής.
Όπως γράφει και ο Παλλάδιος στην «Λαυσαϊκή Ιστορία» στην οποία ιστορούνται οι αγώνες και τα αποφθέγματα των ασκητών «εάν είναι δυνατόν οι μοναχοί πρέπει να κοινωνούν κάθε μέρα των μυστηρίων. Γιατί αυτός που απομακρύνεται από αυτά, απομακρύνεται από τον Θεό. Αυτός που κοινωνεί συνεχώς τον Σωτήρα συνέχεια υποδέχεται».  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Αθανάσιος Γερομιχαλός: «Ο Μοναχικός Βίος»
2. Χρήστος Γιανναράς: «Η ελευθερία του Ήθους»
3. Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, λήμμα «Βογόμιλοι»
4. Νικόδημος Αγιορείτης: «Πηδάλιο»
5. Σχολικό εγχειρίδιο Θρησκευτικών της Γ΄Τάξης Γυμνασίου, έκδοση 2000 και 2007
πηγή