Το θέμα της Ναυμαχίας των Εχινάδων (γνωστής ως Ναυμαχίας –στον κόλπο- της Ναυπάκτου) είναι ένα θέμα που ερευνώ εδώ και πέντε περίπου χρόνια. Η έρευνά μου δεν περιορίζεται σε αρχεία βενετικά ή ελληνικά, αλλά εντρυφώ και σε πηγές ισπανικές και τουρκικές.
Τα αποτελέσματα θα τα ανακοινώσω σε χρόνο που δεν μπορώ να προσδιορίσω επακριβώς, καθώς η μελέτη μιάς πηγής με οδηγεί σε μια άλλη, κι αυτή με τη σειρά της σε μια άλλη, σε κάποιο άλλο αρχείο όπου υπάρχουν στοιχεία δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα τα οποία προσθέτουν νέα ή ανατρέπουν ορισμένα από τα μέχρι σήμερα δεδομένα. Κι από εκεί οδηγούμαι σε έγγραφα, βιβλία, γκραβούρες, χάρτες, εκθέματα μουσείων. Και μετά, πάλι από την αρχή. Μια διαδρομή που μοιάζει με κύκλο χωρίς τελειωμό.
Μέρος της έρευνάς μου θα ανακοινώσω στο Ι΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο του χρόνου τον Απρίλιο στην Κέρκυρα. Τώρα όμως, με αφορμή αυτήν τη θρησκευτική, πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική σύγκρουση-ορόσημο που έλαβε χώρα στον τότε χαρτογραφημένο ως «Κόλπο της Ναυπάκτου» (Golfo di Lepanto, στη δυτική ‘εσχατιά’ σημερινού Πατραϊκού) και την ως εκ τούτου απόφαση του Συνδέσμου Εφέδρων Αξιωματικών Κεφαλληνίας και της Περιφερειακής Ενότητας Κεφαλληνίας να συνδιοργανώσουν εκδήλωση μνήμης για τους νεκρούς της Ναυμαχίας, απόφαση η οποία τιμά την Κεφαλλονιά, αλλά και τους ίδιους ως διοργανωτές, επιθυμώ να καταθέσω κείμενο για την συμβολή-αρωγή του Αγίου Γερασίμου στην εν λόγω ναυμαχία.
– Σε παλαιότερη συνάντησή μου με τον Πρόεδρο του Συνδέσμου Εφέδρων Αξιωματικών κ. Γιώργο Κουρή η πρότασή μου ήταν, παραμένει και επεκτείνεται προς τους Τοπικούς Φορείς –Ιερά Μητρόπολη, Δήμο και Περιφερειακή Ενότητα- να συνδιοργανωθεί από όλους τους συμμετέχοντες στην Ναυμαχία λαούς μεγάλη τελετή-μνημόσυνο και ανέγερση στο νησί μας μνημείου γονυκλισίας και συγνώμης προς τους τραγικούς κωπηλάτες–τριταγωνιστές, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ήταν Έλληνες Ορθόδοξοι.
Ο Άγιος, σύμφωνα με τους μελετητές του βίου Του, ήλθε στην Κεφαλλονιά περίπου το 1554 μετά από την δεύτερη έλευσή Του στη Ζάκυνθο (1). Απόγονος ιστορικής βυζαντινής οικογένειας, των Νοταράδων, ήταν αντιλατίνος, όχι από φανατισμό ή από διάθεση εριστικότητας, αλλά από σταθερή και βαθειά θεολογική πεποίθηση –όπως όλοι οι Άγιοι και οι Πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ας μην ξεχνάμε πως γεννήθηκε μόλις πενήντα έξη χρόνια μετά την Άλωση της Πόλης-φρουρού-της-Ορθοδοξίας, τότε που είχε εντατικοποιηθεί και πολλαπλασιασθεί η αντιδυτική γραμματεία.
Μέσα σε αυτό το ιστορικοθεολογικό πλαίσιο οι αντιλατινικές θέσεις των βυζαντινών οικογενειών είναι γεγονός καθώς, παραγνωρίζοντας τις εγγενείς αδυναμίες και λάθη της μακρόχρονης βυζαντινής διοίκησης, είχαν αποδώσει την πτώση της θεοφύλακτης Πόλης κυρίως στην πολιτική της Δύσης (αδιαφορία, άρνηση παροχής βοήθειας, παπικές αξιώσεις).
Παρόλο που ήταν πράος και σεμνός, με φρόνημα ειρηνικό, ασκητικός στη ζωή του, απέριττος στην εξωτερική του εμφάνιση, και διήγε βίο ταπεινώσεως, μοναχικό και ολιγαρκή, φαίνεται ότι αναμείχθηκε ακούσια στη μαχητική πολιτική.
Ακούσια γιατί αναγκάσθηκε από τις ιστορικές συνθήκες και φυσικά δεν μπορούσε να εθελοτυφλεί βλέποντας τους ορθόδοξους να υποφέρουν. Ο δρ. Σπύρος Λουκάτος επιτυχημένα τον αποκαλεί «κοινωνικό εργάτη» στα πραγματικά μεγέθη και διαστάσεις της ανθρώπινης πλευράς του και τεκμηριώνει τον χαρακτηρισμό αυτό αναλύοντας τη δράση του μέσα στο καθημερινό γίγνεσθαι της εποχής του (επιλογή, οργάνωση, διοίκηση και διαχείριση μονής, προσφορά εκπολιτιστικού, παιδευτικού-μορφωτικού έργου, χαρακτήρας του).
Τα περισσότερα από τα εδάφη που σήμερα αποτελούν την ελληνική επικράτεια, τον καιρό του Αγίου και της Ναυμαχίας, ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και αρκετά νησιά -μεταξύ των οποίων και η Κεφαλλονιά- βρίσκονταν υπό την Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αδρία. Οι επιδρομές μουσουλμάνων ήταν τότε συχνό και επαναλαμβανόμενο γεγονός. Ο «δάσκαλος κυρ-Γεράσιμος» έπρεπε να τονώσει την άμυνα του ορθόδοξου ποιμνίου του, να ενισχύσει το φρόνημα των αγωνιζόμενων υπέρ της Ορθοδοξίας που αντιμετώπιζαν την επιθετική προσηλυτιστική προπαγάνδα των Λατίνων και ταυτόχρονα δέχονταν, πέρα από τον εξισλαμισμό και συνεχή κι αιμοσταγή πλήγματα από την Ημισέληνο.
Το 1571 ήταν ένας ιδιαίτερα ταραγμένος χρόνος καθώς στις αρχές του Ιουλίου πραγματοποιήθηκε στην Κεφαλλονιά επιδρομή μοίρας (2) τού υπό οθωμανική σημαία στόλου που έλαβε μέρος στη ναυμαχία, και τον Οκτώβριο επακολούθησε η ναυμαχία. Ο ασκητής δάσκαλος βρέθηκε μπροστά σε μεγάλο δίλημμα μια και που ο ίδιος δίδασκε την αγάπη, την συναδέλφωση, την αφοσίωση, τη θυσία για τον Άνθρωπο και την ειρήνη, στοιχεία που κινδύνευαν όταν ήταν από την μια πλευρά οι Οθωμανοί και από την άλλη Ισπανοί, Βενετοί και λοιπά ιταλικά κρατίδια -με κατακτητικές και επιθετικές προθέσεις Ανατολικοί και Δυτικοί-, και στη μέση Έλληνες (Επτανήσιοι, Κρήτες, κάτοικοι των ιστορικά γνωστών ελλαδικών περιοχών), ήτοι από την μια το Ισλάμ, από την άλλη ο Παπισμός και στη μέση η Ορθοδοξία. Με δεδομένο ότι η Ημισέληνος ήταν ορκισμένος εχθρός του Σταυρού, ο Άγιος αγωνίσθηκε ανάμεσα προφανώς σε δυο επιλογές: ή να μείνει ανενεργός και να σταθεί μακριά από τα πολεμικά γεγονότα, ή να προστρέξει σε βοήθεια των πιστών.
Από ό,τι φαίνεται υπερίσχυσε η δεύτερη επιλογή, ο Σταυρός, κάτω από τον οποίο ενώθηκαν οι Χριστιανοί, Λατίνοι κι Ορθόδοξοι, παραγκωνίζοντας τις τότε διαφορές που βρίσκονταν στο ακροκόρυφο. «Πιστεύεται βεβαίως παρά πάσι τοις ενταύθα χριστιανοίς διαφυλαχθήναι την Νήσον ταύτην αναιχμαλώτιστον εν τω καιρώ της των Αγαρηνών μάχης δια προσευχής του αυτού Πατρός» λέει το κείμενο της αίτησης διακήρυξης αγιότητας (3) όπου μιλεί για «Χριστιανούς» και «δια προσευχής του αυτού Πατρός» (ενν. του Αγίου Γερασίμου). Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι ο Άγιος δέχθηκε τη δικαιοδοσία του και τις αξιώσεις του Πάπα.
Ευρισκόμενος, ως πνευματικός οδηγός υπεύθυνος ων να διαφυλάξει το ποίμνιό του, μπροστά σε τετελεσμένο γεγονός, στην επικείμενη σύρραξη, έθεσε όλους τους Χριστιανούς κάτω από τον Σταυρό. Ζύγισε τα δεδομένα, έβαλε προτεραιότητες που οι αξίες του τού υπαγόρευαν κι αποφάσισε. Ευλόγησε όλους τους χριστιανούς ως εκκλησιαστικός ποιμένας.
Για αυτούς προσευχήθηκε, για αυτούς που αντιτάχθηκαν στο Ισλάμ το τόσο εχθρικό για τον απόγονο των βυζαντινών Νοταράδων, αλλά και για τους απροστάτευτους κατοίκους των παραθαλάσσιων περιοχών που τόσο συχνά δέχονταν τη βία των Αλγερινών πειρατών –για να μην αναφερθώ στην ισάξιας αγριότητας πειρατεία των Χριστιανών (4).
Τέσσαρες από τις μέχρι σήμερα γνωστές εν Κεφαλληνία εικόνες του Αγίου σχετικές με τη Ναυμαχία
Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε το γεγονός ότι στην εν λόγω ναυμαχία συμμετείχαν και μαθητές του Αγίου Γερασίμου (όπως ο Ιωάννης Τζιμάρας), οι οποίοι, πέρα από την ενημέρωση την οποία θα του παρείχαν, λογικό ήταν, για να επιτευχθεί καλή έκβαση της σύγκρουσης, να ζήτησαν την δια επικλήσεως της θείας χάριτος αρωγή του, την οποία δεν αρνήθηκε, γεγονός που επισφραγίζεται από εικόνες με πρώτη, ως μέχρι σήμερα γνωρίζουμε, τη φορητή εικόνα που βρίσκεται στην Ι.Μ. Κηπουραίων.
Στην εικόνα αυτή που φέρει έτος δημιουργίας της το 1850 και είναι «Δέησις του δούλου του Θεού Χρισάνθου Μοναχού Αγιοπαυλίτου Καιφαληναίου εκ Κώμης Χαβριάτα διά Μνημόσυνον Αυτού και Πόθω των Αγίων» είναι ιστορημένοι οι τρεις άγιοι της Επτανήσου μέσα στις λάρνακές τους. Στο κάτω μέρος του Αγίου Γερασίμου εικονίζεται ο ίδιος να προσεύχεται. Κατά παράδοση και σύμφωνα και με σημερινές μαρτυρίες -όπως του διευθυντή του Βυζ. Μουσείου Αγίου Ανδρέα Μηλαπιδιάς κ. Κωνσταντίνου Φ. Στάβερη-, ο Άγιος προσεύχεται για την καλή έκβαση της σύγχρονης με αυτόν Ναυμαχίας της Ναυπάκτου ή της των Αγαρηνών μάχης. Επικαλείται τη βοήθεια του Θεού για να απαλλάξει τα Χριστιανικά πλήθη από τη λαίλαπα του Ισλάμ.
Αν χανόταν η μάχη αυτή τίποτα δεν θα εμπόδιζε την τότε διαμορφωμένη οθωμανική αλαζονεία να κατακτήσει όλη την Ευρώπη, αλλάζοντας εκ βάθρων την ροή της ιστορίας. Συγκεκριμένα στη λεζάντα που συνοδεύει την εικόνα στο λεύκωμα των Γερασίμου Γ. Γαλανού - Κωνσταντίνου Φ. Στάβερη «Ιστορώντας τον Άγιο Γεράσιμο» (έκδοση της Ι.Μ. Κεφαλληνίας, 2009) αναγράφεται: «Στο εσωτερικό του ανοικτού σκεπάσματος της λάρνακας του Αγίου Γερασίμου εικονίζεται η Προσευχή του Αγίου κατά την Ναυμαχία της Ναυπάκτου».
Σε εικόνα με θέμα σκηνές από τον βίο του Αγίου Γερασίμου (ανυπόγραφο έργο Διαλυσμά «Δέησις Δημητρίου Φ. Κόγκου», 1903 που βρίσκεται στον Ι.Ν. Αγίου Παντελεήμονος Πουλάτων Σάμης) ιστορείται «ο Άγιος προσευχόμενος κατά της επιδρομής των Αγαρηνών» -ανάμεσα σε άλλες εικόνες με σκηνές βίου του.
Στον Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Φαρακλάτων σε εικόνα μεγάλων διαστάσεων που βρίσκεται κάτω από την ξυλόγλυπτη κορνίζα της ουρανίας ο Άγιος ιστορείται γονατιστός και προσευχόμενος με χέρια ημιανυψωμένα. Διαβάζουμε σχετικά στο εν λόγω λεύκωμα: «Η απεικόνιση αυτή σχετίζεται σύμφωνα με την παράδοση με την δέηση που έκαμε ο Άγιος κατά την Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571.
Λέγεται ότι κατέβασε τα χέρια του μόνον όταν γύρισε το πρώτο πολεμικό πλοίο και ανάγγειλε τη νίκη των Ενωμένων Χριστιανικών δυνάμεων». Το έργο είναι το πλέον νεώτερο καθώς ανήκει στις αρχές του 20ου αι. και αποδίδεται στον Γ. Μουρελάτο. Σύμφωνα με πληροφορίες από τον κ. Κωνσταντίνο Στάβερη το συγκεκριμένο έργο αποτελεί αντίγραφο παλαιότατου το οποίο υπήρχε στον Ι.Ν. των Αρχαγγέλων στο Αργοστόλι, ναός ο οποίος κάηκε στην πυρκαγιά του Αυγούστου του 1953. Ο ναός αυτός γνωρίζουμε ότι είχε κτισθεί πλησίον ή όπου η Santa Maria della Vittoria στον προαύλιο χώρο της οποίας ενταφιάσθηκε ικανός αριθμός νεκρών της Ναυμαχίας. Το εν λόγω έργο πλαισιωνόταν από χρυσή κορνίζα και είχε διαστάσεις 1Χ1μ.
Παλαιότερη εικόνα (του 17ου αι.) όλων των ανωτέρω, σχετική πάντα με τον Άγιο Γεράσιμο και τη Ναυμαχία –κατά παράδοση πάντα-, με διαφορετική όμως σύνθεση, είναι αυτή που δώρισε ο κ. Εμμανουήλ Βαλέτας (οικογενειακό κειμήλιο) στον Ι.Ν. Θεοτόκου Λουτριώτισσας (Μητροπολιτικός ναός Σάμης) (5). Η εικόνα αυτή είναι μια ασυνήθιστη μείξη δυτικής και ανατολικής τεχνοτροπίας κατά την απεικόνιση ιερών μορφών. Ο Άγιος Γεράσιμος εικονίζεται στα αριστερά της δεσπόζουσας στο μέσο δεξιοκρατούσας Θεοτόκου η οποία έχει στα δεξιά της τον (Καθολικό) Άγιο Αντώνιο της Πάντοβας.
(Η Πάντοβα, λόγω άμεσης γειτνίασης με την Βενετία ακολουθούσε τη μοίρα της). Επάνω από τον Άγιο Γεράσιμο έχει απεικονισθεί πλοίο με σπασμένα κατάρτια σε κακοκαιρία, επάνω από τον Άγιο Αντώνιο βρίσκεται Αρχάγγελος, την δε Θεοτόκο στεφανώνουν δυο άγγελοι –κλασσική απεικόνιση της Santa Maria della Vittoria όπως διασώθηκε σε πολλούς πίνακες και εικόνες στη Δύση-. Χωρίς να θέλω να επεκταθώ σε λεπτομέρειες και συγκρίσεις που ίσως κουράσουν, εκδοχή δημιουργίας της εικόνας είναι αυτή του τάματος. Από τα ισπανικά και βενετικά αρχεία που έχω μέχρι τώρα συγκεντρώσει προκύπτει ότι μόνο ένα πλοίο από αυτά που ήταν κάτω από τον Δόγη προερχόταν από την Πάντοβα, προστάτης της οποίας ήταν –και είναι- ο Άγιος Αντώνιος.
Ορισμένα αρχεία την σημειώνουν ως «Realita», όμως τα περισσότερα την αναφέρουν ως «Εl Rey Atila» ή «Re Attila» και είχε καπιτάνο τον Pataro Buzacan ή Buzzacarini από την Πάντοβα. Η «Re Attila» δέχθηκε τρομακτικά χτυπήματα καθώς ήταν από τα πλοία που επλήγησαν από οθωμανικές γαλέρες. Τελικά σώθηκε μισοκατεστραμμένη.
Λόγω δε κακοκαιρίας που ενέσκυψε από το βράδυ της ναυμαχίας θα πρέπει να ήταν από τα πλοία που βρήκαν καταφύγιο στο απάνεμο λιμάνι της Σάμης, εκεί όπου, ταυτόχρονα με την αναγγελία της νίκης θα κυκλοφορούσε ευρέως και η αρωγή-δέηση του τότε μοναχού των Ομαλών «δάσκαλου κυρ Γεράσιμου». Αυτός είναι ένας ισχυρός λόγος που δικαιολογεί την παρουσία του Ορθόδοξου Αγίου σε Καθολική σύνθεση.
ΣΗΜ. Φωτογραφίες εικόνων ειλημμένες από το βιβλίο των Γερασίμου Γ. Γαλανού - Κωνσταντίνου Φ. Στάβερη, «Ιστορώντας τον Άγιο Γεράσιμο» έκδοση της Ι.Μ. Κεφαλληνίας, τους οποίους ευχαριστώ από καρδιάς για την ευγενική, ακούραστη και πρόθυμη συνεργασία τους.
Υποσημειώσεις
1. Διαβάζουμε στον πρώτο βιογράφο του Μητροφάνη: «… το πνεύμα παρέθετο ζήσας τα πάντα έτη εβδομήκοντα και μικρόν τι προς». Άρα με δεδομένο ότι ο Άγιος εκοιμήθη στις 15 Αυγούστου 1579 θα πρέπει να γεννήθηκε μεταξύ Μαρτίου και Ιουλίου του 1509 (η λογική υπαγορεύει ότι Ιανουάριος και Φεβρουάριος δεν έχουν πιθανότητα λόγω του «μικρόν τι προς» και όχι «ήμισυ»).
2. Επικεφαλής ήταν ο Καπουδάν Πασάς (=ναύαρχος) Αλή Πασάς Μουεζινζαντέ (=γιός του Μουεζίνη). Μαζί του ήταν ο μεηλέρμπεης του Αλγερίου Ουλούτζ Αλή και ο επικεφαλής του επιβαίνοντος πεζικού Περτέβ Πασάς. Και οι τρείς συμμετείχαν την ίδια περίοδο στη λεηλασία Κεφαλλονιάς και Ζακύνθου-Στροφάδων και όχι μόνον ο Ουλούτζ -ως γράφουν οι περισσότερες δυτικές πηγές-.
3. Το κείμενο της αίτησης απευθυνόταν προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κύριλλο και υπογραφόταν από τον Παχώμιο, από κληρικούς και λαϊκούς μεταξύ των οποίων και μαθητές του Αγίου. Η πρώτη αίτηση ήταν υπογεγραμμένη από τον Επίσκοπο Μαΐνης Ιερεμία Κατσαΐτη και είχε προφανώς χαθεί καθώς γράφεται στην αρχή:«Δια τούτο και πρότερον αναφέραμεν…».
4. Των ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη, των πειρατών των κατευθυνόμενων από τους Μέδικους, των Σικελών, των Ιταλών (των λοιπών ιταλικών κρατιδίων), των Ισπανών, των Κορσικανών.
5. Η εικόνα της Παναγίας της Λουτριώτισσας γνωστής και ως εικόνας του Venier –αντίγραφο που χρονολογείται στον 18ο αι.- έχει άμεση σχέση με την Ναυμαχία –βλ. σχετική ομότιτλη ανακοίνωση του πρ. Γεωργίου Αντζουλάτου.
Του Αγίου Κοσμά Αιτωλού
Πόσοι άνθρωποι σε δύσκολες στιγμές δεν το λένε!
Μεταξύ των υπαρχόντων ιερέων υπάρχουσιν ακόμη πολλοί ενάρετοι και αγαθοί, εις τας πόλεις και εις τα χωρία.
