(Ματθ. 5,43—48. Λουκᾶ 6,27—28. 31-40.)
Εἰς τὸ περὶ ἀνεξικακίας προηγούμενον θέμα ἀνέβημεν εἰς τὴν κορυφὴν τῆς ἐπὶ τοῦ ὄρους ὁμιλίας τοῦ Κυρίου. Ἤδη ὅμως διὰ τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν θὰ ἀνέλθωμεν εἰς τὴν κορυφὴν τῆς κορυφῆς τῆς ἐπὶ τοῦ ὄρους ὁμιλίας τοῦ Κυρίου. Ἂς ἴδωμεν.
Ὁ Κύριος συμπληρῶν τὸν Ἑβραϊκὸν νόμον περὶ ἀγάπης λέγει: «Ἠκούσατε, ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις˙ ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου καὶ μισήσεις τὸν ἐχθρόν σου». Τὸ «ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου» ἀναφέρεται εἰς τὸ Λευϊτ. 19,18. Τὸ δὲ «μισήσεις τὸν ἐχθρόν σου» εἶναι ἐντολὴ τῶν Γραμματέων. Μὲ τὴν λέξιν πλησίον ὁ Ἑβραϊκὸς νόμος ἐννοεῖ τὸν Ἑβραῖον. Οἱ Γραμματεῖς ὅμως ἐζήτουν ἐξ αὐτοῦ τὸ «μισήσεις τὸν ἐχθρόν σου» παρὰ τὸν νόμον, διότι ὁ νόμος διέτασσε τὴν ἀγάπην τῶν ἐχθρῶν Ἐξοδ, 23.4. Εἰς τὴν ἐθνικιστικὴν καὶ διεστραμμένην ἑρμηνείαν ταύτην τῶν Γραμματέων ὁ Κύριος προσφέρει τὴν γενικὴν πανανθρωπίνην ἀγάπην τῶν ἐχθρῶν διὰ λόγων, ἔργων καὶ προσευχῆς θέτων ὡς παράδειγμα τὴν πανανθρώπινην ἀγάπην τοῦ Θεοῦ ὡς ἑξῆς:
«Ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν, καλῶς ποιεῖτε τοὺς μισοῦντας ὑμᾶς, προσεύχεσθε ὑπὲρ ἐπηρεαζόντων καὶ διωκόντων ὑμᾶς καὶ εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ὑμᾶς». Ὁ Κύριος δικαιολογῶν τὴν ἀγάπην ταύτην λέγει χαρακτηριστικῶς: «Ἐὰν ἀγαπήσητε τοὺς ἀγαπῶντας ὑμᾶς, τίνα μισθὸν ἔχετε; ποία ὑμῖν χάρις;» ποία ἡ ὀμορφιά σας; «Οὐχὶ οἱ τελῶναι (οἱ ὁποῖοι πιέζοντες εἰς φορολογίας τὸν περιούσιον λαὸν τοῦ Θεοῦ, τὸν Ἑβραϊκόν, χάριν ξένων κατακτητῶν, ἦσαν μισητοὶ εἰς τοὺς Ἑβραίους) οἱ ἁμαρτωλοὶ τὸ αὐτὸ ποιοῦσι; Ἐὰν ἀσπάσησθε (χαιρετίσητε) τοὺς ἀδελφοὺς ὑμῶν μόνον, τί περισσὸν ποιεῖτε»; Τί περισσότερον ἀπὸ τοὺς τελώνας καὶ ἀμετανόητους κάμνετε; «Οὐχὶ οἱ ἐθνικοί,» οἱ εἰδωλολάτραι «τὸ αὐτὸ ποιοῦσι; Ἐὰν δανείζητε παρ’ ὧν ἐλπίζετε ἀπολαβεῖν, ποία ὑμῖν χάρις ἐστί; καὶ ἁμαρτωλοὶ ἁμαρτωλοῖς δανείζουσιν, ἵνα ἀπολάβωσι τὰ ἴσα» — τὰ δανεισθέντα ἤ ἄλλα δάνεια καὶ αὐτοὶ ἐν ἀνάγκῃ— «Πλὴν ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν καὶ ἀγαθοποιεῖτε καὶ δανείζετε μηδὲν ἀπελπίζοντες»—ἤτοι οὐδόλως ἀπελπίζοντες τοὺς ἐχθρούς σας, ἀρνούμενοι τὸ δάνειον πρὸς αὐτούς, οὐδὲ σεῖς ἀπελπιζόμενοι ἂν τὸ δανεισθὲν χάσητε—«καὶ ἔσται ὁ μισθὸς ὑμῶν πολὺς καὶ ἔσεσθε υἱοὶ Ὑψίστου, τοῦ Πατρὸς ὑμῶν τοῦ ἐν οὐρανοῖς, ὅτι τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἀνατέλλει ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους» καὶ οὕτω ὁ Θεὸς «χρηστὸς ἐστιν ἐπὶ ἀχαρίστους καὶ πονηρούς». Λέγων ὁ Κύριος, ὅτι ὁ Πατὴρ Του βρέχει ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους δηλοῖ, ὅτι ὕψιστον ἀγαθὸν δὲν εἶναι μόνον τὸ θέλημά Του, ἀλλὰ φέρει καὶ παραστατικώτατον παράδειγμα τὸν Θεόν, ὁ ὁποῖος βρέχει καὶ φωτίζει ὅλους τούς ἀνθρώπους. Σοφὸν τὸ σαφές.
Ὁ Κύριος ἐπιγραμματικῶς λέγει. «Καθὼς θέλετε, ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως». Ὄχι ὅπως σᾶς φέρονται, ἀλλὰ ὅπως θὰ ἠθέλατε νὰ σᾶς φέρωνται οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι, κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπον πρέπει νὰ φέρεσθε καὶ σεῖς εἰς αὐτούς. Ὁ Κύριος ἵνα δηλώσῃ, ὅτι ὁ μὴ ἀγαπῶν τὸν ἐχθρόν του ἀλλὰ κατακρίνων αὐτὸν παραβαίνει τὸν νόμον τῆς ἀγάπης καὶ εἰσέρχεται εἰς τὴν ἁρμοδιότητα τοῦ Θεοῦ, διὰ τὴν ὁποίαν θὰ τιμωρηθῇ, λέγει: «Γίνεσθε οὖν οἰκτίρμονες καθὼς καὶ ὁ Πατὴρ ὑμῶν οἰκτίρμων ἐστί. Μὴ κρίνετε καὶ οὐ μὴ κριθῆτε. Μὴ καταδικάζετε καὶ οὐ μὴ καταδικασθῆτε˙ ἀπολύετε καὶ ἀπολυθήσεσθε» Ὁ Κύριος συνιστῶν προσήνειαν καὶ εὐπροσηγορίαν πρὸς τοὺς ἐχθρούς μας προσθέτει˙ «δίδοτε καὶ δοθήσεται ὑμῖν» Τί; «μέτρον καλὸν πεπιεσμένον καὶ σεσαλευμένον καὶ ὑπερεκχυνόμενον δώσουσιν εἰς τὸν κόλπον ὑμῶν˙ ᾧ μέτρῳ μετρεῖτε, ἀντιμετρηθήσεται ὑμῖν». Μέτρον ἐνταῦθα εἶναι τὸ δοχεῖον, τὸ ὁποῖον ἐμέτρων τὰ σιτηρά. Τοῦτο ἐγέμιζον, ἐστίβαζον, ἐκίνουν καὶ ἐπλήρουν μέχρι τοῦ νὰ χύνεται. Τόσον πλήρης πρέπει νὰ εἶναι καὶ ἡ πρὸς πάντας εὐπροσηγορία μας, ἵνα τὴν αὐτὴν ἀμοιβὴν λάβωμεν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, διότι μὲ ὅποιον μέτρον ἐπιεικείας κρίνομεν τοὺς ἄλλους μὲ τὸ αὐτὸ θὰ κριθῶμεν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ.
Οἱ πιστοὶ χριστιανοὶ πρέπει νὰ εἶναι τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων ἰδίως εἰς τὴν ἀγάπην. Πρὸς τοῦτο δὲν πρέπει νὰ εἶναι τυφλοὶ πνευματικῶς, ἀλλὰ νὰ μιμῶνται τὸν Διδάσκαλόν των. Διά τοῦτο ὁ Κύριος λέγει: «Μὴ δύναται τυφλὸς τυφλὸν ὁδηγεῖν; Οὐχὶ ἀμφότεροι εἰς βόθυνον πεσοῦνται;» Ὅταν ὁδηγῇ ὁ ἕνας τυφλὸς τὸν ἄλλον, θὰ πέσωσι καὶ οἱ δύο εἰς τὸν λάκκον. Ὁ Χριστὸς εἶναι ὁ μόνος ὁδηγός, «Οὔκ ἔστι μαθητὴς ὑπὲρ τὸν διδάσκαλον αὐτοῦ˙ κατηρτισμένος δὲ ἔσται πᾶς ὡς ὁ διδάσκαλος», ὁ Χριστὸς ὁ ὁποῖος ἠγάπησε τοὺς ἐχθρούς.
Τέλος θέτει τὴν τελικὴν σφραγῖδα : «γίνεσθε οὖν τέλειοι, ὡς ὁ Πατήρ μου τέλειός ἐστιν». Τὸ παράδειγμα τοῦ Θεοῦ προβάλλεται οὐχὶ ὡς βαθμὶς τελειότητας, ἀφοῦ δὲν δυνάμεθα ταύτην νὰ ἐπιτύχωμεν, ἀλλὰ ὡς ἰδανικόν, τὸ ὁποῖον πρέπει νὰ ἐμπνέῃ καὶ ἀνυψοῖ ὅσον τὸ δυνατὸν ὑψηλότερον ἕκαστον ἀναλόγως τῶν φυσικῶν καὶ ὑπερφυσικῶν δυνάμεων, τὰς ὁποίας ἔχει. Γενικῶς ἡ ἐντολὴ αὕτη τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν, ἡ ὁποία εἶναι θυσία, μᾶς προωθεῖ πέραν τοῦ ἰδανικοῦ τοῦ προχριστιανικοῦ κόσμου, τῆς δικαιοσύνης.
Οἱ ἀρνηταὶ τοῦ Χριστοῦ, ἵνα δικαιολογηθῶσι, διατὶ δὲν ἀκολουθοῦν τὸν Χριστόν, ἰσχυρίσθησαν, ὅτι, ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα εἶπεν ὁ Χριστός, τὰ εἶπαν καὶ ἄλλοι πρὸ Αὐτοῦ καὶ ἑπομένως ὁ Χριστὸς δὲν ἔχει τίποτε τo καινούργιο. Εἶναι θέμα λοιπὸν ὑψίστης σπουδαιότητας νὰ ἐξετασθῇ ἡ ἀγάπη πρὸ Χριστοῦ καὶ μετὰ Χριστόν, ἵνα φανῇ ἡ μεγάλη διαφορὰ Χριστιανικοῦ καὶ προχριστιανικοῦ κόσμου.
Θέμα: α) Ἡ προχριστιανικὴ ἀγάπη.
Ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῆς ἐποχῆς τοῦ Χριστοῦ ὁ κόσμος ἐγνώρισε τὸν ἔρωτα, τὴν φιλίαν, τὴν δικαιοσύνην, τὴν φιλοξενίαν, ὄχι ὅμως καὶ τὴν ἀγάπην τῶν ἐχθρῶν. Ἠγαπῶντο οἱ ἄνθρωποι τοῦ αὐτοῦ αἵματος. Ἐφροντίζετο νὰ δίδεται δικαιοσύνη καὶ ἀμοιβαία ἀνοχὴ εἰς τοὺς πολίτας τῆς αὐτῆς πόλεως. Ὁ ξένος, ἐὰν δὲν ἦτο φιλοξενούμενος, δὲν ἔπρεπε νὰ περιμένῃ παρὰ μῖσος καὶ ξερρίζωμα. Ὁ Ζεὺς προστατεύει τοὺς ταξιδιώτας καὶ τοὺς ξένους, Ὁ ξένος, ὁ ὁποῖος κτυπᾷ εἰς τὴν θύραν τοῦ ἀρχαίου Ἕλληνος, τυγχάνει φαγητοῦ, ποτοῦ καὶ ὕπνου. Ἐκτός τῆς οἰκογένειας ὑπῆρχε μερικὴ ἀγάπη, ἐντός τῆς πόλεως τὸ ἴνδαλμα ἦτο ἡ δικαιοσύνη. Ἐκτὸς τῶν τοιχῶν καὶ τῶν συνόρων ἦτο μίσος ἄσβεστον.
Ἐν τούτοις ὑψώθησαν μερικαί φωναὶ εἰς διαφόρους ἐποχάς καὶ τόπους τοῦ προχριστιανικοῦ κόσμου, αἵτινες ἐζήτησαν ἀγάπην καὶ ἐκτός τῆς οἰκογενείας, μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων τοῦ αὐτοῦ ἔθνους. Ἐζήτησαν ὀλίγην δικαιοσύνην διὰ τὸν ξένον καὶ διὰ τὸν ἐχθρόν, ἀλλ’ αἱ φωναὶ αὗται ἦσαν ἀσθενεῖς εἰς τόνον, ὀλίγαι εἰς ἀριθμόν, σκόρπιαι εἰς χώρας ἀπωτάτας καὶ εἰς μακρινοὺς χρόνους, ὥστε νὰ μὴ δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν, ὅτι αἱ φωναὶ αὗται ἐγέννησαν διὰ τῆς ἐξελίξεως τὴν περὶ ἀγάπης διδασκαλίαν τοῦ Χριστοῦ. Ἂς ἴδωμεν τὰς ἀσθενεῖς, ὀλίγας, διεσπαρμένας καὶ μακρυνάς αὐτάς φωνάς τοῦ προχριστιανικοῦ κόσμου περὶ ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν.
1) Ἐν Κίνᾳ. 400 ἔτη πρὸ Χριστοῦ ἕνας σοφός τῆς Κίνας ὁ Me-ti εἰς τὸ βιβλίον του Kie-siang-ngai διακηρύττει τὴν ἀγάπην ὅλων τῶν ἀνθρώπων λέγων : «τί εἶναι ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον γεννᾷ τὰς διχονοίας τῶν ἀνθρώπων; Εἶναι, ὅτι δὲν ἀγαπῶμεν οἱ μὲν τοὺς δέ. Οἱ ὑπήκοοι ἑνὸς κράτους καὶ υἱοὶ μιᾶς οἰκογενείας δὲν ἔχουσι τὸν σεβασμὸν πρὸς τοὺς ἄρχοντας καὶ τοὺς πατέρας˙ οἱ μικρότεροι ἀδελφοὶ ἀγαποῦν τὸν ἑαυτόν τους καὶ ὄχι τοὺς μεγαλυτέρους των ἀδελφούς. Ὁ πατὴρ δὲν εἶναι ἐπιεικὴς πρὸς τὸν υἱόν, οὔτε ὁ μεγαλύτερος ἀδελφὸς πρὸς τὸν μικρότερον. Ὁ πατὴρ ἀγαπᾷ τὸν ἑαυτόν του καὶ ὄχι τὸν υἱόν του, βλάπτει τὸν υἱόν του, ἐὰν εὕρῃ αὐτὸς συμφέρον. Οἱ λῃσταὶ ἀγαποῦν τὰ σώματα των καὶ ὄχι τοὺς ἀνθρώπους, διὰ τοῦτο λῃστεύουσι τοὺς ἄλλους πρὸς ἴδιον ὄφελος. Ἐὰν ἔβλεπον τὰ σώματα τῶν ἄλλων ὡς ἰδικά των, δὲν θὰ ἔκλεπτον, Ἐὰν οἱ ἄνθρωποι ἔφθανον εἰς τὴν ἀμοιβαίαν γενικὴν ἀγάπην, τὰ κράτη δὲν θὰ ἐφιλονίκουν μεταξὺ των, αἱ οἰκογένειαι δὲν θὰ ἐταράσσοντο, οἱ κλέπται θὰ ἐξηφανίζοντο, οἱ δὲ ἄρχοντες καὶ οἱ ἀρχόμενοι, γονεῖς καὶ τέκνα θὰ ἦσαν οἱ μὲν ἄξιοι σεβασμοῦ, οἱ δὲ ἄξιοι ἐπιεικείας, ὁ κόσμος θὰ ἐβελτιώνετο». Δία τὸν σοφὸν Me-ti ἡ ἀγάπη αὕτη, ἡ ὁποία εἶναι μᾶλλον σεβασμὸς τῶν μικροτέρων πρὸς τοὺς μεγαλυτέρους καὶ ἐπιείκεια τῶν μεγαλυτέρων πρὸς τοὺς μικροτέρους, ἀπέχει πολύ τοῦ νὰ ὀνομασθῇ ἀγάπη τῶν ἐχθρῶν. Εἶναι μᾶλλον ἕνα φάρμακον διὰ τὴν συντήρησιν πολιτῶν καὶ κράτους, εἶναι κοινωνικὴ πανάκεια.
Ὁ περίφημος Lao-Tse ζῶν ἐν Κίνᾳ προτείνει νὰ ἀπαντῶμεν εἰς τὴν προσβολὴν διὰ τῆς εὐγενείας, Ἄλλο ὅμως γλυκύτης, σύνεσις καὶ εὐγένεια καὶ ἄλλο ἀγάπη τῶν ἐχθρῶν.
Κατὰ τὴν αὐτὴν ἐποχὴν καὶ εἰς τὴν αὐτὴν χώραν ὁ Κομφούκιος ἐκήρυττε διδασκαλίαν, ἡ ὁποία κατὰ τὸν μαθητὴν του Thseng-Tse διέτασσε νὰ ἀγαπῶμεν τὸν πλησίον μας, ὅπως τὸν ἑαυτόν μας. Ἐσημείωνεν ὅμως ῥητῶς νὰ ἀγαπῶμεν τὸν «πλησίον» μας καὶ οὐχὶ τὸν «μακρυνόν», τὸν ξένον, τὸν ἐχθρόν. Ἑπομένως ὁ Κομφούκιος ἐδίδασκε τὴν φιλικὴν ἀγάπην καὶ τὴν εὐγένειαν, τὰ ὁποῖα εἶναι ἀναγκαῖα διὰ τὴν εὐημερίαν τῶν ἐθνῶν, ἀλλὰ δὲν ἐσκέφθη νὰ κτυπήσῃ τὸ μῖσος συνιστῶν τὴν ἀγάπην τῶν ἐχθρῶν. Εἰς τὰ βιβλία Lun-Yu, ὅπου βλέπομεν τὰς παραβολάς τοῦ Thseng-Tse εὑρίσκομεν αὐτάς τὰς λέξεις, αἵτινες ἔχουσι παραληφθῆ ἐκ τοῦ ἀρχαίου κομφουκιανικοῦ κειμένου τοῦ Τα-hio «ὁ δίκαιος ἄνθρωπος εἶναι ἱκανὸς νὰ ἀγαπᾷ καὶ νὰ μισῇ τοὺς ἀνθρώπους, ὅπως αὐτὸς νομίζει».
2) Ἐν Ἰνδίαις. Ὁ σύγχρονος τοῦ Κομφουκίου Βούδας ἔθετεν ὡς καθῆκον νὰ ἀγαπῶμεν ὅλους τούς ἀνθρώπους ἀκόμη καὶ τοὺς πλέον ἀθλίους καὶ περιφρονημένους. Διά τῆς αὐτῆς ἀγάπης πρέπει νὰ περιβάλλωμεν καὶ τὰ ἐλάχιστα μεταξὺ τῶν ζῴων καὶ γενικῶς ὅλας τὰς ζώσας ὑπάρξεις. Ἀλλὰ εἰς τὸν Βουδισμὸν ἡ ἀγάπη τῶν ἄλλων ἀνθρώπων ἔχει σκοπὸν τὴν πλήρη ἐκρίζωσιν τῆς ἀγάπης τοῦ ἑαυτοῦ μας, διότι ἡ ἀγάπη αὕτη τοῦ ἑαυτοῦ μας εἶναι τὸ πρῶτον στήριγμα τῆς ὑπάρξεώς μας. Ὁ Βούδας δηλ. θέλει νὰ καταργήσῃ τὸν πόνον καὶ διὰ νὰ καταργήσῃ τὸν πόνον δὲν βλέπει κανένα ἄλλο μέσον παρὰ νὰ πνιγῇ ἡ ἀτομικὴ ψυχὴ ἑκάστου εἰς τὴν γενικὴν παγκόσμιον ψυχήν, ἡ ὁποία εἶναι τὸ Νιρβάνα, τὸ Μηδέν. Ἑπομένως ὁ Βουδιστὴς δὲν ἀγαπᾷ τὸν ἀδελφόν του ἐξ ἀγάπης πρὸς αὐτόν, ἀλλ’ ἐξ ἀγάπης πρὸς τὸν ἑαυτόν του, διὰ νὰ ἀποφύγῃ τὸν πόνον, διὰ νὰ κάμῃ ἕνα βῆμα πρὸς τὴν ἐξαφάνισιν. Ἡ παγκοσμία ἀγάπη τοῦ εἶναι παγερά, εἶναι μία μορφὴ στωϊκῆς ἀπαθείας εἰς τὸν πόνον καὶ εἰς τὴν χαράν.
3) Ἓν Αἰγύπτῳ. Κάθε νεκρὸς ἔφερεν εἰς τὸν τάφον ἕνα ἀντίγραφον τοῦ βιβλίου τῶν νεκρῶν, μίαν ἀπολογίαν τῆς ψυχῆς του ἔναντι τοῦ δικαστηρίου τοῦ Ὀσίριδος. Ὁ νεκρὸς αὐτοεπαινεῖται λέγων: «Δὲν ἔκαμα, ὥστε νὰ πεινάσῃ τις! Δὲν ἔκαμα κανένα νὰ κλάψῃ! Δὲν ἐφόνευσα! Δὲν διέταξα νὰ δολοφονηθῇ τις! Δὲν ἔκαμα καμμίαν ἀπάτην!... Ἔδωσα τὸν ἄρτον μου εἰς τὸν πεινασμένον, τὸ ὕδωρ εἰς τὸν διψασμένον, τὸ ἔνδυμα εἰς τὸν γυμνόν, θυσίας εἰς τοὺς θεούς, ἐπιμνημόσυνα δεῖπνα διὰ τοὺς νεκρούς». Ἐνταῦθα εὑρίσκομεν ὡς τελειότερα ἔργα τὰ ἔργα τῆς δικαιοσύνης καὶ εὐσπλαγχνίας (τὰ ἔκαμαν ἆραγε καὶ αὐτά;), ἀλλὰ δὲν εὑρίσκομεν καθόλου ἀγάπην καὶ μάλιστα ἀγάπην τῶν ἐχθρῶν.
Διά νὰ ἴδωμεν πῶς οἱ Αἰγύπτιοι μετεχειρίζοντο τοὺς ἐχθροὺς των, ἂς μελετήσωμεν μίαν ἐπιγραφὴν τοῦ μεγάλου βασιλέως Pepi jer Miriri. «Ἡ στρατιὰ αὕτη ἐπορεύθη ἐν εἰρήνῃ, εἰσῆλθεν, ὅπως ἤρεσεν εἰς αὐτήν, εἰς τὴν χώραν τοῦ Hirushaitu. Ἡ στρατιὰ αὕτη εἰσῆλθεν ἐν εἰρήνῃ, κατέκοψε τὰς συκᾶς καὶ τὰς ἀμπέλους. Ἔθεσε πῦρ εἰς ὅλας τὰς οἰκίας. Ἡ στρατιὰ αὕτη εἰσῆλθεν ἐν εἰρήνῃ. Ἔσφαζε τοὺς στρατιώτας των κατὰ μυριάδας. Ἡ στρατιὰ αὕτη ἐπορεύθη ἐν εἰρήνῃ. Ἔφερεν αἰχμαλώτους, μέγαν ἀριθμὸν ἀνδρῶν, γυναικῶν καὶ παιδίων. Ἐκ τούτου περισσότερον παντὸς ἄλλου ἀγάλλεται διὰ τὴν ἁγιότητά της». Πόσον διάφορος τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν!
4) Ἐν Περσίᾳ. Ὁ Ζαρατούστρα ἀφῆκεν ἕνα νόμον εἰς τοὺς κατοίκους τοῦ Ἰρᾶν. Αὐτὸς ὁ νόμος διέτασσε τοὺς πιστούς τοῦ Ἀχούρα—Μάγδα νὰ εἶναι καλοὶ πρὸς τοὺς ὁμοθρήσκους των, νὰ δώσουν φόρεμα εἰς τοὺς γυμνοὺς καὶ νὰ μὴ ἀρνηθοῦν τὸν ἄρτον εἰς τὸν πεινασμένον ἐργάτην. Καὶ ἐνταῦθα πρόκειται περὶ ὑλικῆς ἀμοιβῆς ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι μᾶς ὑπηρετοῦν, ἀνήκουν εἰς ἡμᾶς, διὰ τοὺς γείτονας μας κλπ. Περὶ ἀγάπης ὅμως τῶν ἐχθρῶν δὲν γίνεται λόγος.
5) Ἐν Ἑλλάδι. Εἰς τὸ τελευταῖον βιβλίον τῆς Ἰλιάδος βλέπομεν τὸν Πρίαμον, ὁ ὁποῖος φιλεῖ τὸ χέρι τοῦ σκληρότερου ἐχθροῦ του, ἐκείνου ὁ ὁποῖος ἐφόνευσε τὰ παιδιά του καὶ ὁ ὁποῖος πρὸ ὀλίγου ἐφόνευσε τὸ περισσότερον ἀγαπητόν του παιδί. Ὁ Πρίαμος, ὁ ἀρχαῖος βασιλεὺς τῆς Τροίας, ὁ κύριος τῶν μεγάλων ὑλικῶν ἀγαθῶν, ὁ πατὴρ 50 τέκνων, εἶναι γονατισμένος εἰς τὰ πόδια τοῦ Ἀχιλλέως, τοῦ μεγαλυτέρου ἥρωος ἐκ τῶν Ἑλλήνων, τοῦ δυστυχεστέρου ἐκ τῶν ἀνθρώπων, τοῦ ἐκδικητοῦ τοῦ Πατρόκλου καὶ φονέως τοῦ Ἕκτορος. Ἡ λευκὴ κεφαλὴ τοῦ γέροντος κύπτει ἐνώπιον τῆς ἀκάμπτου νεότητος τοῦ νικητοῦ. Ὁ Πρίαμος κλαίει τὸν φονευθέντα υἱόν του, τὸν ἰσχυρότερον, τὸν ὡραιότερον, τὸν ἀγαπητότερον ἐκ τῶν 50 υἱῶν του, καὶ φιλεῖ τὸ χέρι ἐκείνου, ὁ ὁποῖος τὸν ἐφόνευσε. Καὶ σύ, λέγει εἰς τὸν Ἀχιλλέα ὁ Πρίαμος, ἔχεις μακρὰν πατέρα πρεσβύτην, ἀδύνατον καὶ ἀνυπεράσπιστον. Ἐν ὀνόματι τῆς ἀγάπης τοῦ πατρός σου, δόσε μου τοὐλάχιστον τὸ πτῶμα τοῦ υἱοῦ μου.
Ὁ Ἀχιλλεύς, ὁ σφαγιαστής, ὁ ἄγριος, ἀπομακρύνει μαλακὰ τὸν ἱκέτην γέροντα καὶ ἀρχίζει νὰ κλαίῃ. Καὶ οἱ δύο ἐχθροί, νικητὴς καὶ νικημένος, ὁ πατήρ, ὁ ὁποῖος δὲν ἔχει πλέον παιδιά, καὶ ὁ υἱός, ὁ ὁποῖος δὲν θὰ ἴδῃ πλέον τὸν πατέρα του, ὁ γέρων ὁ ἀσπρομάλλης καὶ ὁ νέος μὲ τὰ νεανικὰ μαλλιὰ κλαίουν καὶ οἱ δύο μαζί, ἀδελφοὶ διὰ πρώτην φορὰν μέσα εἰς τὸν πόνον. Οἱ παριστάμενοι παρατηροῦν ἔκπληκτοι καὶ σιωπηλοί!
Καὶ ἡμεῖς σήμερον ἔπειτα ἀπὸ 30 αἰῶνας, μᾶς εἶναι ἀδύνατον νὰ μὴ συγκινηθῶμεν ἐκ τῶν λυγμῶν των. Ἀλλὰ εἰς τὸ φίλημα τοῦ Πριάμου δὲν ὑπάρχει οὔτε συγγνώμη, οὔτε ἀγάπη. Ὁ Πρίαμος ταπεινώνεται εἰς τὰ πόδια τοῦ Ἀχιλλέως διὰ νὰ ἐπιτύχῃ μίαν χάριν δύσκολον καὶ ἀσυνήθη. Καὶ ὁ Ἀχιλλεὺς δὲν κλαίει τὸν Ἕκτορα, οὔτε τὸν Πρίαμον, ἀλλὰ τὸν νεκρὸν φίλον του, τὸν Πάτροκλον. Κλαίει τὸν Πηλέα, τὸν ἐγκαταλελειμμένον εἰς τὴν Φθίαν, τὸν πατέρα του, ποὺ ποτὲ πλέον δὲν θὰ τὸν ξαναΐδῃ, διότι γνωρίζει, ὅτι οἱ ἡμέρες του εἶναι μετρημένες.
Ἑπομένως ἕκαστος ἐκ τῶν δύο κλαίει διὰ τὸν ἑαυτόν του. Τὸ φίλημα τοῦ Πριάμου δὲν εἶναι ἀγάπη, ἀλλὰ σκληρὰ ἀνάγκη. Ὁ Ἀχιλλεὺς ἀποδίδει τὸ πτῶμα τοῦ υἱοῦ εἰς τὸν πατέρα, ἀφοῦ τὸ ἔσυρεν εἰς τὸ χῶμα καὶ διότι ὁ Ζεὺς τὸ διέταξε καὶ ὄχι διότι ἐκόπασεν ὁ θυμός του. Εἰς τὸν εὐγενικώτερον, ἡρωϊκώτερον κόσμον τῆς ἀρχαιότητος δὲν ὑπάρχει θέσις διὰ τὴν ἀγάπην, ἡ ὁποία καταστρέφει τὸ μῖσος, ἀλλὰ καὶ ἀντικαθιστᾷ αὐτό. Δὲν ὑπάρχει ἀγάπη ἰσχυροτέρα τοῦ μίσους. Δὲν ὑπάρχει ἀγάπη φλογερωτέρα, πιὸ ἀδάμαστη, πιὸ πιστὴ ἀπὸ τὸ μῖσος. Ὑπάρχει μόνον λήθη τοῦ κακοῦ, δὲν ὑπάρχει ἀγάπη τοῦ ἐχθροῦ. Δία τὴν ἀγάπην τῶν ἐχθρῶν ἑπομένως μόνον ὁ Χριστὸς ὡμίλησεν εἰς τὴν ἐπὶ τοῦ ὄρους ὁμιλίαν Του. Εἶναι ἡ ἀγάπη αὕτη τὸ μεγαλεῖον καὶ ὁ μεγαλύτερος νεωτερισμὸς τοῦ Χριστοῦ, τὸ πάντοτε αἰώνιον καὶ νέον μεγαλεῖον Του. Εἶναι νέον καὶ γιὰ μᾶς ἀκόμη, διότι δὲν τὸ ἐφηρμώσαμεν, εἶναι ὅμως αἰώνιον σὰν τὴν Ἀλήθεια.
Εἶναι δυνατὸν εἰς τὴν ἀρχαίαν Ἑλλάδα, ἡ ὁποία εἶναι ἡ πηγὴ πάσης μορφώσεως νὰ μὴ εὑρίσκεται ἐκεῖ ἀγάπη τῶν ἐχθρῶν; Εἰς τὴν ἀρχαίαν Ἑλλάδα, λέγουν οἱ ἀρνηταὶ τοῦ Χριστοῦ, ὑπάρχουν ὅλα. Ἂς ἴδωμεν.
Εἰς τὸν Αἴαντα τοῦ Σοφοκλέους ὁ περίφημος Ὀδυσσεὺς συγκινεῖται ἐνώπιόν τοῦ ἐχθροῦ του, διότι οὗτος κατήντησεν εἰς μεγάλην ἀθλιότητα. Ἡ Ἀθηνᾶ, ἡ Ἑλληνικὴ δηλαδὴ φρόνησις, προσωποποιημένη εἰς τὴν ἱερὰν γλαῦκα (κουκουβάγια), ὑπενθυμίζει εἰς αὐτόν, ὅτι τὸ περισσότερον εὐχάριστον γέλοιο εἶναι νὰ γελᾷ τις διὰ τὴν δυστυχίαν τοῦ ἐχθροῦ του. Ὁ Ὀδυσσεὺς δὲν πείθεται καὶ λέγει: «ἐγὼ τὸν συμπονῶ, μολονότι ὑπῆρξεν ἐχθρός μου, διότι τὸν βλέπω δυστυχισμένον καὶ βλέπων αὐτὸν συλλογίζομαι τὴν ματαιότητα τῶν ἀνθρώπων, ὅτι ὅλοι εἴμεθα φαντάσματα καὶ ἐλαφρὲς σκιές.... Δὲν εἶναι σωστὸ νὰ κάνῃς κακὸ εἰς ἕνα ἄνθρωπον, ὁ ὁποῖος ἀποθνῄσκει, ἔστω καὶ ἀν σοῦ ἔχῃ κάνει κακό». Ὁ πονηρὸς ἐδῶ Ὀδυσσεὺς δὲν εἶναι τόσον πανοῦργος, ὥστε νὰ μὴ φαίνωνται τὰ αἴτια τῆς ὀλίγης φυσικῆς τρυφερότητός του. Συμπονεῖ τὸν ἐχθρόν του, διότι συλλογίζεται τὸν ἑαυτόν του καὶ τὸν συγχωρεῖ, διότι τὸν βλέπει ἐλεεινὸν καὶ ἑτοιμοθάνατον.
Ἕνας ἄλλος, σοφώτερος ἀπὸ τὸν Ὀδυσσέα, ὁ Σωκράτης, ὡμίλησε διὰ τὸ πρόβλημα τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν. Μὲ ἔκπληξιν ὅμως παρατηροῦμεν, ὅτι διακρίνομεν δύο Σωκράτας μὲ ἀντίθετον γνώμην. Ὁ Σωκράτης, κατὰ τὸν Ξενοφῶντα, δέχεται ῥητῶς τὴν κοινὴν γνώμην, ὅτι πρέπει νὰ κακομεταχειριζώμεθα τοὺς ἐχθρούς, καὶ νὰ καλομεταχειριζώμεθα τοὺς φίλους. «Φαίνεται ἄνθρωπος πολὺ ἀξιέπαινος—λέγει εἰς τὸν Χαιρεκράτην— ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος προηγεῖται τῶν ἐχθρῶν, κακοποιῶν αὐτούς, καὶ τῶν φίλων εὐεργετῶν τούτους.» Καὶ ἐπι λέξει˙ «Καὶ μὴν πλείστου γὲ δοκεῖ ἀνὴρ ἐπαίνου ἄξιος εἶναι, ὃς ἂν φθάνῃ τοὺς μὲν πολεμίους κακῶς ποιῶν, τοὺς δὲ φίλους εὐεργετῶν» Ξενοφ. Ἀπομνημονεύματα II, 3, § 14. Ἀλλὰ ὁ Σωκράτης τοῦ Πλάτωνος δὲν δέχεται τὴν γνώμην ταύτην. «Εἰς οὐδένα πρέπει,» λέγει εἰς τὸν Κρίτωνα, «νὰ ἀποδίδωμεν ἀδικίαν ἀντὶ ἀδικίας, κακὸν ἀντὶ κακοῦ ὁποιαδήποτε καὶ ἂν εἶναι ἡ προσβολή, τὴν ὁποίαν ἐλάβομεν». Τὸ ἴδιο βεβαιώνει καὶ εἰς τὴν Πολιτείαν του ὁ Πλάτων προσθέτων, ὅτι «οἱ κακοὶ μὲ τὴν ἐκδίκησιν δὲν γίνονται καλύτεροι».
Ἐκεῖνο ἑπομένως, τὸ ὁποῖον κυριαρχεῖ εἰς τὴν κεφαλὴν τοῦ Σωκράτους, εἶναι ἡ σκέψις τῆς δικαιοσύνης καὶ ὄχι τὸ αἴσθημα τῆς ἀγάπης. Εἰς οὐδεμίαν περίπτωσιν ὁ δίκαιος ἄνθρωπος πρέπει νὰ κάμνῃ τὸ κακόν, ὄχι ἀπὸ ἀγάπην πρὸς τὸν ἐχθρόν, ἀλλὰ ἀπὸ σεβασμὸν πρὸς τὸν ἑαυτόν του. Ἕκαστος πρέπει νὰ τιμωρῆται μόνος του, ἐν ἐναντίᾳ περιπτώσει θὰ τὸν τιμωρήσουν μετὰ τὸν θάνατον του οἱ Κριταὶ τοῦ ᾋδου. Ὁ μαθητὴς τοῦ Πλάτωνος, ὁ Ἀριστοτέλης, θὰ ἐπανέλθῃ εἰς τὴν παλαιὰν δημώδη ἰδέαν «ὅποιος δὲν ἀνταποδίδει τὰς προσβολάς—λέγει εἰς τὰ Ἠθικὰ Νικομᾶχια—εἶναι δειλὸς καὶ δοῦλος».
6) Ἐν Ῥώμῃ. Οἱ ἀρνηταὶ τοῦ Χριστοῦ εὗρον ἰσότιμον πρὸς τὸν Χριστὸν ἐντός τῆς Ῥώμης τὸν Σενέκαν. Ὁ Σενέκας οὗτος ἦτο ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος διηύθυνε τὰς συνειδήσεις τῶν ἀρχόντων τῆς Ῥωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας πρὸς τὸν μετερρυθμισμένον κυνισμόν του. Ἦτο ὁ φιλόσοφος ἀριστοκράτης μὲ τὰς ἀφηρημένας ἐννοίας του χωρὶς καμμιὰ συγκίνησιν εἰς τὰ βάσανα τῶν ταπεινῶν. Ἦτο ὁ πλούσιος, ὁ ὁποῖος διὰ λόγου περιε-φρόνει τὰ πλούτη, ἀλλ’ εἰς τὴν πραγματικότητα ἦτο ζηλότυπος φύλαξ τούτων! Οὗτος ἐκήρυττε τὴν ἰσότητα μεταξὺ ἐλευθέρων καὶ δούλων καὶ ὅμως εἶχεν ἀρκετοὺς δούλους! Οὗτος εἶχε δαιμόνιον ἀνατομικὸν τῶν διαφόρων περιπτώσεων τοῦ κακοῦ, τῶν ἀνησυχιῶν, τῶν πραγματικῶν ἐλαττωμάτων, τῶν ἀβεβαίων ἀρετῶν, ἀλλὰ καὶ ηὐτοκτόνησε! Οὗτος ἔλεγεν, ὅτι ὁ σοφὸς δὲν πρέπει νὰ ἐκδικῆται, ἀλλὰ νὰ λησμονῇ τὴν προσβολήν. Πρέπει νὰ μιμῆται τοὺς θεοὺς κάμνων καλὸν εἰς τοὺς ἀχαρίστους, διότι ὁ ἥλιος φωτίζει τοὺς κακοὺς καὶ ἡ θάλασσα ἀνέχεται τοὺς κουρσάρους. Πρέπει νὰ βοηθῶμεν τὸν ἐχθρὸν μὲ χέρι φιλικό». Ὁ ἠθικὸς Σενέκας ἔγραψε τὰ περισσότερα ἔργα του, μετὰ Χριστόν, διότι ηὐτοκτόνησε κατὰ τὸ 65 μ. Χ. Ἑπομένως πολλὰ λόγια του εἶναι χριστιανικὰ καὶ ὄχι ἰδικά του.
7) Ἐν Παλαιστίνῃ. Ἄλλοι λέγουσιν, ὅτι ἀγάπην ἐχθρῶν εὑρίσκουσιν εἰς τὴν Παλαιὰν Γραφήν, ἡ ὁποία διατάσσει τὸ ἑξῆς: «Ἐὰν συναντήσῃς τὸ βόδι τοῦ ἐχθροῦ σου ἤ τὸν ὄνον του, ὁδήγησέ τα πρὸς τὸν κύριόν των. Ἐὰν ἴδῃς, ὅτι ὁ ὄνος τοῦ ἐχθροῦ σου πίπτει ὑπὸ τὸ φορτίον του, μὴ ἀπομακρύνεσαι, ἀλλὰ δόσε χεῖρα βοηθείας». Ἀλλὰ καὶ τοῦτο δὲν λέγεται ἀγάπη τῶν ἐχθρῶν, ἀλλὰ ἀμοιβαιότης, ἀλληλεγγύη διὰ τὸν ἑξῆς λόγον. Ὁ ὄνος ἦτο πολύτιμον ζῷον εἰς τοὺς τόπους καὶ εἰς τοὺς χρόνους ἐκείνους. Φίλοι καὶ ἐχθροὶ εἶχον τὸν ὄνον των. Ὁ ὄνος τοῦ ἐχθροῦ σου ἔφυγε σήμερον; Αὔριον δύναται νὰ φύγῃ ὁ ἰδικός σου. Δὸς χεῖρα βοηθείας σὺ σήμερον, ἵνα λάβῃς τοιαύτην ἀπὸ τὸν ἐχθρόν σου αὔριον.
Οἱ ψαλμοὶ βρίθουσιν ἀπειλῶν καὶ κατάρων κατὰ τῶν ἐχθρῶν. Εἰς ἕνα κόσμον οὕτω κατεσκευασμένον ἦτο δίκαιον νὰ ἀπορῶμεν, διατὶ ὁ Σαοὺλ ἐκπλήσσεται, διότι δὲν ἐφονεύθη ὑπὸ τοῦ ἐχθροῦ του Δαυΐδ. Μόνον εἰς τὰς παροιμίας, αἵτινες ἐγράφησαν βραδύτερον, συναντῶμεν ἀποφθέγματα ὅμοια πρὸς τὰ τοῦ Χριστοῦ: «Μὴ εἴπῃς, ἐκδικήσω τὸν ἐχθρόν μου. Ἀνάμεινον τὸν Κύριον καὶ σωθήσῃ». Ἀλλὰ καὶ πάλιν ἐνταῦθα περιμένει ὁ ἐχθρὸς τὴν τιμωρίαν τοῦ ἐχθροῦ του δι’ ἰσχυροτέρων χειρῶν, τοῦ Θεοῦ. Μόνον εἰς τὸν ἀνώνυμον ἠθικολόγον ἐκεῖνον (τὴν Σοφίαν Σολομῶντος) ὑπάρχει τό: «ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν, ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν». Αὐτὴ εἶναι μία πρόοδος, διότι ἡ ἀγάπη ἐκ τοῦ ὄνου τοῦ ἐχθροῦ φθάνει εἰς αὐτὸν τὸν ἐχθρόν. Ἀλλὰ ἐκ τοῦ δειλοῦ τούτου ἀποφθέγματος, κεκρυμμένου εἰς μίαν γωνίαν τῆς Ἁγίας Γραφῆς, δὲν δύναταί τις βεβαίως νὰ ὁδηγηθῇ πρὸς τὰ θαύματα τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν τῆς ἐπὶ τοῦ ὄρους ὁμιλίας τοῦ Κυρίου.
Ἄλλοι ἰσχυρίζονται, ὅτι ὁ ῥαββῖνος. ὁ μεγάλος Χιλέλ, ὁ διδάσκαλος τοῦ Γαμαλιήλ, αὐτὸς ὁ περίφημος Φαρισαῖος, ὁ ὁποῖος ἔζη ὀλίγον πρὸ τοῦ Χριστοῦ, ἐδίδασκε τὰ ἴδια πράγματα, ποὺ ἐδίδαξεν ἔπειτα ὁ Χριστός. Ἔλεγε: «Μὴ κάμῃς εἰς τοὺς ἄλλους ἐκεῖνο, ποὺ δὲν θέλεις νὰ κάμουν εἰς σὲ οἱ ἄλλοι. Αὐτὸς εἶναι ὅλος ὁ νόμος, τὰ ἄλλα δὲν εἶναι παρὰ σχόλια τοῦ νόμου». Πόσον μακρυὰ ὅμως εἶναι ἀπὸ τὰ λόγια του Χριστοῦ! Ὁ Χιλὲλ λέγει «μὴ κάμῃς», δὲν λέγει «κάμε» καλὸ εἰς ὅποιον σοῦ κάνει κακό, Τὸ «μὴ κάμῃς» εἶναι ἄρνησις, δὲν εἶναι θέσις,εἶναι μία χλιαρὴ ἀπαγόρευσις νὰ μὴ βλάψωμεν, ὄχι ὅμως καὶ μία ἀπόλυτη ἐντολὴ νὰ ἀγαπήσωμεν.
Πλὴν αὐτοῦ οἱ ἀπόγονοι τοῦ Χιλὲλ εἶναι οἱ Ταλμουδισταί, οἱ ὁποῖοι ἔχωσαν τὸν νόμον εἰς τὸ πέλαγος τῶν περιπτωσιολογιῶν καὶ τῆς δικολαβίας. Οἱ ἀπόγονοι ὅμως τοῦ Χριστοῦ, οἱ μάρτυρες, ηὔχοντο ὑπὲρ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι τοὺς ἐφόνευον. Καὶ ὁ Φίλων, ὁ Ἀλεξανδρινὸς Ἑβραῖος, μεταφυσικὸς πλατωνικός, 20 χρόνια μεγαλύτερος τοῦ Χριστοῦ, ἄφισεν ἕνα μικρὸ σύγγραμμα περὶ ἀγάπης τῶν ἀνθρώπων. Ἀλλὰ ὁ Φίλων μὲ ὅλην τὴν ἐξυπνάδα του καὶ ὅλους τούς μυστικοὺς καὶ μεσσιανικοὺς ὑπολογισμοὺς του εἶναι, ὅπως καὶ ὁ Χιλέλ, θεωρητικός, ἄνθρωπος τοῦ βιβλίου, τῶν συστημάτων, τῶν ἀφηρημένων ἐννοιῶν, τῶν ταξινομήσεων. Ἡ στρατηγικὴ διαλεκτική του κινεῖ χιλιάδας λέξεων εἰς παράταξιν, δὲν δύναται ὅμως νὰ εὕρῃ τὴν λέξιν ἐκείνην, ἡ ὁποία ἐξαλείφει εἰς μίαν στιγμὴν τὸ παρελθόν, τὴν λέξιν ἡ ὁποία ἑνώνει τὰς καρδίας. Ὡμίλησε διὰ τὴν ἀγάπην περισσότερον ἀπὸ τὸν Χριστόν, ἀλλὰ δὲν ἠδυνήθη νὰ εἴπῃ, οὔτε ἠδυνήθη νὰ ἀντιληφθῇ περὶ τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν, ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα εἶπεν ὁ Χριστὸς πρὸς τοὺς ἁπλοϊκοὺς ἀμαθεῖς μαθητάς του εἰς τὴν ἐπὶ τοῦ ὄρους ὁμιλίαν.
Ἐὰν θελήσωμεν δι’ ὀλίγων λέξεων νὰ χαρακτηρίσωμεν τὸν προχριστιανικὸν κόσμον εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο θὰ ἴδωμεν, ὅτι οὗτος ἀρχίζων ἀπὸ τὴν ἀδικίαν εἶχε ἰδανικὸν τὴν δικαιοσύνην, ἐνῷ ὁ Χριστὸς ἀρχίζων ἀπὸ τὴν δικαιοσύνην ἔχει ἰδανικὸν τὴν θυσίαν.
Γενικὴ παρατήρησις: Ὁ στωϊκός, ὁ Φαρισαῖος, ὁ ὑπερήφανος φιλόσοφος ἐκ τῆς σοφίας του, ὁ δίκαιος ἱκανοποιημένος ἐκ τῆς δικαιοσύνης του δύνανται νὰ περιφρονῶσι τὰς προσβολάς τῶν μικρῶν, τὰ δαγκώματα τῶν ἐχθρῶν δύνανται καὶ καταδέχονται, διὰ νὰ φαίνωνται μεγαλόκαρδοι καὶ διὰ νὰ κερδίσωσι τὸν θαυμασμὸν τῶν λαῶν, νὰ ρίπτωσιν ἕνα τεμάχιον ἄρτου εἰς τὸν πεινασμένον ἐχθρὸν των ταπεινώνοντες οὕτω αὐτὸν σκληρότερον ἐκ τοῦ ὕψους τῆς δῆθεν τελειότητός των, ἐν τῇ στωικῇ ἀπαθείᾳ, μὲ τὴν Φαρισαϊκὴν ὑποκρισίαν, μὲ τὸν φιλοσοφικὸν ἐγωϊσμὸν καὶ μὲ τὸ αὐτάρεσκον αἴσθημα τῆς δικαιοσύνης. Ἀλλὰ ὁ ἄρτος οὗτος εἶναι ζυμωμένος καὶ ψημένος μὲ τὴν ζύμην τῆς ματαιότητος καὶ τὸ φιλικὸν αὐτὸ χέρι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ δέσῃ μιά πληγή, νὰ σπογγίσῃ ἕνα δάκρυ.
Θέμα: β) Ἡ Χριστιανικὴ ἀγάπη.
Εἴδομεν τὴν προχριστιανικὴν ἀγάπην. Ἂς ἴδωμεν καὶ τὴν χριστιανικὴν ἀγάπην. Ὁ νόμος οὗτος τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν τοῦ Κυρίου δύναται νὰ διαιρεθῇ εἰς 3 μέρη. 1) Εἰς τὴν ἐντολήν, 2) Εἰς τὸν τρόπον τῆς ἐφαρμογῆς καὶ 3) εἰς τὴν ἀμοιβήν.
1) Ἡ ἐντολή. «Ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν». Ἐν πρώτοις. Περὶ ποίων ἐχθρῶν πρόκειται; Συμπεριλαμβάνονται καὶ οἱ ἐχθροί τῆς πίστεως καὶ τῆς πατρίδος; Ὁ Κύριος, ὅπως καταργῶν τὸν φόνον ἐκτύπησε τὴν ῥίζαν τούτου τὴν ὀργήν, ὅπως καταργῶν τὴν σαρκικὴν ἁμαρτίαν ἐκτύπησε τὴν ῥίζαν ταύτης, τὸν πονηρὸν ὀφθαλμόν, ὅπως καταργῶν τὴν ἐπιορκίαν καὶ τὴν ψευδορκίαν ἐκτύπησε τὴν ῥίζαν τούτων τὸν ὅρκον, κατὰ παρόμοιον τρόπον κτυπᾷ καὶ ἐνταῦθα τὴν ῥίζαν πάσης ἐχθρότητος, ἡ ὁποία δὲν εἶναι ἄλλη παρὰ ἡ προσωπικὴ ἔχθρα. Ἑπομένως ἐχθροὶ ἐνταῦθα εἶναι οἱ προσωπικοί μας ἐχθροί, οἱ ὁποῖοι μᾶς ἔβλαψαν διὰ λόγου καὶ δι’ ἔργου οἱοιδήποτε καὶ ἂν εἶναι οὗτοι. Ἂς κανονίσωμεν ἡμεῖς τὴν προσωπικήν μας ἔχθραν συγχωροῦντες τοὺς ἐχθρούς μας καὶ ἂς ἀφίσωμεν τὸ αἴσθημα τῆς δικαιοσύνης, τὸ ὁποῖον ἐξεγείρεται μέσα μας ἐναντίον των καὶ τὸ ὁποῖον πολλάκις συγχέεται μὲ τὸν ἐγωϊσμόν μας νὰ τὸ κανονίσῃ ὁ Θεὸς ἤ ἡ πολιτεία.
Γεννᾶται ὅμως τὸ ἐρώτημα. Διατὶ πρέπει νὰ συγχωρήσω τοὺς ἐχθρούς μου; Εἶναι τοῦτο λογικόν; Ἀπαντῶ: Ὁ μὴ συγχωρῶν τοὺς ἐχθρούς του ἔχει τρία μεγάλα κακά. Πρῶτον εἶναι παράλογος, δεύτερον εἶναι δυστυχὴς καὶ τρίτον εἶναι ὁ πλέον ἄσπλαγχνος. Μάλιστα !
Πρῶτον. Εἶναι παράλογος, διότι μὲ ποῖον δικαίωμα μισεῖ τὶς τὸν ἐχθρόν του, ἀφ’ οὗ πίπτει εἰς τὸ ἴδιον σφάλμα, διὰ τὸ ὁποῖον μισεῖ τὸν ἐχθρόν του δηλαδὴ εἰς τὸ μῖσος; Ἔπειτα μὲ ποῖον δικαίωμα μισοῦμεν τὸν ἐχθρόν μας διὰ τινα ἁμαρτίαν του, ἀφ’ οὗ καὶ ἡμεῖς εἴμεθα ἁμαρτωλοί; Μήπως μισοῦμεν, ἐπειδὴ δὲν εἴμεθα εἰς αὐτὴν τὴν ἁμαρτίαν, εἰς τὴν ὁποίαν εἶναι ἐκεῖνος; Εἴμεθα ὅμως εἰς ἄλλην. Μήπως δύναται ὁ χωλὸς κατὰ τὸν δεξιὸν πόδα νὰ ὑβρίσῃ ὡς χωλὸν ἕτερον χωλὸν κατὰ τὸν ἀριστερὸν πόδα; Ἀσφαλῶς ὄχι! Μὲ ποῖον λοιπὸν δικαίωμα μισοῦμεν τὸν ἐχθρόν μας, ὅταν σχεδὸν πάντοτε εἴμεθα ὑπεύθυνοι τοῦ μίσους του μὲ τὴν τερατώδη ἀγάπην, τὴν ὁποίαν ἔχομεν εἰς τὸν ἑαυτόν μας;
Δεύτερον. Ὁ μισῶν εἶναι δυστυχής. Καὶ πράγματι! ὁ μισῶν εἶναι ὁ πρῶτος, ὁ ὁποῖος ὑποφέρει, διότι τὸ μῖσος εἶναι ἡ χειροτέρα πληγή. Ἐκτὸς τούτου ὁ μισῶν εἶναι δυστυχής, διότι παραγνωρίζει τὴν ὠφέλειαν, τήν ὁποίαν τοῦ προσφέρει ὁ ἐχθρός του. Ὁ ἐχθρὸς εἶναι σωτήρ μας. Αὐτὸς μόνον βλέπει καὶ λέγει τὰς ἐλλείψεις μας χωρὶς προσποίησιν καὶ ὑποκρισίαν. Δυνατὸν νὰ βλέπῃ περισσοτέρας ἐλλείψεις, τῶν ὅσων ἔχομεν. Κακὸν ὅμως θὰ ἦτο, ἐὰν ἔβλεπε καὶ ἔλεγεν ὀλιγωτέρας. Ὁ φίλος οὔτε βλέπει πάντοτε οὔτε λέγει μετὰ τόσης ἐλευθεροστομίας τὰς ἐλλείψεις μας. Ἑπομένως ὁ ἐχθρός μας διὰ τῆς ὠμότητός του λέγει εἰς ἡμᾶς τὴν πραγματικήν μας κατάστασιν καὶ ξυπνᾷ τὴν συνείδησιν τῆς ἠθικῆς μας πτωχείας. Μᾶς ὠφελεῖ οὗτος, διότι δὶ’ αὐτοῦ θὰ δοκιμασθῶσιν αἱ ἀρεταί τῆς ὑπομονῆς, ἀνεξικακίας, πραότητος ἀγάπης κλπ., τὸ δὲ ξύπνημα τῆς συνειδήσεως τῆς ἠθικῆς μας πτωχείας, ὡς ἔχον ὑλικὸν τὴν ταπείνωσιν εἶναι ἡ ἀπαραίτητος προϋπόθεσις τῆς καινούργιας μας ζωῆς. Ὅλων αὐτῶν αἰτία εἶναι ὁ ἐχθρός μας μὲ τὴν ὠμήν του γλῶσσαν.
Ἐνώπιον ὅλων αὐτῶν τῶν εὐεργεσιῶν, τὰς ὁποίας μᾶς δίδει ὁ ἐχθρός μας καὶ τοῦ παραλογισμοῦ τοῦ μίσους μας πρὸς αὐτόν, θὰ ὠφείλομεν νὰ ἐκφράσωμεν τὴν εὐγνωμοσυνην μας πρὸς αὐτόν. Ἀλλὰ διὰ τίνος τρόπου; Διά τῆς ἀγάπης. Ἡ ἀγάπη εἶναι ὁ μόνος τρόπος διὰ νὰ θεραπεύσῃς τὴν πληγὴν τοῦ μίσους του καὶ νὰ ἐκφράσῃς πρὸς τὸν ἐχθρόν σου τὴν εὐγνωμοσυνήν σου. Καὶ πράγματι! Ὁ ἐχθρός μας ἔχει ἀνάγκην τῆς ἀγάπης καὶ μάλιστα τῆς ἰδικῆς μᾶς ἀγάπης. Ὁ φίλος μας, ὁ ὁποῖος μᾶς ἀγαπᾷ, δὲν ἔχει ἀνάγκην τῆς ἀγάπης μας, διότι δὲν ἔχει οὐδεμίαν πληγὴν μίσους. Ἀλλὰ ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος μᾶς μισεῖ, ἀναδίδει ἐκ τῆς ψυχῆς του τὴν πικρίαν τοῦ πόνου του. Μισεῖ, διότι ὑποφέρει καὶ κατὰ τι εἴμεθα καὶ ἡμεῖς ὑπεύθυνοι τῆς συμφορᾶς του ταύτης. Ἀλλὰ καὶ ἂν μέσα εἰς τὴν ἀλαζονικήν σου πεποίθησιν, ὅτι εἶσαι ἀθῶος, τὸν ἀποστρέφεσαι, ἔχε ὑπ’ ὄψιν σου, ὅτι καθῆκον σου εἶναι νὰ γλυκάνῃς τὸν πόνον τοῦ ἐχθροῦ σου μὲ τὴν ἀγάπην σου, νὰ τοῦ ἐλαφρύνῃς τὸ κακόν του, νὰ ἠρεμήσῃς τὸν ἴδιον, νὰ τὸν κάμῃς καλλίτερον, νὰ τὸν φέρῃς εἰς τὴν μακαριότητα τῆς ἀγάπης. Ἀγαπῶν τὸν ἐχθρόν σου θὰ τὸν γνωρίσῃς καλλίτερα καὶ γνωρίζων αὐτὸν καλλίτερα, θὰ τὸν ἀγαπήσῃς περισσότερον. Ἀγαπῶν τὸν ἐχθρόν σου καθαρίζεις τὸ πνεῦμα σου, ὑψώνεις καὶ τὸ πνεῦμα ἐκείνου. Ἑπομένως ἐκ τοῦ μίσους τοῦ ἐχθροῦ σου πρὸς σέ, τὸ ὁποῖον διαιρεῖ, δύναται νὰ γεννηθῇ μεγάλο φῶς !
2) Τρόπος ἐφαρμογῆς ἐντολῆς. Ὁ τρόπος οὗτος εἶναι τριπλοῦς, α΄ «Εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ὑμᾶς» λέγει ὁ Κύριος ἤτοι πρέπει νὰ λέγωμεν λόγια καλὰ δὶ’ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι μᾶς ὑβρίζουν. Αὐτὸ δὲν θέλει νὰ εἴπῃ, ὅτι πρέπει νὰ δεχώμεθα ὡς ἀληθεῖς τὰς ψευδεῖς αὐτῶν ὕβρεις, ἀλλὰ νὰ εὑρίσκωμεν ἄλλας πλευράς τοῦ ὑβρίζοντος ἡμᾶς, αἱ ὁποῖαι εἶναι ἀξιέπαινοι. Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ φαντασθῶμεν, ὅτι ἕνας, ἐπειδὴ εἶναι ἐχθρός μας, στερεῖται παντελῶς χαρισμάτων. Δυνάμεθα λοιπὸν νὰ ἐπαινέσωμεν τὴν εὐφυΐαν του, τὴν ἠθικήν του ἤ ἄλλην τινὰ ἀρετήν, τὴν ὁποίαν ἔχει. β΄) «Καλῶς ποιεῖτε τοῖς μισοῦσιν ὑμᾶς». Ἤτοι δὲν πρέπει μόνον διὰ λόγων νὰ ἐπαινῶμεν τοὺς ἐχθρούς μας, ἀλλὰ καὶ δι’ ἔργων. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέγει ῥητῶς τὸ ἑξῆς: «Ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν, ἐὰν διψᾷ πότιζε αὐτόν˙ ταῦτα ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ». Οἱ ἄνθρακες πυρὸς εἶναι οἱ ἔλεγχοι τῆς συνειδήσεως καὶ ἡ ἐντροπή, τὰ ὁποῖα θὰ γεννηθῶσιν εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ ἀγαπωμένου ἐχθροῦ σου. Ἑπομένως, ὅταν ὁ ἐχθρός σου πέσῃ εἰς τὰ χέρια σου, φρόντισε νὰ τὸν περιποιηθῇς μὲ τὴν ἀγάπην σου.
Ἀλλὰ ἐὰν δὲν δύνασαι οὔτε διὰ λόγων, οὔτε δὶ’ ἔργων νὰ ἐκδήλωσῃς τὴν ἀγάπην σου πρὸς τὸν ἐχθρόν σου, δύνασαι νὰ καταφεύγῃς εἰς τὴν προσευχήν. Διά τοῦτο ὁ Κύριος προσθέτει˙ «Προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς, καὶ διωκόντων ὑμᾶς». Οἱ «ἐπηρεάζοντες» εἶναι οἱ ἐκ συμπτώσεως καὶ ἐκτάκτως ἐνεργοῦντες ἐχθρικῶς, ἐν ᾧ οἱ «διώκοντες» εἶναι οἱ τακτικῶς καὶ συστηματικῶς ἐχθρευόμενοι ἡμᾶς. Ἑπομένως ἰδοὺ ὁ τριπλοῦς τρόπος τῆς ἐφαρμογῆς τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν μας, διὰ λόγου, δι’ ἔργου, καὶ διὰ προσευχῆς.
3) Ἀμοιβή. Ποία ἡ ἀμοιβή; Ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος ἀνακράζει. Ἀμοιβὴ εἶναι «ὁ πάντων φρικωδέστερον, τὸ γενέσθαι ὁμοίους τῷ Θεῷ». Μάλιστα. Διά τοὺς ἐλεήμονας ὁ Κύριος ὑπεσχέθη ὡς ἀμοιβὴν ὅτι «ἐλεηθήσονται», διὰ τοὺς καθαροὺς τῇ καρδίᾳ ὑπεσχέθη ὡς ἀμοιβὴν ὅτι «τὸν Θεὸν ὄψονται», διὰ τοὺς πενθοῦντας ὅτι «παρακληθήσονται», διὰ τοὺς διωκόμενους ἀδίκως, ὅτι ὁ μισθὸς αὐτῶν πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς», διὰ τοὺς ἀγαπῶντας ὅμως τοὺς ἐχθροὺς των ὑπεσχέθη ὡς ἀμοιβὴν τὸ «γενέσθαι ὁμοίους τῷ Θεῷ» ! Ἐκεῖνο δηλαδὴ τὸ ὁποῖον ἐχρησίμευσεν ὡς δέλεαρ εἰς τοὺς πρωτοπλάστους, ὅτι θὰ γίνωσιν ὅμοιοι μὲ τὸν Θεόν, ἐὰν παραβῶσι τὴν ἐντολήν του, δίδεται ἐνταῦθα ὡς ἀμοιβὴ διὰ τοὺς ἀγαπῶντας τοὺς ἐχθροὺς των. Πρὸς περισσότερον τονισμὸν τῆς ἀμοιβῆς ταύτης ὁ Κύριος φέρει ὡς παράδειγμα τὸν Πατέρα Του, ὁ ὁποῖος «τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἀνατέλλει ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους» ἤτοι ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθούς. Ἀλλὰ ἡμεῖς δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν τονίζοντες τὴν ἀγάπην τοῦ Θεοῦ πρὸς ἡμᾶς τὸ «οὕτω γὰρ ἠγάπησεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον, ὥστε τὸν υἱὸν Αὐτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωκεν, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς Αὐτὸν μὴ ἀπόληται, ἀλλ’ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον». (1) Καὶ τὸ «συνίστησι τὴν ἑαυτοῦ ἀγάπην ὁ Θεός, ὅτι ἔτι ἁμαρτωλῶν ὄντων ἡμῶν Χριστὸς ὑπὲρ ἡμῶν ἀπέθανεν». (2)
Θαυμάσια παραδείγματα ἐφαρμογῆς τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν εἶναι αἱ προσευχαὶ μαρτύρων τῆς πίστεως ὑπὲρ τῶν διωκτῶν των. Ἕν ἐκ τῶν πολλῶν ἀναφέρει ὁ Σατωμβριάν εἰς τοὺς μάρτυράς του, τὸ ἑξῆς: Κατὰ τοὺς καιροὺς τῶν διωγμῶν εἰς Λακεδαίμονα συνελήφθησαν ὑπὸ τοῦ ἐκεῖ ἀπίστου ἄρχοντος κληρικοὶ καὶ λαϊκοὶ καὶ ἐφυλακίσθησαν, ἵνα τὴν ἑπομένην ἡμέραν φονευθῶσιν. Οἱ φυλακισμένοι μάρτυρες πρὶν ἐκτελεσθῶσιν ἐπιθυμοῦσι νὰ κοινωνήσωσι τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων, καὶ νὰ προσευχηθῶσιν ὑπὲρ τῶν διωκτῶν των. Ἁγία Τράπεζα ὅμως δὲν ὑπῆρχεν. Ἐξαπλώνεται κατὰ γῆς ὁ γέρων φυλακισμένος Ἐπίσκοπος καὶ ἐπ’ αὐτοῦ τελοῦσι τὴν λειτουργίαν οἱ παριστάμενοι ἱερεῖς καὶ διάκονοι. Κατὰ τὴν στιγμήν, καθ’ ἥν ἐτελεῖτο ἡ κατανυκτικὴ ἐκείνη λειτουργία, πρὶν κοινωνήσουν, ὁ ἐν φυλακῇ κλῆρος καὶ λαὸς προσεύχονται ὑπὲρ τῶν ἀρχόντων καὶ διωκτῶν των. Κατόπιν ἐκοινώνησαν καὶ τὴν ἑπομένην ἐμαρτύρησαν. Πόσον συγκινητικὴ ἡ ἀγάπη αὕτη τῶν ἐχθρῶν!
Συμπεράσματα. Ἰδοὺ ἡ ἐντολὴ τῆς ἀγάπης τῶν ἐχθρῶν, τὸ βάθος τῆς ἐντολῆς ταύτης, ὁ τρόπος τῆς ἐφαρμογῆς της καὶ ἡ ὑψίστη ἀμοιβή της. Ἀγαπῶμεν καὶ ἡμεῖς τοὺς ἐχθρούς μας; Ἀλλοίμονον! Ὄχι μόνον τοὺς ἐχθρούς μας δὲν ἀγαπῶμεν, ἀλλ’ οὐδὲ τοὺς φίλους μας, οὐδὲ τοὺς γονεῖς μας. Μία παρατήρησις, μία σοβαρὰ στάσις ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι μᾶς εὐηργέτησαν οὐδόλως εἶναι ἀνεκτή. Εἴμεθα ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει χειρότεροι τῶν τελωνῶν, οἱ ὁποῖοι, κατὰ τὴν διαβεβαίωσιν τοῦ Κυρίου, «ἀγαπῶσι τοὺς ἀγαπῶντας αὐτοὺς καὶ ἀσπάζονται» χαιρετίζουν «τοὺς ἀσπαζομένους» τοὺς χαιρετίζοντας «αὐτούς». Ἀλλὰ τότε ἡ ἀγάπη αὕτη δὲν εἶναι χριστιανικὴ καὶ ἑπομένως οὐδεμίαν ἀξίαν ἔχει. Ἂς ἀγαπήσωμεν λοιπὸν τοὺς ἐχθρούς μας, ἵνα γίνωμεν ὅμοιοι μὲ τὸν Θεόν μας. Γένοιτο!
1) Ἰωάν. Γ . 16.
2) Ρώμ. Ε . 8.
