Κυριακή Γ΄ Ματθαίου –Νεομάρτυρες ἀνανέωση χάριτος σέ καιρούς χαλεπούς π. Δημήτριος Στρατῆς

 

(Γ΄Κυριακή Ματθαίου- Ἑορτή ὅλων τῶν Νεομαρτύρων)


Οἱ νεομάρτυρες ἀποτελοῦν, κυρίως, ἕνα φαινόμενο τῶν χρόνων τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας, ἄν καί ἔχει προταθεῖ ὅτι σ’ αὐτούς ἐντάσσονται καί ὅσοι ἐκβιάσθηκαν νά ἐξωμόσουν καί ὑποστηρίξουν τήν πίστη τους μέ ἀποτέλεσμα τό μαρτύριο, ἤδη ἀπό τόν ἕβδομο αἰώνα, ὅταν ἀρχίζει ἡ ἐξάπλωση τοῦ Ἰσλάμ. Σίγουρα τό φαινόμενο δέν σταματᾶ μέ τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἀλλά συνεχίζεται, ἀφοῦ τμήματα τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἔμειναν ὑπό ὀθωμανική κυριαρχία καί μετά τήν ἵδρυση τοῦ πρώτου ἑλληνικοῦ κράτους, ὡς τήν μικρασιατική καταστροφή τοῦ 1922. Ἡ ἐμφάνιση ὅμως τοῦ μεγαλύτερου ἀριθμοῦ νεομαρτύρων ἐντοπίζεται μεταξύ τῶν μέσων του 15ου καί τῶν μέσων του 19ου αἰώνα.

Θά πρέπει νά διακριθοῦν οἱ νεομάρτυρες ἀπό τούς ἐθνομάρτυρες τῆς ἴδιας περιόδου, ἀφοῦ, γιά νά θεμελιωθεῖ τό στοιχεῖο τοῦ μαρτυρίου, χρειάζεται ἡ ρητή ὁμολογία τῆς ὀρθοδόξου πίστεως καί ἡ θυσία τῆς ζωῆς γι’ αὐτόν καί μόνο τόν λόγο. Τό στοιχεῖο αὐτό διαχωρίζει τούς νεομάρτυρες ἀπ’ ὅσους κατά τόπους ἀγωνίστηκαν γιά τήν ἐπιβίωση τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἀποτρέποντας παράλληλα καί τόν καταδικασμένο ἀπό τήν Σύνοδο τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας (1872) «Ἐθνοφυλετισμό», τήν ταύτιση δηλαδή Ἐκκλησίας καί Ἔθνους. Ἄλλωστε, ὑπάρχουν νεομάρτυρες πού ἦταν ὑπήκοοι τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας ἀλλά ὄχι Ἕλληνες, ὅπως ὁ Παῦλος ὁ Ρῶσος, ὁ Κωνστάντιος ὁ Ρῶσος καί ὁ Κωνσταντῖνος ὁ ἐξ Ἀγαρηνῶν, μία ἀπό τίς περιπτώσεις ἐκχριστιανισμένων πρώην μουσουλμάνων νεομαρτύρων.


Ἁγιότητα – Ἁγιοποιήσεις

Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ ἁγιότητά τους ἀναγνωριζόταν ἀπό τό δοῦλον Γένος ἀμέσως μετά τό μαρτύριο. Τιμοῦνταν μέ ἄκρα εὐλάβεια τά λείψανά τους.

Λατρεύονταν ὡς Ἅγιοι μέ εἰδική μάλιστα ἐξόδιο ἀκολουθία (ἀκολουθία ἐπικήδειος εἴτε ἐπιτάφιος, ἀνώνυμος καί κοινή εἰς πάντα νέον μάρτυρα), ποίημα τοῦ ἁγίου Νικηφόρου τοῦ Χίου. Ἐπίσημες πράξεις ἁγιοποιήσεως συνήθως δέν ὑφίστανται, μέ ἐξαίρεση ἴσως τόν ἅγιο Γεώργιο τῶν Ἰωαννίνων, καί λόγω τῆς δυσχεροῦς θέσης τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἀφοῦ ἡ ἐξωμοσία ἀπό τό Ἰσλάμ τιμωροῦνταν ὡς ἔγκλημα τοῦ κοινοῦ ποινικοῦ δικαίου, ἀλλά καί ἐξαιτίας τοῦ ὅτι τό αἷμα πού χυνόταν στό ὄνομα τῆς πίστης τοῦ Χριστοῦ τους θεωροῦνταν, σύμφωνα μέ πάγια χριστιανική πρακτική, ἁγιοποιητικό λουτρό, πού ἐξασφάλιζε αὐτομάτως στόν μάρτυρα τόν στέφανο τῆς ἁγιότητας. Γιά ὁρισμένους ἀπ’ αὐτούς, ὡστόσο, ἐκδόθηκαν σέ νεότερη ἐποχή, κυρίως στό δεύτερο μισό τοῦ 20ου αἰώνα, πράξεις ἁγιοποιήσεως, μᾶλλον ὡς ἀνταπόκριση τῆς Μ. Ἐκκλησίας σέ ἀντίστοιχα τοπικά αἰτήματα, ἀφοῦ ἡ νεοελληνική λατρεία τῶν νεομαρτύρων παρουσιάζει ἔντονο τοπικό χρῶμα.


«Νέφος» Νεομαρτύρων

Ὁ ἀριθμός τῶν νεομαρτύρων δέν ἔχει ἐπακριβῶς ὑπολογισθεῖ, ἀφοῦ συνεχῶς ἔρχονται στό φῶς νέα συναξαριακά κείμενα καί ἀκολουθίες γι’ αὐτούς, σέ κώδικες μονῶν καί κέντρων τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἐνδεικτικά πάντως μπορεῖ νά ἀναφερθεῖ ὅτι ὁ Καισάριος Δαπόντες (1714-1784) τούς ὑπολογίζει πάνω ἀπό χίλιους, ὁ Κ. Σάθας παρέχει κατάλογο ἑκατόν ἑνός. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης βιογραφεῖ στό Νέο Μαρτυρολόγιο του ὀγδόντα τέσσερις, ἐνῶ ὁ Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ἀναφέρει ἑκατόν εἴκοσι ἕξι καί ὁ Ι. Περαντώνης ἑκατόν ἑξήντα δύο. Κάθε τόσο ἡ ἐπιστημονική ἔρευνα ἐντοπίζει κι ἄλλους, ἐνῶ πολλοί παραμένουν ἀφανεῖς καί ἄγνωστοι, γνωστοί ὅμως ἀπό τόν Θεό, συναποτελοῦντες τό «νέφος» τῶν μαρτύρων «ἐν ἡμέρᾳ Κυρίου».


Αἴτια καί διάγραμμα τῶν μαρτυρίων

Τό φαινόμενο τῶν νεομαρτύρων σχετίζεται μέ τούς ἐκτεταμένους ἐξισλαμισμούς, πού κατά καιρούς ἐπιχειροῦσε ἡ σουλτανική ἐξουσία στούς χριστιανικούς πληθυσμούς τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, καί ἐξ αἰτίας τῶν ὁποίων πολλοί πληθυσμοί εἶχαν μεταπέσει στό γνωστό φαινόμενο τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ, μαρτυρίες γιά τό ὁποῖο ἔχουμε μέχρι σήμερα ἀπ’ τόν τουρκικό χῶρο. Σέ πολλά κείμενα ἔχουμε ἄμεση μαρτυρία τῶν μεθόδων πού χρησιμοποιοῦνταν γιά νά ἐπιτευχθεῖ ὁ ἐξισλαμισμός, ὅπως γιά παράδειγμα στό μαρτύριο τοῦ ἁγίου Μιχαήλ τοῦ κηπουροῦ (+1770).

Οἱ περισσότεροι νεομάρτυρες ἐξαναγκάζονταν μέ ἐπινοήσεις καί μεθόδους τῶν Ὀθωμανῶν νά ἐξισλαμιστοῦν. Ἄλλοτε τούς ἐξαπατοῦσαν μέ ψευδεῖς κατηγορίες ὅτι ὕβρισαν τόν προφήτη Μωάμεθ, ὅτι φόρεσαν τουρκικό σαρίκι στό κεφάλι τους ἤ ἔβαλαν τουρκικά ἐνδύματα καί ὑποδήματα, ὅτι ἀνάγνωσαν ἤ ἐκφώνησαν τήν μουσουλμανική ὁμολογία πίστεως, ὅτι παραδέχτηκαν δημοσίως πώς θά ἐξισλαμιστοῦν, συνήθως γιά νά ἀποφύγουν φόρους, ὅτι εἶχαν ἐρωτικές σχέσεις μέ μουσουλμάνους ἤ μουσουλμάνες, ὅτι προσπάθησαν νά ἐκχριστιανίσουν μουσουλμάνο ἤ ὅτι κάποτε ἦταν οἱ ἴδιοι μουσουλμάνοι καί ἐκχριστιανίσθηκαν, ὅτι ἔβλαψαν ἤ πρόσβαλαν κάποιον πιστό μουσουλμάνο καί ὅτι προστάτευαν ἄλλους, κατατρεγμένους ἀπ’ τούς Τούρκους, χριστιανούς.

Ἡ συνέχεια εἶναι μᾶλλον τυπική: Ὁ νεομάρτυρας ὁμολογεῖ τήν πίστη του, βασανίζεται καί θανατώνεται ἤ ὑποχωρεῖ προσωρινά, ἐξισλαμίζεται, κατόπιν ὅμως συναισθάνεται τήν πράξη του, ἀκόμη καί μετά τήν παρέλευση ἀρκετῶν ἐτῶν, προετοιμάζεται καί βαδίζει οἰκειοθελῶς στό μαρτύριο, ἀποκλείοντας τήν λύση τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ καί ὁμολογώντας περίτρανα τήν χριστιανική του ταυτότητα.

Ὑπάρχουν ὅμως ἐξαιρέσεις νεομαρτύρων πού δέν ὑπόκεινται στά τυπικά δεδομένα τοῦ προαναφερόμενου συναξαριακοῦ μοτίβου. Ὅπως γιά παράδειγμα ἡ περίπτωση τοῦ νεομάρτυρα Ἰωάννη ἀπό τήν Θάσο (1652), πού χωρίς νά ἀλλαξοπιστήσει ὁδηγεῖται στόν «καδή» ἀπό συκοφαντία Ἑβραίου ἔμπορα. Τοῦ ζητεῖται νά ἀλλαξοπιστήσει καί ἐκεῖνος μένει ἄκαμπτος στήν ὁμολογία τῆς πίστης του καί καρτερικός στό μαρτύριο, ἄν καί ἦταν παιδί μόλις δώδεκα ἐτῶν. Τέτοιες περιπτώσεις, σάν τοῦ παιδομάρτυρα Ἰωάννη ἀναιροῦν τίς θέσεις ὅσων ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ νεομάρτυρες ὑπῆρξαν διχασμένες προσωπικότητες πού πορεύθηκαν στό μαρτύριο, προκαλώντας τούς Ὀθωμανούς, κάτω ἀπό τήν ψυχολογική πίεση καί παρότρυνση τῶν πνευματικῶν τους, «μάλιστα ἁγιορειτῶν», πού διακατέχονταν ἀπό «μοναχικόν φανατισμόν». (Βλ. Μ. Γεδεών, Ἁγιοποιήσεις, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 33-38,65-70)


 

Ἡ συμβολή τοῦ Ἁγίου Ὅρους

Ὁ ἁγιώνυμος Ἄθως ὡς κατεξοχήν τόπος μετανοίας ἀναδείχθηκε λίκνο πνευματικῆς ἀναγέννησης γιά πολλούς νεομάρτυρες πού συνειδητοποίησαν τό ἀτόπημα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ τους. Μεταμελημένοι κατέφυγαν σέ ἔμπειρους ἁγιορεῖτες πνευματικούς, οἱ ὁποῖοι τούς ποδηγέτησαν στίς τρίβους τῆς μετανοίας μέ ἄσκηση καί προσευχή καί τούς ἐνίσχυσαν στό μαρτύριο, ἀκολουθώντας τους κατ’ αὐτό καί περισυλλέγοντας μέ εὐλάβεια τά λείψανά τους. Χαρακτηριστικές εἶναι οἱ περιπτώσεις τοῦ ἱερομόναχου Γερμανοῦ, πού ὑπῆρξε ἀλείπτης τοῦ νεομάρτυρα Ἀγαθαγγέλου τοῦ Ἐσφιγμενίτη καί τοῦ γέροντος Χατζηστεφάνου Ἁγιαννανίτη, ἀλείπτη τοῦ Νεκταρίου ἐκ Βρυούλλων.

Πολλά ἁγιορείτικα σκηνώματα ἀναδείχτηκαν πνευματικές παλαῖστρες καθοσίωσης γιά νεομάρτυρες, ὅπου προετοιμάστηκαν καί ἐξοπλίσθηκαν μέ παρρησία πρίν τήν ὁμολογία καί τό μαρτύριο, ὅπως οἱ σκῆτες Ἰβήρων, Καυσοκαλυβίων, Ἁγίας Ἄννης, οἱ μονές Ἐσφιγμένου, Ἰβήρων, Καρακάλου κ.α. Κλασική περίπτωση αὐτή τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, πού πρίν τό διδακτικό καί φωτιστικό του ἔργο καί τό μαρτυρικό τέλος του εἶχε ἤδη καταβάλει ὀβολούς ἀσκητικῶν καμάτων στήν Μονή τῆς μετανοίας του, τήν Φιλοθέου.

Πνευματικούς δεσμούς μέ τούς νεομάρτυρες ἀνέπτυξαν καί οἱ Κολλυβάδες, ἐκπρόσωποι τοῦ κινήματος τῆς φιλοκαλικῆς ἀναγέννησης, ὅπως ὁ Μακάριος Κορίνθου ὁ Νοταρᾶς, ὁ Ἀθανάσιος Πάριος καί ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Καί οἱ τρεῖς αὐτοί νεώτεροι ἅγιοι κατά τήν παρουσία τους στό Ἅγιον Ὅρος συνδέθηκαν ἄμεσα μέ νεομάρτυρες, γαλουχώντας κατά τήν μετάνοιά τους καί στηρίζοντάς τους στό μαρτύριο, ἀλλά καί βιογραφόντας καί ὑμνογραφόντας τά μαρτύρια καί τά «ἄθλα» τους. Ἐκτός ἀπό τό Νέον Μαρτυρολόγιον τοῦ ἅγιου Νικοδήμου, πού ἤδη ἀποτελεῖ ἀπό τό 1799 τήν πρώτη ἔντυπη νεομαρτυρολογική συλλογή, πού βασίζεται σέ παλαιότερες ἀνέκδοτες τοῦ Μελετίου Συρίγου καί τοῦ Ἰωάννη Καρυοφύλλη, ἔχουν ἐκδοθεῖ καί τῶν ἄλλων δύο ἁγίων, καθώς καί τοῦ ἁγίου Νικηφόρου τοῦ Χίου, νεομαρτυρολογικᾶ κείμενα (Συναξαριστής Νεομαρτύρων, Θεσσαλονίκη 1984). Ἡ σύγχρονη ἔρευνα ἔχει ἐντοπίσει νεομαρτυρολογικά κείμενα καί ἄλλων τερπνῶν ἁγιορειτῶν συναξαριογράφων καί ὑμνογράφων, ὅπως τῶν Νήφωνος, Ἀγαθαγγέλου καί Ἰωάσαφ τῶν Ἰβηροσκητιωτῶν, Ἰωνᾶ Καυσοκαλυβίτη (1765), Δοσιθέου Κωνσταμονίτη.

Στίς πλούσιες ἁγιορείτικες βιβλιοθῆκες, ὅπως καί σέ ἄλλα ἀρχεῖα, ὑπάρχει πλοῦτος πληροφοριῶν σχετικά μέ τούς νεομάρτυρες σέ ἀνέκδοτες πηγές, οἱ ὁποῖες καθώς ἐντοπίζονται μέ τήν ἔρευνα προσθέτουν πολλά νέα στοιχεῖα στό μεγάλο αὐτό κεφάλαιο τοῦ νεώτερου πνευματικοῦ μας βίου καί καθιστοῦν ἄκρως ἐνδιαφέρουσες τίς νεομαρτυρολογικές σπουδές.


Ἰδεολογικά Ἐρείσματα

Ἀπό ἰδεολογική ἄποψη οἱ νεομάρτυρες προβάλλονται ὡς ἀντίδοτο στούς ἐξισλαμισμένους καί τούς κρυπτοχριστιανούς, ὡς οἱ ἐν Χριστῷ ἀγωνιζόμενοι χριστιανοί, πού κερδίζουν τήν ἐσωτερική ἀγαλλίαση καί τήν ἱκανοποίηση τῆς αἰώνιας ζωῆς. Γι’ αὐτό καί περιγράφονται συνήθως ἐξαιρετικά χαρούμενοι πρίν τό μαρτύριο. Ἡ Ἐκκλησία περιβάλλοντας ἀμέσως τούς νεομάρτυρες μέ τό κύρος τῆς ἁγιοποίησης καί τῆς λειψανολατρείας, τούς προβάλλει ὡς ὑποδείγματα ἀγώνα καί σταθεροῦ φρονήματος στό δοκιμαζόμενο ποίμνιο. Γι’ αὐτούς τούς λόγους οἱ Τοῦρκοι προσπαθοῦν νά ἀποτρέψουν τό μαρτύριο μέ ὑποσχέσεις καί κολακεῖες, μέ βασανιστήρια πού διακόπτονται ἀπό νέες ὑποσχέσεις, γνωρίζοντας ὅτι τό μαρτύριο δημιουργεῖ ἥρωες, πού θά χρησιμοποιηθοῦν ἀπό τούς ὑπόδουλους ὡς ἑστίες νέας ἰδεολογίας καί πνευματικῆς συσπείρωσης, ὡς γέφυρες ἀντίστασης.

Οἱ νεομάρτυρες ἐπιχειροῦν ἤδη ἀπό τήν ἀρχή τοῦ μαρτυρίου τους ὁλοκληρωτικές ρήξεις μέ τήν μουσουλμανική κοινωνία, ἀποκηρύσσουν τό Ἰσλάμ, προσβάλλουν τά ἱερά του σύμβολα, λοιδοροῦν τόν προφήτη Μωάμεθ καί ὁλόκληρο τό σύστημα τῆς πίστης, ρίχνουν στήν γῆ καί ποδοπατοῦν σαρίκια καί ἐνδύματα, τά ὁποῖα συχνά φοροῦν μόλις πρίν τό μαρτύριο, ἀκριβῶς γιά νά ἔχουν τήν εὐκαιρία νά τά ἀπορρίψουν δημόσια καί τελετουργικά, διακηρύσσοντας καί συμβολικά τήν ἀποστασιοποίησή τους ἀπό τό Ἰσλάμ. Εἶναι συχνό φαινόμενο ὁ νεομάρτυρας, ἐνῶ ἔχει ἐπανέλθει στόν χριστιανισμό καί ζεῖ σέ ἄλλον τόπο ὡς χριστιανός, νά ἐπανέρχεται ἐκεῖ ὅπου ἐξισλαμίσθηκε κάποτε καί νά ἀποζητᾶ μέ κάθε τρόπο τό μαρτύριο. Οἱ πηγές μάλιστα ἀναφέρουν ὅτι κάποτε αὐτό γινόταν μέ τήν προτροπή τῆς Ἐκκλησίας, ὑπό τήν μορφή συμβουλῶν πού ἔδιναν στόν ὑποψήφιο νεομάρτυρα ὁ πνευματικός του καί ὁ ἐπιχώριος ἐπίσκοπος. Ἄν μάλιστα ὁ νεομάρτυρας εἶναι κληρικός ἤ μοναχός ἤ ἔχει θεολογική κατάρτιση καί παιδεία προκαλεῖ καί ἀναλαμβάνει θεολογικές συζητήσεις μέ ἀντίστοιχους, σέ βαθμό καί γνώσεις μουσουλμάνους, ἀπό τίς ὁποῖες προκύπτει πάντοτε, κατά τίς πηγές, ἡ ὑπεροχή τοῦ χριστιανισμοῦ. Συνεχίζεται ἔτσι, σέ λαϊκότερη ἐκδοχή, ἡ παράδοση τοῦ χριστιανο-ἰσλαμικοῦ διαλόγου, πού εἶναι ζωντανή σέ πολλά ἀντιρρητικά καί ἀπολογητικά κείμενα τῆς λόγιας θεολογικῆς γραμματείας τῶν Βυζαντινῶν.


Νεομαρτυρολογικά κείμενα – πηγές

Τά κείμενα αὐτά ἔχουν μία πρακτική λειτουργικότητα, καθώς ἐπαναλαμβάνουν, μέ ἀποδέκτες τούς πιστούς πού τά διάβαζαν ἤ τά ἄκουγαν στήν διάρκεια ἐκκλησιαστικῶν τελετῶν καί ἀκολουθιῶν, τίς ἀρχές τῆς πίστης, σέ μιὰ ἐποχή πού τό ποίμνιο τῆς Ἐκκλησίας, κάποτε μάλιστα καί οἱ ἀνώτεροι ποιμένες της, δέν εἶχε τήν εὐκαιρία νά κατηχεῖται καί νά γνωρίζει ἐκτενῶς τίς ἀρχές καί τά θεμέλια της πίστης του, πέρα ἀπό τήν πατροπαράδοτη λαϊκή του εὐσέβεια, πού βέβαια συχνά ὑπερβαίνει τήν θεωρία καί ὁδηγεῖ σέ πράξεις πίστης, μακριά ἀπό τήν παραπλανητική ἐγκαρτέρηση τῶν λόγων.

Τά ἁγιολογικά κείμενα τῶν νεομαρτύρων, τόσο ὡς πρός τήν δομή ὅσο καί ὡς πρός τό περιεχόμενο, ἀκολουθοῦν παλαιότερα πρότυπα. Τό ἴδιο συμβαίνει καί μέ τήν εἰκονογραφία τους, πού δανείζεται γνωστούς ἤδη εἰκονογραφικούς τύπους, προσθέτοντας ὅμως προσωπογραφικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά μέ ξεχωριστές ἐνδυματολογικές συνήθειες, ὅπως ἡ φουστανέλα τῶν εἰκόνων τοῦ ἁγίου Γεωργίου τοῦ ἐν Ἰωαννίνοις. Ἀλλά καί ἡ ὑμνολογία τους ἀκολουθεῖ τόν ἴδιο δρόμο, καθώς μάλιστα οἱ περισσότερες ἀπό τίς ἀκολουθίες πού ἔχουν συντεθεῖ γι’ αὐτούς παραμένουν ἀνέκδοτες σέ χειρόγραφους κώδικες. Σέ κάθε περίπτωση, ὁ παλαιός οἶνος ἔχει μπεῖ σέ νέους ἀσκούς, σύμφωνα μέ μιὰ πρακτική γνωστή ἀπό παλιά στόν ἑλληνικό πολιτισμό.