( Τὸ κείμενο βασίζεται στὴν ὁμιλία τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀναστασίου στὸ ἑλληνο γερμανικὸ συμπόσιο «Προοπτικές της Εὐρώπης», ποὺ διεξάχθη στὴν Ἀθήνα στὶς 9 Φεβρουαρίου 2007. )
Ἄρχισα νὰ ἀντιλαμβάνομαι τὴν τραγικότητα τοῦ κόσμου καὶ νὰ προβληματίζομαι γιὰ τὸ μέλλον τῆς Εὐρώπης στὴ διάρκεια τοῦ Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ ἡ ἤπειρός μας σφάδαζε κάτω ἀπὸ τὴ μανία τῶν πολεμικῶν συγκρούσεων, παρασύροντας στὴν αἱματοχυσία ὁλόκληρο τὸν πλανήτη.
Τότε βέβαια, στὶς πύλες τοῦ Ἅδου ποὺ εἶχε δημιουργήσει ἡ τρελὴ ἀλληλοσφαγή, ἦταν ἀδύνατο νὰ φαντασθεῖ κανεὶς μιὰ κοινὴ πορεία τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν. Ἐντούτοις, τὸ ὄνειρο τῆς ἑνωμένης Εὐρώπης ἔχει ἀρχίσει τὶς τελευταῖες δεκαετίες νὰ γίνεται πραγματικότητα. Μία διαδικασία, ἡ ὁποία δὲν στηρίζεται στὸ παλαιὸ πρότυπο τῆς Αὐτοκρατορίας, στὴν ἐπιβολή, δηλαδή, ἑνὸς λαοῦ ἐπάνω στοὺς ἄλλους, ἀλλὰ στὴ δημοκρατικὴ ἀντίληψη καὶ σὲ ἕνα νέο ὅραμα εἰρηνικῆς συνύπαρξης βάσει κοινῶς ἀποδεκτῶν ἀξιῶν καὶ ἀρχῶν.
Γιὰ νὰ ἀνθίσει καὶ νὰ καρποφορήσει ἡ ἰδέα τῆς εὐρωπαϊκῆς ἑνότητας χρειάστηκε νὰ ξεπεραστοῦν πολλὲς προκαταλήψεις, δυσπιστίες καὶ ὁμαδικὲς ψυχώσεις ποὺ καλλιέργησαν ἀνταγωνισμοὶ αἰώνων. Τὸ χριστιανικὸ ὑποσυνείδητο, ἀκόμα καὶ τῶν ἐκκοσμικευμένων στρωμάτων τῆς Εὐρώπης, συνέβαλε στὸν τονισμὸ βασικῶν ἀρχῶν, ὅπως ὁ σεβασμὸς στὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ἰδιοπροσωπία ἀτόμων καὶ λαῶν, ἡ δημοκρατία, ἡ ἰσότητα, ἡ εἰρήνη, ἡ δικαιοσύνη, ἡ κοινωνικὴ ἀλληλεγγύη.
Εὐρωπαϊκὴ θρησκευτικὴ πολυμορφία
Ἐκ παραδόσεως, οἱ Εὐρωπαῖοι κατὰ πλειοψηφία εἶναι Χριστιανοί, διηρημένοι σὲ διάφορες Ἐκκλησίες καὶ Ὁμολογίες. Μαζί τους συμβιοῦν Ἑβραϊκὲς Κοινότητες, οἱ ὁποῖες ἐπίσης παρουσιάζονται διαφοροποιημένες ἀπ’ ἀλλήλων, ὅπως καὶ Ἰσλαμικὲς Κοινότητες διαφορετικῆς ἐθνικῆς καταγωγῆς. Ἐπιπλέον, ὁμάδες βουδιστικές, ἰνδουιστικές, σίκ, μπαχάι, κ.ἄ.
Τὸ πρόβλημα τῶν σχέσεων τῶν Χριστιανῶν μὲ τὶς ἄλλες Θρησκεῖες γενικὰ παρουσιάζει δύο πλευρές. Ἡ πρώτη εἶναι πρακτική: Ἡ ἀναγκαία συμβίωση μὲ ἀνθρώπους ἄλλων θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. Σ’ αὐτὴ τὴν περίπτωση, πρόκειται γιὰ ἕνα «διάλογο ζωῆς», ὅπου ἡ μόνη ἐνδεδειγμένη στάση εἶναι ἡ εἰρηνικὴ συνύπαρξη, ὁ σεβασμὸς τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, ἀλλὰ ἀκόμη, καὶ ἡ συνεργασία σὲ θέματα κοινωνικῆς ἁρμονίας καὶ προόδου. Ἡ δεύτερη εἶναι θεωρητική: Ἡ κατανόηση τῶν ἄλλων θρησκειῶν ἀπὸ πλευρᾶς θεολογικῆς.
Ὅπως ἡ ζωὴ τοῦ Χριστοῦ -τοῦ νέου Ἀδὰμ- ἔχει παγκόσμιες συνέπειες, τὸ ἴδιο καὶ ἡ ζωὴ τοῦ μυστικοῦ Σώματός Του, τῆς Ἐκκλησίας, ἔχει παγκόσμια ἐμβέλεια καὶ ἐνέργεια. Οἱ προσευχές της καὶ τὰ ἐνδιαφέροντά της ἀγκαλιάζουν τὴν ἀνθρωπότητα ὁλόκληρη. Ἡ Ἐκκλησία προσφέρει τὴ Θεία Εὐχαριστία καὶ τὴ δοξολογία της ὑπὲρ τῶν πάντων. Ἐνεργεῖ ὑπὲρ τοῦ κόσμου ὁλοκλήρου. Ἀκτινοβολεῖ τὴ δόξα τοῦ ζῶντος Κυρίου σὲ ὅλη τὴν κτίση.
Μία στάση ζωῆς, ἡ ὁποία σέβεται τὶς θρησκευτικὲς ἀρχὲς καὶ ἀπόψεις τῶν ἄλλων, δὲν σημαίνει συγκρητισμὸ καὶ ἀλλοτρίωση τῆς χριστιανικῆς πίστης. Ἀντίθετα, ἀπαιτεῖ οὐσιαστικὴ γνώση τῆς πίστης μας μαζὶ μὲ μιὰ συνεχῆ βίωσή της ἐν μετανοία, ταπεινοσύνη καὶ γνήσια ἀγάπη. Τὸ μήνυμα τῶν Προκαθημένων τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν στὴν πανηγυρικὴ συλλειτουργία στὴ Βηθλεὲμ στὶς 7 Ἰανουαρίου τοῦ 2000 τόνισε: «Προσβλέπομεν πρὸς τὰς ἄλλας μεγάλας θρησκείας, ἴδιᾳ δὲ τὰς μονοθεϊστικάς, τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καὶ τοῦ Ἰσλάμ, προτιθέμενοι νὰ οἰκοδομήσωμεν ἔτι πλέον τὰς προϋποθέσεις διαλόγου μετ’ αὐτῶν ἐπὶ τῷ τέλει τῆς εἰρηνικῆς συνυπάρξεως ὅλων τῶν λαῶν... Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἀπορρίπτει τὴν μισαλλοδοξίαν καὶ καταδικάζει τὸν θρησκευτικὸν φανατισμόν, ὁποθενδήποτε ἤθελον ἐκδηλωθεῖ τοιαῦτα φαινόμενα». Γενικά, ὑποστηρίζει τὴν ἁρμονικὴ συνύπαρξη τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων καὶ μειονοτήτων καθὼς καὶ τὴν ἐλευθερία συνείδησης τοῦ κάθε ἀνθρώπου καὶ τοῦ κάθε λαοῦ.
Τὸ βασικότερο χαρακτηριστικὸ στὴ σύγχρονη Εὐρώπη εἶναι τὸ αὐξανόμενο ποσοστὸ αὐτῶν ποὺ δηλώνουν ὅτι δὲν θέλουν νὰ ἀνήκουν σὲ καμιὰ θρησκεία. Στὶς χῶρες τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, τὸ ποσοστὸ τῶν χριστιανῶν ἔχει σημαντικὰ μειωθεῖ. Στὴν Τσεχία πχ. οἱ χριστιανοὶ ἀποτελοῦν τὸ 33%. Παλαιότερη στατιστική (του 1990) ἀνέφερε ὅτι σὲ 15 χῶρες τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης ἐδήλωναν κατὰ μέσο ὄρο ὅτι τὸ 70% πιστεύουν σὲ Θεό, τὸ 61% σὲ ψυχή, τὸ 43% σὲ ζωὴ μετὰ θάνατο, τὸ 33% σὲ ἀνάσταση τῶν νεκρῶν. Τὸ δὲ 40% δὲν ἐκκλησιάζονται ποτέ. Βεβαίως, οἱ θρησκευτικὲς στατιστικὲς εἶναι πολὺ σχετικές. Συχνά, τὰ στοιχεῖα ποὺ δίνουν προκαλοῦν σύγχυση (πχ. ἡ τελευταία στατιστικὴ σημειώνει ὅτι στὴ Σουηδία οἱ χριστιανοὶ ἀποτελοῦν τὸ 91% ἐνῶ ἐκείνη τοῦ 1990, ὅτι σὲ Θεὸ πιστεύουν τὸ 45%! Τὴ θρησκευτικὴ αὐτὴ πολυμορφία κάνει περισσότερο σύνθετη τὸ γεγονὸς ὅτι καὶ ὅσοι δηλώνουν ὅτι ἀνήκουν σὲ κάποια θρησκευτικὴ κοινότητα, σὲ μεγάλο ποσοστὸ ἔχουν διαποτιστεῖ μὲ ἀδιαφορία, ἀπὸ τὸ ἦθος τῆς ἐκκοσμίκευσης ποὺ διαχέεται στὸν κοινωνικὸ βίο τῶν περισσοτέρων εὐρωπαϊκῶν χωρῶν. Στὴν ἀτμόσφαιρα αὐτὴ τῆς ἐκκοσμίκευσης ἀναπνέουν βεβαίως καὶ κοινωνίες ἐκ παραδόσεως Ὀρθόδοξες. Καίτοι, σύμφωνα μὲ τὶς στατιστικές, σὲ ὁρισμένες περιοχὲς πάνω ἀπὸ τὸ 90% δηλώνουν Ὀρθόδοξοι.
Τὸ ρεῦμα τῆς θρησκευτικῆς ἀδιαφορίας στὴν Εὐρώπη συχνὰ γίνεται πιὸ ὁρμητικὸ μὲ τὴν ἐπίμονη παρέμβαση κύκλων ποὺ ἐπιμένουν νὰ ἐξοβελίσουν τὴ θρησκεία ἀπὸ τὴν κοινωνικὴ ζωή. Συνήθως, ἔχοντας ὡς πρότυπο τὴ γαλλικὴ laicite, προβάλλουν ἐπίμονα ἀπόλυτες θέσεις. Ὑπάρχει μία τάση νὰ ἐξελιχθεῖ ἡ μαχητικὴ ἐκκοσμίκευση (secularism) σὲ ἕνα εἶδος ψευδοθρησκείας. Ἐπιδιώκοντας νὰ σπρώξει στὸ περιθώριο τὶς παραδοσιακὲς θρησκεῖες, καὶ ἰδιαίτερα τὸν Χριστιανισμό, σὲ γκέτο ὅπου θὰ ἐπιτρέπεται νὰ ζεῖ, ὄχι ὅμως καὶ νὰ δρᾶ κοινωνικά. Ἔμμεσα ζητεῖ νὰ προωθήσει τὸ παλαιὸ σοβιετικὸ πρότυπο γιὰ τὸν περιορισμὸ τῆς θρησκείας. Ὅπως φάνηκε στὴ διαδικασία τῆς σύνταξης τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Συντάγματος, οἱ φονταμενταλιστὲς τῆς laicite πέτυχαν νὰ ἔχουν ἀποφασιστικὴ ἐπιρροή.
Παράλληλα μὲ τὸ ρεῦμα τῆς ἐκκοσμίκευσης, τὸ κοινό τῆς Εὐρώπης ἐπηρεάζεται τελευταίως ἀπὸ ἀόριστες θρησκευτικὲς μεταφυσικὲς ἰδέες. Χαρακτηριστικὰ τὴν ἀποκαλύπτουν τὰ best seller τῆς παιδικῆς λογοτεχνίας. Γιὰ τὰ παιδιὰ τοῦ 20ου αἰώνα, ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ ἀγαπημένους ἥρωες ἦταν ὁ Oliver Twist τοῦ Ch. Dickens. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 21ου αἰώνα, τὴ θέση του ἔχει πάρει ὁ Χάρυ Πότερ τῆς G.K. Rowling. Στὴν ἱστορία τοῦ Oliver Twist, τὸ Καλὸ καὶ τὸ Κακὸ προσδιορίζονται σὲ μεγάλο βαθμὸ μὲ κοινωνικοὺς ὅρους. Στὶς περιπέτειες τοῦ Χάρυ Πότερ, τὸ Καλὸ καὶ τὸ Κακὸ ἀνήκουν στὴ σφαῖρα τῆς μεταφυσικῆς καὶ ἐκπορεύονται ἀπὸ τὴ μοῖρα. Στὴν πρώτη περίπτωση, ἡ τραγικότητα τῆς ζωῆς μεταμορφώνεται μὲ τὴν παρέμβαση ἑνὸς εὐγενοῦς διανοούμενου. Ἀντίθετα, ὁ ἥρωας τῶν σημερινῶν παιδικῶν βρίσκει καταφύγιο στὸ σκοτεινὸ κόσμο τῆς φαντασίας, διότι τὸ ὁρατὸ περιβάλλον τοῦ εἶναι ἐχθρικό. Τὸ μαγικὸ ραβδὶ στὸ χέρι του ἀλλάζει τὴν εἰκόνα τοῦ κόσμου. Πρόθεσή του εἶναι νὰ ὁρίσει τὸ περιβάλλον του χρησιμοποιώντας μεταφυσικὲς ἀόρατες δυνάμεις τοῦ σύμπαντος. Ἡ ἐκπληκτικὴ ἐπιτυχία στὸ εὐρὺ ἀναγνωστικὸ κοινὸ σὲ πάρα πολλὲς χῶρες φανερώνει τὴν ἰδιαίτερη γοητεία ποὺ ἀσκεῖ σήμερα ἡ φυγὴ στὸ φανταστικό, σὲ κόσμους μαγικούς, Συγχρόνως, ὅμως, φανερώνει τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ μία περιοχὴ ποὺ ὑπερβαίνει τὴν κλασικὴ λογικὴ στὴν ὁποία στηρίχθηκε ὁ Εὐρωπαϊκὸς Διαφωτισμὸς στὸ χῶρο τῆς ἐπιστήμης, τῆς φιλοσοφίας, τῆς αἰσθητικῆς δίνοντας ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στὴν κριτικὴ λειτουργία τοῦ ὀρθοῦ λόγου σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα.
Ὁ προηγούμενος αἰώνας κύλησε μέσα στὴν ἐπιρροή, ἀλλὰ καὶ τὶς ἀναστατώσεις καὶ τὶς ἐλπίδες ποὺ δημιούργησαν σὲ ἑκατομμύρια ἀνθρώπους ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ ὁ Μαρξισμὸς καὶ ὁ Λενινισμός, μὲ τὸ ὄνειρο τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ὁ Φιλελευθερισμός, ἡ βιομηχανικὴ ἐπανάσταση, ἡ ἀνάπτυξη τῆς τεχνολογίας ποὺ ὑποσχέθηκε τὴ λύση ὅλων τῶν ἀνθρώπινων προβλημάτων μὲ τὴν ἐπιστημονικὴ πρόοδο.
Παράλληλα μὲ τὴν ἐκκοσμίκευση καὶ τὴ θρησκευτικὴ ἀδιαφορία ποὺ διαχέονται στὴν Εὐρώπη, παρατηρεῖται σήμερα σὲ παγκόσμια κλίμακα μία ἀναζωπύρωση τοῦ θρησκευτικοῦ ἐνδιαφέροντος γιὰ τὸ Ὑπερβατικό, γιὰ τὸ Θεό. Μία μεταφυσικὴ ἀναζήτηση. Ἐδῶ ὅμως διαφαίνονται δύο κίνδυνοι: Πρῶτον, ἡ ἀλλοίωση τῆς θρησκευτικῆς ἐμπειρίας μὲ μεταλλαγμένα προϊόντα διάφορων θρησκευτικῶν θεωριῶν ποικίλης προέλευσης ποὺ προτείνουν μία ἀόριστη μεταφυσικὴ καὶ πνευματικότητα, ἡ ὁποία τελικὰ ὁδηγεῖ σὲ ἕνα ἀπροσδιόριστο κενό. Δεύτερον, ἡ στρέβλωση τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος, μὲ προσανατολισμὸ τὴν περιφρόνηση τῶν ἀντιφρονούντων καὶ τὸ μίσος. Μὲ ἀποκορύφωμα, ἕνα κράμα βίας καὶ θρησκευτικῶν συνθημάτων ποὺ ἐνισχύουν σειρὰ ἀπὸ τρομοκρατικὲς ἐνέργειες.
Στὸ θρησκευτικὸ μωσαϊκό της Εὐρώπης ἕνα σοβαρὸ τμῆμα πλέον κατέχει τὸ Ἰσλάμ. Στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση διαβιοῦν σήμερα πολλὰ ἑκατομμύρια μουσουλμάνοι διαφορετικῶν ἐθνικῶν καταγωγῶν: Περίπου 4 ἑκατ. στὴ Γαλλία, 2,5 ἑκατ. στὴ Γερμανία, 2 ἑκατ. στὴ Βρετανία, 0,5 ἑκατ. στὴν Ὀλλανδία, 0,5 ἑκατ. στὴν Ἰταλία, 300 χιλιάδες στὸ Βέλγιο, κλπ.
Μὲ τὴν ἔναρξη τοῦ 21ου αἰώνα, κεντρικὴ θέση στὴν παγκόσμια δημόσια σκηνὴ πῆρε μία ἔντονη ἀντιπαράθεση Δυτικοῦ κόσμου καὶ Ἰσλάμ, γεγονὸς ποὺ ἐπηρεάζει πολυτροπα καὶ τὴν Εὐρώπη. Οἱ τρομοκρατικὲς ἐνέργειες οἱ ὁποῖες ἄρχισαν μὲ αὐτὴ τῆς 11ης Σεπτεμβρίου τοῦ 2001 καὶ συνεχίστηκαν στὴ Μαδρίτη, τὸ Λονδίνο καὶ ἀλλοῦ, ἐγκαινίασαν τὴ σύγκρουση μεταξὺ ὁρισμένης μερίδας τοῦ Ἰσλὰμ καὶ τῆς Δύσης. Διάφορες ἐνέργειες τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, ὅσο καὶ παραλείψεις, ἔχουν συμβάλλει στὸ νὰ φαίνεται ὅτι κινούμεθα πρὸς «σύγκρουση πολιτισμῶν». Πολλοὶ χριστιανοὶ τῆς Εὐρώπης ἀντιθέτως ἐπιμένουμε στὸ διάλογο καὶ τὴ σύμπραξη τῶν πολιτισμῶν, στὸ σεβασμὸ τῆς ἐλευθερίας καὶ τῶν δικαιωμάτων τῶν ἄλλων καὶ τὴν ἀποφυγὴ δαιμονοποιήσης τοῦ διαφορετικοῦ.
Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Δυτικοῦ κόσμου ἔχει ἐπικεντρωθεῖ σὲ μία μορφὴ/τάση τοῦ Ἰσλάμ, τὴν ἐπιθετική, ποὺ ἐπικαλεῖται τὴ Τζιχάντ. Ὁ ὅρος αὐτὸς ἀνακριβῶς ἔχει ἀποδοθεῖ ὡς «ἱερὸς πόλεμος». Ἡ ἐτικέτα «ἱερὸς» εἶναι περιέργως μία δυτικὴ προσθήκη. Τζιχὰντ κατὰ κυριολεξία σημαίνει «τὸ νὰ ἀγωνίζεται, νὰ παλεύει κανεὶς» καὶ μπορεῖ καλύτερα νὰ ἀποδοθεῖ ὡς «πάλη» («ἀγώνας»). Ὁρισμένοι μουσουλμάνοι ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ Τζιχὰντ ἀναφέρεται στὴν πνευματικὴ πάλη, ἄλλοι ὅτι στηρίζει τὴν ἄμυνα κατὰ τῆς διαφθορᾶς τῆς πίστης καὶ τῆς ἠθικῆς καὶ ὄχι τὸν ἐπιθετικὸ πόλεμο. Ἀλλὰ αὐτὲς οἱ ἑρμηνεῖες δὲν εἶναι ἀποδεκτὲς ἀπὸ τοὺς ἀκραίους ἰσλαμιστές, οἱ ὁποῖοι σὲ πολλὲς χῶρες ἐπηρεάζουν τὴν πλειοψηφία. Τὸ Ἰσλὰμ ὅμως στὸ σύνολό του δὲν ταυτίζεται μὲ τὴν τρομοκρατία. Κρύβει ἐπίσης πολὺ σημαντικὲς θρησκευτικές, πνευματικὲς καὶ πολιτιστικὲς δυνάμεις καὶ ὀφείλουμε νὰ τὸ προσεγγίσουμε μὲ ἰδιαίτερη προσοχή.
Ἡ Εὐρώπη δὲν νομίζω ὅτι ἀπειλεῖται ἀπὸ ἕνα τρομοκρατικὸ Ἰσλάμ. Τὸ πιὸ οὐσιαστικὸ πρόβλημα εἶναι ἡ μουσουλμανικὴ διείσδυση καὶ ἀνάπτυξη. Τὸ κρίσιμο σημεῖο γιὰ τὴν ἤπειρό μας σήμερα δὲν εἶναι τόσο ὅτι τὸ Ἰσλάμ, ἀραβικὸ - τουρκικό, συναντᾶ μία κατὰ παράδοση χριστιανικὴ κοινωνία, ὅσο ὅτι αὐτὸ εἰσέρχεται σὲ μία Εὐρώπη στὴν ὁποία ἡ χριστιανικὴ συνείδηση καὶ ζωὴ εἶναι διαβρωμένες ἀπὸ τὴν ἀδιαφορία καὶ τὴν ἐκκοσμίκευση. Μὲ λαοὺς ποὺ λέγονται μὲν χριστιανικοί, ἀλλὰ δὲν ἐμπνέονται ἀπὸ τὶς χριστιανικὲς ἀξίες, δὲν ζοῦν τὴ χριστιανικὴ πίστη. Αὐτὸ τὸ ἔλλειμμα πίστης, μὲ τὰ πολυποίκιλα κενὰ ποὺ ἀφήνει, μπορεῖ νὰ στοιχίσει πολλαπλὰ στὴ νέα συνύπαρξη ποὺ ἐπιχειρεῖται, διευκολύνοντας τὴν εὐρύτερη ἐπιρροὴ τοῦ Ἰσλάμ. Ἕνα θρήσκευμα μὲ πίστη καὶ ἐνθουσιασμὸ διαθέτει σφρίγος ἐπίδρασης, πράγμα τὸ ὁποῖο στερεῖται μία χαλαρὴ θρησκευτικὴ κοινωνία ποὺ στηρίζει τὴν ἰσχὺ της πρωτίστως στὸν τεχνολογικὸ ἐξοπλισμό.
Τὸ δέον γιὰ τοὺς χριστιανοὺς
Πρώτιστο χρέος τῶν χριστιανῶν τῆς Εὐρώπης ἀποτελεῖ ἡ ὑπέρβαση τῶν ἀντιθέσεων, οἱ ὁποῖες δὲν εἶναι μόνο θρησκευτικοῦ χαρακτήρα, ἡ συνεργασία μεταξύ τους καὶ ἡ συνειδητὴ προσπάθεια γιὰ περαιτέρω προσέγγιση.
Ἤδη στὸν προηγούμενο αἰώνα εἶχαν συντελεσθεῖ σοβαρὰ βήματα γιὰ τὴν καλύτερη γνωριμία καὶ ἐν πολλοῖς τὴν ἀλληλοκατανόηση. Στὴ Διάσκεψη τῶν Εὐρωπαϊκῶν Ἐκκλησιῶν (Conference of European Churches) μετέχουν σήμερα 126 εὐρωπαϊκὲς Ἐκκλησίες καὶ Κοινότητες (Ὀρθόδοξοι, Ἀγγλικανοί, Λουθηρανοί, Πρεσβυτεριανοί, Βαπτιστὲς καὶ ἄλλες προτεσταντικὲς ὁμάδες). Καὶ ἡ Διάσκεψη αὐτὴ συνεργάζεται ἁρμονικὰ μὲ τὸ «Συμβούλιο τῶν καθολικῶν ἐπισκοπικῶν Διασκέψεων» (Consilium Conferentiarum Episcoporum Europae [CCEE]). Ἐφέτος μάλιστα, ἑτοιμάζουμε ἀπὸ κοινοῦ τὴν 3η Εὐρωπαϊκὴ Οἰκουμενικὴ Συνέλευση (τὸ Σεπτέμβριο, στὸ Σιμπιοὺ τῆς Ρουμανίας), μὲ θέμα: «Τὸ φῶς τοῦ Χριστοῦ γιὰ τὴν Ἐκκλησία, τὴν Εὐρώπη, τὸν κόσμο». Στὸν αἰώνα μας, σὲ ἐπανειλημμένες ἐπίσημες συναντήσεις ἡγετῶν τῶν Εὐρωπαϊκῶν Ἐκκλησιῶν ἔχει διακηρυχθεῖ αὐτὴ ἡ ἀνάγκη, ὅπως τὸ προαναφερθὲν Μήνυμα τῶν Προκαθημένων τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν στὸ πανηγυρικὸ συλλείτουργο στὴ Βηθλεὲμ στὶς 7 Ἰανουαρίου 2000. Τελευταίως, στὶς διακηρύξεις στὴν Κωνσταντινούπολη ἀπὸ τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη Βαρθολομαῖο καὶ τὸν Πάπα Βενέδικτο XVI, καθὼς καὶ κατὰ τὴν Ἐπίσκεψη τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν Χριστοδούλου στὴ Ρώμη, κτλ.
Δὲν λείπουν ὅμως καὶ οἱ ἀντίθετες φωνὲς ποὺ ἐπιμένουν στὸ status quo. Τόσο στὴν Ἀνατολή, ὅσο καὶ στὴ Δύση, ὑπάρχουν ὁμάδες χριστιανῶν (πχ. ἀκραῖοι Εὐαγγελικοὶ καὶ Ὀρθόδοξοι κύκλοι) ποὺ ἀντιτίθενται σὲ πρωτοβουλίες γιὰ τὴ χριστιανικὴ προσέγγιση. Τὸ ἐπιχείρημα εἶναι ὅτι οἱ ἐπαφές μας μὲ τοὺς ἑτεροδόξους ἀπειλοῦν νὰ ἀλλοτριώσουν τὸ Ὀρθόδοξο φρόνημα κὰ ἦθος. Ἄλλοι πιστεύουμε ὅτι εἶναι χρέος μας νὰ συμμετέχουμε σ’ αὐτή, συμμεριζόμενοι τοὺς κοινοὺς προβληματισμοὺς καὶ προσφέροντας τὴν Ὀρθόδοξη μαρτυρία.
Ἀσφαλῶς, ὑπάρχουν πολλὰ προβλήματα θεολογικά, ἐκκλησιολογικά, πρακτικά, τὰ ὁποία χωρίζουν τοὺς χριστιανοὺς τῆς Εὐρώπης. Καὶ θὰ χρειασθεῖ ὑπεύθυνη καὶ συστηματικὴ συζήτηση ἐπὶ διαφόρων θεμάτων. Κανεὶς πάντως ἀπὸ ὅσους μετέχουν στὶς διαχριστιανικὲς σχέσεις δὲν εἶναι διατεθειμένος νὰ ἀρνηθεῖ τὴν ταυτότητά του. Ἄλλωστε, ἡ οὐσιαστικὴ συμβολή μας δὲν εἶναι ὁ συμβιβασμὸς - σιωπή, ἀλλὰ ἡ σοβαρὴ κριτικὴ σκέψη, ἡ προσφορὰ τοῦ θησαυροῦ τῆς παράδοσης καὶ θεολογίας ποὺ συνδέει ὀργανικὰ τὸ σήμερα μὲ τὴν ἀποστολικὴ ἐποχή.
Γενικὰ πάντως, θὰ ἦταν τραγικό, ἐνῶ οἱ πολιτικές, ἐπιστημονικές, πολιτιστικές, οἰκονομικὲς δυνάμεις προωθοῦν τὴν ἑνότητα τῶν πολιτῶν τῆς Εὐρώπης στηρίζοντας ἔτσι τὴν εἰρήνη καὶ τὴν ἀσφάλεια τῆς ἠπείρου, οἱ Ἐκκλησίες νὰ στηρίζουν καὶ νὰ ἐπιδιορθώνουν τὰ παραπετάσματα ἀνάμεσά τους. Κάτι χειρότερο: Θὰ ἦταν σκάνδαλο.
Παράλληλα πρὸς τὴν προσπάθεια προσέγγισης στὴ σύγχρονη συζήτηση γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τῆς εὐρωπαϊκῆς ταυτότητας καὶ τὶς προοπτικές τῆς ἠπείρου μας, οἱ Χριστιανοὶ ὀφείλουμε νὰ ὑπενθυμίσουμε ὅτι: στὴ διαμόρφωση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, πρωταγωνιστικὸ ρόλο διαδραμάτισαν τὸ ἑλληνικὸ πνεῦμα, τὸ ρωμαϊκὸ καὶ τὸ χριστιανικό. Ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ σκέψη συνεισέφερε τὴν ἰδέα τῆς δημοκρατίας, τῆς ἐλευθερίας καὶ τοῦ κάλλους, ἡ ρωμαϊκὴ παράδοση τὶς ἀρχὲς τῆς ὀργάνωσης, τῆς διοίκησης καὶ τοῦ δικαίου, καὶ ὁ Χριστιανισμὸς τὴ δύναμη τῆς πίστης, τῆς συγγνώμης καὶ τῆς ἀγάπης. Ἀκόμη, ὁ Χριστιανισμὸς προσέφερε ζωτικὰ στοιχεῖα, ὅπως τὴν ἀποκάλυψη τῆς δυναμικῆς τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς ἀγάπης μέσα στὴν ἱστορία, τὴν πίστη σὲ κάτι ποὺ ἐκ πρώτης ὄψεως φαίνεται λογικὰ ἀδύνατο -κάτι ποὺ ὁδήγησε στὴ γενικότερη ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας καὶ τῆς ἐπιστημονικῆς πέρα ἀπὸ τὰ φαινόμενα καὶ τὴν ἁπλὴ ἀναγκαιότητα- καὶ μία διάθεση ἀγωνιστική, γιὰ τὴν αὐθυπέρβαση στὸν πνευματικὸ βίο, ἡ ὁποία ἀναδιπλώνει ὅλες τὶς ἀνθρώπινες δυνάμεις σὲ μία συνεχῆ μεταμορφωτικὴ πορεία.
Συχνὰ ἀποσποῦμε ὁρισμένες πνευματικὲς ἀξίες καὶ δίνουμε σ’ αὐτὲς ἀποκλειστικὰ τὴν ἰθαγένεια τῆς μίας ἢ τῆς ἄλλης καταγωγῆς. Ἱστορικὰ ὅμως αὐτὲς δέχθηκαν ἀλληλεπιδράσεις, ἀλληλοσυμπληρώθηκαν καὶ τελικὰ συμβιώνουν σὲ ἀλληλοπεριχώρηση. Ἀκόμα καὶ ὅταν ἀμφισβητήθηκαν ἀπὸ τὴ μία ἢ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ἐξελίχθηκαν καὶ ὡρίμασαν.
Ἡ πνευματικὴ ζωτικότητα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ στηρίζεται στὴν πνευματικὴ ἀναζήτηση, τὴν κριτικὴ στάση, τὸ διάλογο, τὴν αὐτοκριτική, τὴν προσπάθεια ὑπερβάσης τῆς ἀποτυχίας, τὴ σύνθεση, τὸν οἰκουμενικὸ προβληματισμό. Αὐτὰ ἀσφαλῶς σχετίζονται τόσο μὲ τὴν κληρονομία τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ὅσο καὶ μὲ τὴ δυναμική τῆς χριστιανικῆς ἠθικῆς: τὴ διάθεση μετανοίας, κάθαρσης καὶ ἀνανέωσης.
Εἶναι, λοιπόν, ἀνάγκη στὴ νέα ἰδεολογικὴ θρησκευτικὴ ζύμωση ἡ Εὐρώπη νὰ ἐπανεύρει τὸ πνευματικό της ὑπόβαθρο, τὶς χριστιανικές της ρίζες. Καὶ νὰ ἀφήσει ἐλεύθερα τοὺς χυμούς τους νὰ ζωογονήσουν τὴ ναρκωμένη πνευματική της ζωή. Νὰ συνειδητοποιήσει ὅτι δὲν ἀρκεῖ ἡ τεχνολογικὴ δύναμη γιὰ τὴ διαμόρφωση ἐλεύθερων καὶ ὑπεύθυνων ἀνθρώπων, γιὰ τὴν ἐξασφάλιση τῆς συνοχῆς τῆς κοινωνίας. Βεβαίως, οἱ χριστιανικὲς Ἐκκλησίες δὲν ἐπιτρέπεται νὰ γίνουν οὔτε κύριοι, οὔτε ὑπηρέτες, οὔτε ἐργαλεῖο τοῦ κράτους. H σαφὴς ἀναφορά μας στὶς χριστιανικὲς καταβολὲς τῆς Εὐρώπης οὔτε κατὰ τῆς ἀνεξιθρησκείας εἶναι οὔτε κατὰ τῆς συνύπαρξης μὲ ἀνθρώπους ἄλλων θρησκευτικῶν παραδόσεων ἢ φιλοσοφικῶν ἀντιλήψεων. Ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο. Τὸ νηφάλιο χριστιανικὸ πνεῦμα ἐξασφαλίζει τὸν εἰλικρινῆ σεβασμὸ στὴν ἀξία τοῦ κάθε ἀνθρώπινου προσώπου καὶ λαοῦ.
Πιὸ ἄμεσα, στὴ δημόσια συζήτηση ποὺ γίνεται σήμερα στὴν Εὐρώπη, εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ ὑπερασπισθοῦμε τὸ δικαίωμα τοῦ ἀνθρώπου νὰ ἀναφέρεται στὸ ἱερό, στὸ ἅγιο, στὸν προσωπικὸ Θεὸ καὶ νὰ ἐκφράζει δημόσια τὴν πίστη του. Ὁ χλευασμὸς τῆς χριστιανικῆς πίστης ποὺ καλλιέργησαν ὁρισμένοι μαχητικοὶ ἀθεϊστικοὶ κύκλοι, δὲν ἔχει θέση σὲ μία Εὐρώπη, ἡ ὁποία στηρίζεται στὸ σεβασμὸ τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας. Εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ ὑπερασπισθοῦμε τὸ δικαίωμα τῶν Ἐκκλησιῶν μας νὰ ρυθμίζουν ἐλεύθερα τὴ συμπεριφορὰ τους σύμφωνα μὲ τὶς δικές τους παραδόσεις καὶ νὰ διακηρύσσουν δημόσια τὶς χριστιανικές τους πεποιθήσεις.
Οἱ Ἐκκλησίες τῆς Εὐρώπης ὀφείλουν προσέτι νὰ ὑπενθυμίζουν πρὸς ὅλες τὶς κατευθύνσεις ὅτι ἡ ἤπειρός μας εἶναι πολὺ εὐρύτερη ἀπὸ ὅ,τι ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση. Καὶ ὅτι ἀποτελοῦν τὸν αὐτονόητο πνευματικὸ δεσμὸ μὲ ὅλες τὶς εὐρωπαϊκὲς χῶρες, οἱ ὁποῖες ἀκόμη δὲν ἀνήκουν σὲ αὐτή, ἐπιμένοντας στὴν ἀνάγκη συνδιαλλαγῆς καὶ συμφιλίωσης. Ἡ Εὐρώπη εἶναι ἕνα σύμπλεγμα ἀπὸ ἄπειρες ἀντιθέσεις. Διαφορετικὲς καὶ πολὺ συχνὰ ἀντίθετες ψυχικὲς διαθέσεις γεννιοῦνται στὸν Βορρᾶ καὶ τὴ Μεσημβρία, στὴ Δύση καὶ τὴν Ἀνατολή. Τὸ εὐρωπαϊκὸ πνεῦμα προϋποθέτει τὴν κατανόηση τῆς ἁρμονίας τοῦ εὐρωπαϊκοῦ συνόλου. Ἡ μεγάλη ἀξία αὐτοῦ τοῦ συνόλου εἶναι ὅτι κατόρθωσε νὰ ἑνώσει σὲ μία ἀνώτερη σύνθεση τὶς ἀντιθέσεις ποὺ τὸ ἀποτελοῦν (Γ. Θεοτοκᾶς). Οἱ Ἐκκλησίες τῆς Εὐρώπης καλοῦνται νὰ συμβάλλουν στὴν ἁρμονικὴ συμβίωση τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν δείχνοντας σεβασμὸ στὴν ποικιλία τῶν παραδόσεών τους, καλοῦνται νὰ ἐργασθοῦν γιὰ μία ἑνότητα σεβόμενη τὴ διαφορετικότητα.
Τὸ σημαντικότερο, ὅμως, γιὰ τοὺς Χριστιανοὺς εἶναι ἡ ἐσωτερικὴ ἀνανέωση καὶ ἡ οὐσιαστικὴ βίωση τῶν ἄρχων τοῦ Εὐαγγελίου. Ἕνας ἐπιφανειακὸς καὶ συμβατικὸς Χριστιανισμὸς δὲν μπορεῖ νὰ προσφέρει κάτι τὸ οὐσιαστικό. Ἐπιβάλλεται, κατὰ πρῶτο λόγο, οἱ χριστιανοὶ νὰ διατηρήσουμε τὸν ὀργανικὸ δεσμὸ μὲ τὶς ρίζες μας. Νὰ βιώνουμε στὸ σήμερα τὸ μυστήριο τῆς Ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, τῆς ταπείνωσης, τῆς αὐτοθυσίας, τῆς ἀλληλεγγύης, τῆς εἰλικρινοῦς ἀγάπης πρὸς ὅλους.
Γιὰ νὰ ἀνταποκριθοῦν στὸν ἱστορικό τους ρόλο οἱ Ἐκκλησίες καὶ νὰ συμβάλλουν στὴν πνευματικὴ πορεία τῆς Εὐρώπης, θὰ χρειασθεῖ πρὶν ἀπὸ ὅλα νὰ εἶναι συνεπεῖς στὸ μυστηριακὸ - σωτηριολογικὸ τους χαρακτήρα. Νὰ μὴν καταντήσουν σὰν μερικὰ ἀπὸ τὰ πολλὰ ΜΚΟ (Μὴ Κυβερνητικοὺς Ὀργανισμούς), ὅπως ὁρισμένοι θὰ προτιμοῦσαν. Ἡ Ἐκκλησία πρέπει νὰ εἶναι φανέρωση τοῦ μυστηρίου τῆς οἰκονομίας τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ διὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. «Σῶμα Χριστοῦ», χῶρος ὅπου τελεσιουργεῖται ἡ μεταμόρφωση τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὑπέρβαση τῆς ὑπαρξιακῆς του ἀγωνίας, ἡ ἕνωσή του μὲ τὸ Θεὸ τῆς ἀγάπης. Εὐχαριστιακὴ κοινότητα πιστῶν ποὺ βιώνει τὴ λύτρωση ἀπὸ τὴ φθορά, ποὺ ἀπαντᾶ στὶς βαθύτερες πνευματικὲς ἀναζητήσεις τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ προσφέρει τὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση, τὴ νοηματοδότηση τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, ποὺ βοηθεῖ τὸν ἄνθρωπο νὰ ἀντιμετωπίζει τὴ ζωὴ καὶ τὸ θάνατο μὲ τὴν πνοὴ καὶ τὴ δύναμη τῆς Ἀνάστασης.
Συμβολὴ στὴν ἐνδυνάμωση βασικῶν πνευματικῶν ἀξιῶν
Οἱ χριστιανοὶ τῆς Εὐρώπης ἔχουν ἱστορικὸ χρέος νὰ συνεχίσουν νὰ συμβάλλουν οὐσιαστικὰ στὴ στήριξη τῶν πνευματικῶν ἀξιῶν ποὺ γεννήθηκαν στοὺς κόλπους τους καὶ νὰ ἐκφράζουν τὸ βαθύτερο μήνυμά τους. Ἐπισημαίνω μερικὲς βασικὲς ἀπὸ αὐτές:
Τονισμὸς τῆς ἀξιοπρέπειας τοῦ κάθε ἀνθρώπινου προσώπου ὡς βασικοῦ ἀνθρώπινου δικαιώματος. Ἡ ἀρχὴ αὐτή, ποὺ ἀποτέλεσε τὸ θεμέλιο τῆς νομοθεσίας τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν, στηρίχθηκε σὲ ἕνα ὑποσυνείδητο ποὺ διαμορφώθηκε ἀπὸ τὴ χριστιανικὴ πίστη. Ὅπως τονίζει ὁ Μπερντιάγεφ, «Ὁ ἀνθρωπισμός, καὶ συνεπῶς ἡ ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρώπου, μπορεῖ νὰ ἀναγεννηθεῖ μόνο ἀπὸ τὰ θρησκευτικὰ βάθη. Ἡ ἀξιοπρέπεια τοῦ προσώπου προϋποθέτει τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ». Ἡ ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια δὲν ἀποτελεῖ μία ἀόριστη ἀστικὴ ὑπερηφάνεια. Στηρίζεται στὴν πίστη ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἱερὸ πρόσωπο, δημιούργημα τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ.
Συνέπεια τῆς προηγουμένης ἀρχῆς εἶναι ὁ σεβασμὸς πρὸς κάθε ἀνθρώπινο πρόσωπο, ἀνεξαρτήτως καταγωγῆς, φύλου, παιδείας, θρησκευτικῶν πεποιθήσεων, καθὼς καὶ ἡ διασφάλιση τῆς ἐλευθερίας του. Ἡ ἐλευθέρια εἶναι μία ἀπὸ τὶς πιὸ κεντρικὲς ἰδέες τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ὁ ἐλεύθερος Θεὸς ἔπλασε τὸν ἄνθρωπο ἐλεύθερο καὶ γιὰ αὐτὸ ὑπεύθυνο γιὰ τὶς πράξεις του. Ἀξιοπρέπεια, ἐλευθερία καὶ ὑπευθυνότητα ἀλληλοπεριχωροῦνται. Σχετικὰ μὲ τὴν ἀτομικὴ ἐλευθερία, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Βαρθολομαῖος: «πρέπει νὰ λεχθεῖ ὅτι ἡ ἐλευθερία μας δὲν εἶναι μόνο προσωπικὴ ἀλλὰ διαπροσωπική. Ὡς ἀνθρώπινα ὄντα δὲν δυνάμεθα νὰ εἴμεθα γνησίως ἐλεύθεροι μένοντας ἐν ἀπομονώσει, ἀρνούμενοι τὴ σχέση μας μὲ τοὺς συνανθρώπους μας. Δυνάμεθα νὰ εἴμεθα γνησίως ἐλεύθεροι ἐὰν γίνωμεν μέρος μίας κοινότητος ἄλλων ἐλευθέρων προσώπων. Ἡ ἐλευθερία δὲν εἶναι μοναχική, εἶναι κοινωνική».
Ἡ βιβλικὴ πίστη περὶ γάμου καὶ οἰκογένειας διαμόρφωσε τὶς ἀρχὲς γιὰ τὴ μονογαμία ποὺ ἀποτέλεσε τὸ κύτταρο τῆς εὐρωπαϊκῆς κοινωνίας καὶ καθόρισε τὶς σχέσεις τῶν δύο φύλων. Τόνισε καὶ ἀνέπνευσε τὴν πιστότητα καὶ τὴν προσωπικὴ ἀπάρνηση ὡς βασικὸ στοιχεῖο γιὰ τὴν ἀντοχή του. Ἂν διαταραχθεῖ ἡ βασικὴ αὐτὴ δομή, ἡ κοινωνία ὁδηγεῖται στὴν παρακμή. Οἱ χριστιανοὶ τῆς Εὐρώπης ἔχουμε τὸ δικαίωμα ἀλλὰ καὶ τὸ καθῆκον νὰ ὑπερασπισθοῦμε τὶς ἀλήθειες αὐτές, στὶς ὁποῖες στηρίχθηκε ὅ,τι πιὸ μεγαλειῶδες καὶ ἁγνὸ δημιούργησε ὁ εὐρωπαϊκὸς πολιτισμός.
Κάθε πιστὸς χριστιανὸς ὀφείλει νὰ εἶναι ὑπεύθυνος πολίτης τῆς χώρας του καὶ γενικότερά της Εὐρώπης. Νὰ κινεῖται μὲ συνέπεια, ἐντιμότητα καὶ δημιουργικότητα, νὰ συμβάλλει στὴ διαμόρφωση τῆς κοινωνίας προσώπων, ἐνισχύοντας τὴ δικαιοσύνη, τὴν ἰσότητα, τὴν ἀλληλεγγύη σὲ ἐπάλληλους κύκλους. Ἀρχίζοντας ἀπὸ τὸ συγκεκριμένο λαὸ στὸν ὁποῖον ἀνήκει, ἀγκαλιάζοντας ὅλους τους λαοὺς τῆς Εὐρώπης καὶ ἐπεκτείνοντας τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴν ἐπικράτηση τῶν ἀξιῶν αὐτῶν σὲ ὅλη τὴ γῆ.
Σοβαρὴ ἐπικαιρότητα ἀποκτᾶ καὶ τὸ ἀσκητικὸ ἦθος τῆς λιτότητας καὶ ἐγκράτειας ποὺ ἀκραιφνέστερα ἔχει τονισθεῖ στὴν Ἀνατολικὴ Χριστιανοσύνη. Ἡ καλλιέργειά του μπορεῖ νὰ συμβάλλει ὡς ἀνάχωμα στὸν χείμαρρο τοῦ καταναλωτισμοῦ, ὁ ὁποῖος ἀπειλεῖ νὰ κατακλύσει τὴ ζωή μας μὲ συσσώρευση ἀχρήστων πραγμάτων ποὺ προβάλλονται ὡς ἀναγκαῖα.
Παρὰ τὴν πρόοδο καὶ τὶς πολλὲς ἐξελίξεις τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ὁρισμένα χαρακτηριστικά τοῦ ἀνθρώπου παραμένουν σταθερὰ στοὺς αἰῶνες: Ἡ πλεονεξία, ἡ βία, ἡ ἀλαζονεία, ἡ ὑποκρισία, γενικὰ ἡ ἁμαρτία. Ἰδιαίτερα στὴν ἐποχὴ μας ἔχουν προστεθεῖ οἱ ἀναστατώσεις ποὺ φέρνουν στὴν ἀτομικὴ καὶ στὴν κοινωνικὴ ζωὴ τὰ ναρκωτικά, τὸ aids, ἡ αἴσθηση μοναξιᾶς καὶ κενοῦ, ἡ ἔλλειψη νοήματος στὴ ζωή. Ἀσφαλῶς δὲ τὰ προβλήματα δὲν τὰ λύνουν οἱ γενικόλογες ἰδέες καὶ ἡ ξύλινη γλώσσα ποὺ ἐπαναλαμβάνει μηχανικὰ λέξεις μὲ ἱερὴ σημασία. Ποιὸς θὰ μεταφέρει παλμὸ ζωῆς; Χρειάζεται πίστη καὶ ἐνθουσιασμὸς γιὰ τὴν πορεία τῆς Εὐρώπης, πίστη στὸν ἄνθρωπο καὶ τὸ μέλλον του. Κρυστάλλινη πηγὴ αὐτοῦ του εἴδους πίστης παραμένει ἡ ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου.
Ἡ μεγαλειώδης ὅμως συμβολὴ τῆς χριστιανικῆς πίστης ὑπῆρξε –καὶ παραμένει εἰς τὸ διηνεκὲς- ἡ ἀρχὴ τῆς ἀγάπης, μὲ τὸ εὖρος, τὸ βάθος καὶ τὸ ὕψος ποὺ δόθηκε στὴν ἔννοιά της. Μέσα σὲ αὐτή, ἰδιαίτερη σημασία ἔχει ὁ τονισμὸς τῆς συγγνώμης. Ἡ δυνατότητα συγχώρησης ἐξουδετερώνει ἀντιθέσεις καὶ πολύμορφες ἔχθρες, γιὰ νὰ ὁδηγήσει στὴν οὐσιαστικὴ συμφιλίωση ἀτόμων καὶ λαῶν. Ἡ ἔμπνευση ποὺ προσέφερε ἡ χριστιανικὴ πίστη σὲ ἑκατομμύρια πιστοὺς γιὰ τὴ βίωση τῆς συγχωρητικότητος καὶ τῆς ἀγάπης εἶναι ἱστορικὰ τεκμηριωμένη. Χωρὶς ἀγάπη, ὁ εὐρωπαϊκὸς πολιτισμὸς χάνει τὴν πνοή, τὴ δύναμη καὶ τὴν ὀμορφιά του.
Ἡ ἀναζωογόνηση, λοιπόν, καὶ ὄχι ἡ περιθωριοποίηση τῆς χριστιανικῆς πίστης, ἡ βίωση τῆς οὐσίας, τῆς δύναμης καὶ τοῦ κάλλους της θὰ βοηθήσουν τὶς εὐρωπαϊκὲς κοινωνίες νὰ διατηρήσουν τὴν ταυτότητά τους καὶ νὰ ἀναπτύξουν τὶς ἀξίες ποὺ ἀποτελοῦν τὸν πυρήνα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, καθὼς καὶ τὸν δημιουργικὸ δυναμισμό τους.
Γιὰ νὰ βρισκόμαστε οἱ χριστιανοὶ στὴν πνευματικὴ ἐμπροσθοφυλακὴ τῆς σύγχρονης Εὐρώπης, ὀφείλουμε νὰ δίνουμε μεγαλύτερη προσοχὴ καὶ σὲ μερικὰ γενικότερα κρίσιμα προβλήματα.
Ἐπιβάλλεται νὰ ἀντισταθοῦμε στὴ χρησιμοποίηση τῆς θρησκείας γιὰ πολεμικὲς συγκρούσεις, καθὼς καὶ γιὰ στήριξη καὶ τόνωση τῆς τρομοκρατίας. Στὴν ἐποχή μας, οἱ θρησκεῖες ἐξακολουθοῦν νὰ ἔχουν ἐπιρροή, ἀλλὰ βεβαίως δὲν καθορίζουν τὶς ἀποφάσεις τῶν πολιτικῶν ἡγετῶν καὶ τῶν οἰκονομικῶν παραγόντων. Οἱ τελευταῖες λαμβάνονται βάσει ἄλλων κριτηρίων καὶ συμφερόντων. Συγχρόνως ὅμως, ἡγετικὰ χείλη τῶν ἀντιμαχομένων χρησιμοποιοῦν τὴ θρησκευτικὴ ὁρολογία ἐπικαλούμενοι τὸ Θεό. H θρησκευτική, λοιπόν, συνείδηση καλεῖται νὰ ἀντισταθεῖ, ὥστε νὰ μείνει τὸ θρησκευτικὸ συναίσθημα στὸν ἱερὸ ρόλο του: τὴν εἰρήνευση, τὴν καταλλαγή, τὴ συγγνώμη, τὴν ἐπούλωση τῶν τραυμάτων.
Στὸν προηγούμενο αἰώνα, τὸ ρόλο τοῦ πρωταγωνιστῆ γιὰ τὴν κοινωνικὴ δικαιοσύνη καὶ τοῦ ὑπερασπιστῆ τῶν φτωχῶν εἶχε κατεξοχὴν ἀναλάβει τὸ κομμουνιστικὸ κίνημα βασισμένο σὲ ἀθεϊστικὲς προϋποθέσεις. Στὸν αἰώνα μας, βλέπουμε νὰ διεκδικοῦν ἕναν τέτοιο πρωταγωνιστικὸ ρόλο προστασίας καὶ ὑπεράσπισης τῶν φτωχῶν ὁρισμένες Ἰσλαμικὲς ὁμάδες. Θὰ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα σκάνδαλα νὰ ἐπιτρέψουμε καὶ στὸν αἰώνα μας ὁ χριστιανικὸς κόσμος νὰ σταθεῖ ἀδιάφορος στὸ θέμα τῆς φτώχειας καὶ οἱ χριστιανοὶ νὰ συμμαχοῦν κυρίως μὲ τὰ στρώματα τῶν πλουσίων καὶ τῶν κραταιῶν, ἀδιαφορώντας γιὰ τὰ ἑκατομμύρια τῶν συνανθρώπων μας, στὴν Εὐρώπη καὶ γενικότερα στὸν κόσμο ὅπου ζοῦν (ἀκριβέστερα ἀργοπεθαίνουν) κάτω ἀπὸ τὸ ὅριο τῆς φτώχειας. Ὅπως χαρακτηριστικὰ παρατήρησε πρόσφατα ὁ Μοχάμαντ Γιούνους (Νόμπελ Εἰρήνης τοῦ 2006), τὸ 60% τῶν κατοίκων τῆς γὴς ζεῖ μόνο μὲ τὸ 6% τῶν πόρων της. Ἡ παρουσία τῆς Ἐκκλησίας ὀφείλει νὰ εἶναι ἀδιάκοπα προφητικὴ καὶ κριτικὴ στὰ διάφορα φαινόμενα ἀδικίας καὶ ἀναλγησίας ἀπέναντι στὴν ἐξαθλίωση. Μὲ θυσιαστικὴ ἄσκηση τῆς διακονίας της, δίνοντας τὸ παράδειγμα μὲ ζωὴ λιτότητας καὶ ἐγκρατείας.
Οἱ πνευματικὲς ἀρχές, στὶς ὁποῖες θεμελιώθηκε ὁ εὐρωπαϊκὸς πολιτισμός, ἔχουν πανανθρώπινη ἐμβέλεια. Ἡ νέα Εὐρώπη δὲν δικαιοῦται νὰ κλεισθεῖ στὸν ἑαυτό της καὶ νὰ ἐνεργεῖ μὲ βάση τὰ ἑκάστοτε δικά της συμφέροντα. Εἶχε καὶ ἔχει οἰκουμενικὴ εὐθύνη. Τὸ οἰκουμενικὸ αὐτὸ ὅραμα, ἄμεση συνέπεια τῆς χριστιανικῆς συνείδησης, ἀποτελεῖ μία ἀναμφισβήτητη πνευματικὴ εὐρωπαϊκὴ ἀξία. Ἡ Εὐρώπη, ποὺ στὸν προηγούμενο αἰώνα ἀντιμετώπισε ὑπεροπτικὰ καὶ ὠφελιμιστικά τους λαοὺς ἄλλων ἠπείρων, εἶναι καιρὸς νὰ συγκροτήσει τὴν οἰκουμενικὴ συνείδηση καὶ σκέψη της γιὰ νὰ ἐκτελέσει τὸ χρέος της στὴν ἀνθρωπότητα, ἰδίως σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ στὴν ἐξασφάλιση τῆς παγκόσμιας εἰρήνης καὶ δικαιοσύνης. Οἱ χριστιανοὶ τῆς Εὐρώπης ὀφείλουν νὰ λαμβάνουν πρωτοποριακὲς πρωτοβουλίες σὲ παγκόσμια προβλήματα καὶ νὰ πρωτοστατοῦν στὸν ἀγώνα γιὰ τὴν προστασία τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, γιὰ τὴν εἰρήνη ἁπανταχοῦ τῆς γῆς. Ὁραματιζόμαστε μία Εὐρώπη, ἡ ὁποία ἐμπνεόμενη ἀπὸ τὰ χριστιανικὰ ἰδανικὰ τοῦ σεβασμοῦ πρὸς τὴν ἀξία τοῦ κάθε ἀνθρώπου, τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς ἀγάπης θὰ ἀγωνίζεται γιὰ τὴν ὀρθὴ ἐξέλιξη τῆς παγκοσμιοποίησης, ἔτσι ὥστε ἀντὶ μιᾶς διαδικασίας ποὺ μετατρέπει λαοὺς καὶ ἀνθρώπους σὲ ἄψυχο ὑλικό, χρήσιμο γιὰ τὴν οἰκονομικὴ καὶ πολιτικὴ ἐκμετάλλευση μιᾶς ἀνώνυμης ὀλιγαρχίας, νὰ προχωρήσουμε σὲ μία παγκοσμιοποίηση δικαιοσύνης καὶ ἀλληλεγγύης.
Κύκλοι οἱ ὁποῖοι ἐπιδιώκουν νὰ ὑποτιμήσουν τὴ συμβολὴ τῆς χριστιανικῆς πίστης στὴν Εὐρώπη ἐπικαλοῦνται συχνὰ τὴν ἀπόλυτη κυριαρχία τῆς Ἐπιστήμης καὶ τῆς Τεχνολογίας. Ὁρισμένοι μάλιστα ὑποστηρίζουν ὅτι αὐτὲς συγκρούονται μὲ τὴν πίστη. Ἡ χριστιανικὴ πίστη, μέσα στὸ πλαίσιο τοῦ γενικοῦ σεβασμοῦ τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, ἀποδέχεται καὶ τὴν ἐλευθερία γιὰ αὐθεντικότερη γνώση. Εἰδικότερα, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει ἀποφύγει νὰ ἐπιζητεῖ νὰ κηδεμονεύσει τὴν ἐξέλιξη τῆς ἐπιστημονικῆς προσπάθειας, νὰ σπεύδει νὰ λαμβάνει θέση γιὰ κάθε ἐμφανιζόμενο νέο ἐπιστημονικὸ ἐρώτημα, ὅπως εἶχαν τὴν τάση νὰ κάνουν ὁρισμένες Ἐκκλησίες στὴ Δύση. Γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη συνείδηση, ἡ ἐλευθερία τῆς ἔρευνας ἀποτελεῖ θεοσδοτο δῶρο στὸν ἄνθρωπο.
Εὐτυχῶς, στὴν Ἀνατολικὴ παράδοση ἔχει ἀποφευχθεῖ κατὰ τὸ δυνατὸν κάθε σύγκρουση μεταξὺ ἐπιστήμης καὶ θεολογίας, λόγω τῆς διπλῆς μεθοδολογίας τῶν Ὀρθοδόξων Πατέρων, ἡ ὁποία θεμελιοῦται στὴν ὀντολογικὴ διάκριση μεταξὺ κτιστοῦ καὶ ἄκτιστου. Συγχρόνως ὅμως μὲ αὐτὴ τὴν κατάφαση, ἡ χριστιανικὴ σκέψη ἐπισημαίνει πρῶτον, τοὺς κινδύνους ποὺ κρύβονται πίσω ἀπὸ ὁρισμένα ἐπιστημονικὰ ἐπιτεύγματα, δεύτερον, τὰ ὅρια τῆς ἀνθρώπινης γνώσης καὶ τρίτον, τὴν ὕπαρξη μίας ἄλλης «γνώσης». Ἂν ὑπογραμμίζουμε τὸ σεβασμὸ στὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ἀξία τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας, στὴν ἑπόμενη φάση τῆς ἐφαρμογῆς καὶ τῆς χρησιμοποίησης τῆς νέας γνώσης, μὲ τὸν ἴδιο καὶ μεγαλύτερο ἐνθουσιασμὸ τονίζουμε τὴ σημασία καὶ τὴν ἀξία μιᾶς ἄλλης κατηγορίας ὑπαρκτικῆς, τῆς Ἀγάπης. Αὐτὴ δὲν ὑπάγεται ἄμεσα στὸ ἐπιστημονικὸ πεδίο, ἀποδεικνύεται ὅμως πολλαπλὰ ἀπαραίτητη γιὰ τὴν ὀρθὴ ὁριοθέτηση τῆς ἐλευθερίας καὶ τὴν ἀξιοποίηση τῶν καρπῶν τῆς ἐπιστήμης μὲ τὸν περιορισμὸ τοῦ ἐγωκεντρισμοῦ καὶ τὴν οὐσιαστικὴ κοινωνία μὲ τὸ συνάνθρωπο, τὴν τελικὴ ἑνότητα ἀλήθειας, κάλλους καὶ ἀγάπης.
Στὶς ἀρχὲς τοῦ προηγούμενου αἰώνα, ὁ Oswald Spengler ὑποστήριξε ὅτι ὑπάρχει μία φυσικὴ ἱστορικὴ ἐξέλιξη τῶν μεγάλων πολιτισμῶν: γέννηση, ἀνάπτυξη, ἀνθοφορία, καρποφορία καὶ γήρανση, μὲ κατάληξη τὸν θάνατο. Ἡ ἄποψη τοῦ ἦταν ὅτι ὁ Δυτικὸς πολιτισμὸς ἔχει φθάσει στὴν τελικὴ αὐτὴ φάση. Ἀντίθετα πρὸς αὐτὴ τὴν ἄποψη ὀρθώθηκαν πολλὲς φωνές, μεταξὺ τῶν ὁποίων διακρίνεται αὐτὴ τοῦ Arnold Toynbee. Ὁ τελευταῖος ἐπισημαίνει τὴ διαφορὰ μεταξὺ ὑλικῆς καὶ τεχνολογικῆς προόδου ἀφενός, καὶ τῆς γνήσιας προόδου ἀφετέρου, τὴν ὁποία ὀνομάζει spiritualisation (πνευματοποίηση). Βλέπει τὶς ρίζες τῆς κρίσης τοῦ Δυτικοῦ κόσμου στὴν ἀπομάκρυνση ἀπὸ τὸ θρησκευτικὸ βίωμα καὶ στὴν υἱοθέτηση μίας λατρείας τῆς τεχνολογίας, τοῦ ἔθνους, τῆς στρατοκρατίας. Καὶ ταυτίζει τὴν κρίση μὲ τὴν ἐκκοσμίκευση. Ὡς θεραπευτικὴ ἀγωγὴ θεωρεῖται ἡ ἐπανενδυνάμωση τοῦ θρησκευτικοῦ στοιχείου. Στὴν ἀντίληψη περὶ βιολογικῆς παρακμῆς ἀντιτάσσει τὴ βουλητικὴ θέση ποὺ βασίζεται στὸ σφρίγος καὶ τὴ ζωτικότητα τῶν δημιουργικῶν μειονοτήτων καὶ τῶν διακεκριμένων προσωπικοτήτων.
Τέτοιες προσωπικότητες καλοῦνται νὰ προσφέρουν στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὶς τάξεις τοὺς οἱ χριστιανοί: ἀνθρώπους πίστης, ἀκέραιους, ὑπεύθυνους, ἐλεύθερους ἀπὸ τὴν πλεονεξία καὶ τὴν ὑποκρισία, ἐλεύθερους ἀπὸ τὶς συμβατικότητες καὶ τὶς φοβίες τοῦ αἰῶνος τούτου, ἀνιδιοτελεῖς, μὲ πνεῦμα θυσίας, ποὺ πιστεύουν καὶ ἀγωνίζονται γιὰ τὴν πανευρωπαϊκὴ καὶ παγκόσμια εἰρήνη, δικαιοσύνη, ἀλληλεγγύη καὶ πρόοδο.
Ἔτσι, διαμορφώνονται οἱ δημιουργικὲς μειονότητες ποὺ θὰ βοηθήσουν τὴν Εὐρώπη νὰ ἀνακαλύψει καὶ νὰ ἀναπτύξει τὰ καλύτερα στοιχεῖα τῆς κληρονομιᾶς της καὶ νὰ προχωρήσει σὲ μία νέα πνευματικὴ ἀκμή.
