Πέτρου Ἀ. Γεωργαντζῆ
Ἱστορικοῦ-τ. Σχολικοῦ Συμβούλου Δ. Ἐ.
Εἶναι γνωστὸ ὅτι ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία (ἐφεξῆς Φ.Ε.) ἐπήγασε ἀπὸ τὴ μέση (ἀστική) τάξη τῶν Ἑλλήνων. Ἐν τούτοις τὸ ἐθνεγερτήριο σάλπισμά της δὲν περιορίσθηκε μόνο στοὺς ἐμπόρους, τεχνίτες καὶ τοὺς ἄλλους ἀστοὺς ἐπαγγελματίες, ἀλλὰ ἀπευθύνθηκε σ’ ὅλα τὰ στρώματα, τὶς τάξεις καὶ βαθμίδες τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, ποὺ ζοῦσαν ἀπὸ τὸ ταπεινότερο καλύβι μέχρι τὸ πιὸ ἐκθαμβωτικὸ παλάτι τῶν παραδουναβίων περιοχῶν.
Σ’ ἐκείνους ὅμως ποὺ κατ’ ἐξοχὴν ἀπευθύνθηκε καὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους ζήτησε γενναία ὑλικὴ καὶ μάλιστα ἠθικὴ συνδρομή, συμπαράσταση, συμπαράταξη, καταφύγιο καὶ προετοιμασία ἦταν ὁ κλῆρος τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.
Καὶ ὁ κλῆρος, μὲ προεξάρχοντας αὐτὸ τοῦτο τὸ Πατριαρχεῖο στὴν Κων/πολη καὶ τοὺς λοιποὺς ἀρχιερεῖς στὶς ἐπαρχίες, ἄκουσε μὲ προφητικὴ ἀγαλλίαση, δέχθηκε μὲ εὐφροσύνη ψυχῆς, ἀγκάλιασε ὁλόθερμα τὸ ἐλπιδοφόρο τοῦτο εὐαγγέλιο, τὸ ἐγκολπώθηκε, τὸ ἔκαμε δικό του κτῆμα, βίωμα καὶ μήνυμα καὶ συμμετέσχε ἐνεργὰ σ’ ὅλους τους ὁραματισμοὺς καὶ τὶς ἐπιδιώξεις τῆς Φ. Ε.
Νὰ τί γράφει ὁ ὑπασπιστὴς τοῦ Θ. Κολοκοτρώνη, ὁ Φώτιος Χρυσανθόπουλος ἢ Φωτάκος, στὰ ἀπομνημονεύματά του:
Ὁ ἀξιοσέβαστος κλῆρος τῶν Ἑλλήνων χριστιανῶν εὑρίσκετο τότε (δηλ. στὴν προεπαναστατικὴ περίοδο) παντοῦ ἐμπρὸς καὶ ἔδιδε τὴ βαρύτητα καὶ τὴ βεβαιότητα εἰς τὸν σκοπὸν τῆς ἐπαναστάσεως καὶ ἕνεκα τούτου εἰς τοὺς Ἕλληνας ἐφαίνετο ὅτι ἡ σημαία τῆς Ἐπαναστάσεως εἶναι εἰς τὰς χεῖρας τοῦ Θεοῦ, διὰ τῶν λειτουργῶν τῆς θρησκείας του.
Ἔτσι λοιπὸν οἱ Φιλικοὶ ἀπὸ αὐτὴ σχεδὸν τὴ γενέθλια ἡμέρα τῆς Ἑταιρείας, 14η Σεπτεμβρίου, ἑορτὴ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, 1814, καθὼς μαρτυρεῖ ὁ Ξάνθος, ἐκατήχησαν διάφορους ὁμογενεῖς. . . καὶ τινὰς ἱερωμένους καὶ ἡγουμένους ἑλληνικῶν μοναστηρῖων.
Μὲ τὴν πάροδο δὲ τῶν χρόνων ὁλοένα καὶ περισσότεροι κληρικοί, κατώτεροι καὶ ἀνώτεροι, γεμάτοι λαχτάρα καὶ ὁραματισμούς, πλαισίωναν τὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία.
Ἔτσι, στὴν Πελοπόννησο π.χ., ἀπὸ τὸ 1818 τόσο ἔντονος ἦταν ὁ πόθος καὶ ἡ πίεση ἀπὸ μέρους τῶν κληρικῶν γιὰ μύηση στὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία, ὥστε ὁ ἕνας μετὰ τὸν ἄλλον μυοῦνται ὅλοι σχεδὸν οἱ ἀρχιερεῖς τῆς περιοχῆς αὐτῆς στὴ Φ. Ε. καὶ ἀναδεικνύονται μάλιστα καὶ Γενικοὶ ἔφοροι τῶν ἄλλων φιλικῶν, ὅπως ὁ Π. Πατρῶν Γερμανός, ὁ Μονεμβασίας Χρύσανθος καὶ ὁ Χριστιανουπόλεως Γερμανός.
Ἀλλ’ αὐτὸς ὁ πόθος γιὰ μύηση στὴ Φ. Ε. καὶ κατ’ ἐπέκταση γιὰ ἐλπίδα ἐλευθερίας δὲν εἶχε καταλάβει μόνο τοὺς κληρικοὺς καὶ μάλιστα τοὺς ἀρχιερεῖς τῆς Πελοποννήσου μὰ καὶ τῶν λοιπῶν τμημάτων καὶ περιοχῶν τῆς Ἑλληνικῆς γῆς, καθὼς καὶ τῶν παροικιῶν τῶν ἄλλων χωρῶν.
Μέσα λοιπὸν στὴ διετία 1819-1821 ἡ συντριπτικὴ πλειονότητα τῶν Ἑλλήνων ἀρχιερέων, ὁ ἕνας ὕστερα ἀπὸ τὸν ἄλλον, μυήθηκαν καὶ ἔγιναν ἐνεργὰ καὶ δραστήρια μέλη τῆς Φ. Ε., ὥστε νὰ δημιουργηθεῖ ἕνα ἰσχυρὸ πλέγμα ποὺ ἐπεκτείνονταν σ’ ὁλόκληρο τὸ δυτικὸ τμῆμα τουλάχιστον τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας.
Ἔτσι ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν 195-200 ἀρχιερέων, ποὺ διαπιστώθηκε ὅτι ὑπῆρχαν κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους σ’ ὁλόκληρο τὸ ὀθωμανικὸ κράτος, ὑπάρχουν ἀδιαμφισβήτητες μαρτυρίες ὅτι εἶχαν μυηθεῖ στὴ Φ. Ε. τουλάχιστον οἱ παρακάτω 81 χωρὶς βέβαια νὰ συνυπολογίζονται καὶ ἐκεῖνοι ποὺ πιθανῶς νὰ ἦταν μὲν μέλη τῆς Φ. Ε., ἀλλὰ δὲν ὑπάρχουν μαρτυρίες ἢ ἐνδείξεις γι’ αὐτή τους τὴ μύηση.
Ἀναλυτικότερα κατὰ περιοχὴ ἀρχιερεῖς μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, μαρτυροῦνται:
Α΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Πελοποννήσου μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Μονεμβασίας Χρύσανθος, 2) Χριστιανουπόλεως Γερμανός, 3) Ναυπλίου καὶ Ἄργους Γρηγόριος, 4) Δημητσάνης Φιλόθεος, 5) Ὠλένης Φιλάρετος,
6) Μεθώνης, Ναυαρίνου καὶ Νεοκάστρου Γρηγόριος, 7) Ρέοντος καὶ Πραστοῦ Διονύσιος, 8) Βρεσθένης Θεοδώρητος, 9) Ἕλους Ἄνθιμος,
10) Ἀνδρούσης Ἰωσήφ, 11) Π. Πατρῶν Γερμανός, 12) Τριπολιτσᾶς Δανιήλ,
13) Κορίνθου Ζαχαρίας, 14) Κερνίτσης Προκόπιος, 15) Μαΐνης Νεόφυτος,
16) Μαΐνης Ἰωσήφ, 17) Ζαρνάτας Γαβριήλ, 18) Ἀνδρουβίτσας Θεόκλητος,
19) Πλάτζης Ἱερεμίας, 20) Καρυουπόλεως Κύριλλος, 21) Μηλέας Ἰωσήφ,
22) Μαλτσίνης Ἰωακεὶμ ἡ Ἱερώνυμος, 23) Χαριουπόλεως Βησσαρίων
Β΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Ἀθηνῶν Διονύσιος, 2) Ἄρτης καὶ Ναυπάκτου Πορφύριος, 3) Σαλώνων Ἠσαΐας, 4) Ταλαντίου Νεόφυτος, 5) Λιτζᾶς καὶ Ἀγράφων Δοσίθεος,
6) Ρωγῶν Μακάριος, 7) Ρωγῶν Ἰωσήφ, 8) Λοιδωρικίου Ἰωαννίκιος,
9) Μενδενίτσης Γρηγόριος
Γ΄ Ἀρχιερεῖς νήσων Αἰγαίου Πελάγους μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Καρύστου Νεόφυτος, 2) Παροναξίας Ἱερόθεος, 3) Χίου Πλάτων, 4) Ρόδου Ἀγάπιος, 5) Σαντορίνης Ζαχαρίας, 6) Κέας Νικόδημος, 7) Τήνου Γαβριὴλ
8) Μυτιλήνης Καλλίνικος
Δ΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Κρήτης μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Κρήτης (Ἡρακλείου) Γεράσιμος, 2) Κνωσοῦ Νεόφυτος, 3) Χερσονήσου Ἰωακείμ, 4) Αὐλοποτάμου Παρθένιος, 5) Ἀρκαδίας Νεόφυτος, 6) Κυδωνίας Καλλίνικος, 7) Λάμπης καὶ Σφακίων Ἱερόθεος, 8) Πέτρας Ἰωακείμ,
9) Σητείας Ζαχαρίας, 10) Ἱερᾶς Ἀρτέμιος,11) Κισσάμου (Χανίων) Μελχισεδέκ, 12) Διουπόλεως (τιτουλ. ἐπίσκοπος) Καλλίνικος
Ε΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Κύπρου μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Κύπρου Κυπριανός, 2) Πάφου Χρύσανθος, 3) Κιτίου Μελέτιος
4) Κυρηνείας Λαυρέντιος
ΣΤ΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Ἑπτανήσου μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
Ζακύνθου Ἀγαθάγγελος
Ζ΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Θεσσαλίας μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Λαρίσης Πολύκαρπος, 2) Σταγῶν Ἀμβρόσιος, 3) Φαναρίου καὶ Φαρσάλων Δαμασκηνὸς
Η΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Μακεδονίας μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Σερρῶν Χρύσανθος, 2) Κοζάνης Βενιαμίν, 3) Ἱερισσοῦ καὶ Ἁγ. Ὄρους Ἰγνάτιος, 4) Ἀρδαμερίου Ἰγνάτιος, 5) Γρεβενῶν Ἄνθιμος
6) Εἰρηνουπόλεως καὶ Βατοπεδίου (τιτουλ.) Γρηγόριος
Θ΄ Ἀρχιερεῖς τῆς Θράκης μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Δέρκων Γρηγόριος, 2) Ἀγχιάλου Εὐγένιος, 3) Ἀδριανουπόλεως Δωρόθεος, 4) Βάρνης Ζαχαρίας, 5) Βιζύης Ἰωάσαφ, 6) Μαρωνείας Κωνστάντιος, 7) Σιατίστης καὶ Σισανίου Ἰωαννίκιος, 7) Μεσημβρίας Ἰωσήφ, 8) Σωζοαγαθουπόλεως Παΐσιος, 9) Φιλιππουπόλεως Παίσιος
I΄ Ἀρχιερεῖς Παραδουναβίων χωρῶν μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
1) Οὐγγροβλαχίας Ἰγνάτιος, 2) Μολδοβλαχίας Βενιαμὶν
ΙΑ΄ Ἀρχιερεῖς Μ. Ἀσίας μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
Ἐφέσου Διονύσιος
ΙΒ΄ Ἀρχιερεῖς Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Θεόφιλος
ΙΓ΄ Ἀρχιερεῖς Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Πολύκαρπος
Ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία ὅμως δὲν περιορίσθηκε στὴ μύηση μόνον τῶν ἀρχιερέων τῶν διαφόρων ἐπαρχιῶν, ἀλλὰ τόλμησε νὰ μεταφέρει καὶ μεταδώσει τὸ εὐαγγέλιο τοῦ λυτρωμοῦ τοῦ Γένους καὶ σ’ αὐτοὺς τοὺς ἀρχιερεῖς, πού, λόγῳ καθηκόντων, ἦταν ὑποχρεωμένοι νὰ διαβιοῦν στὸ στόμα τοῦ λύκου, τὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπως στὸν Ἐφέσου Διονύσιο καὶ τὸν Δέρκων Γρηγόριο. Ὑπάρχουν μάλιστα πολλὲς βάσιμες ὑποψίες ὅτι καὶ πολλοὶ ἄλλοι ἀρχιερεῖς τῆς Πόλεως – συνοδικοὶ καὶ μή, ὅπως καὶ ὁ ἴδιος ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης, δὲν ἦταν ἄμοιροι καὶ ἀνίδεοι τοῦ ἐλπιδοφόρου μηνύματος τῶν φιλικῶν.
Σχετικὰ ὁ Th. Gordon ἔγραψε: Δὲν τολμοῦμε νὰ βεβαιώσουμε πὼς ὁ Πατριάρχης καὶ τὰ μέλη τῆς Συνόδου ἦταν ἀπόλυτα ἀθῶοι συνωμοσίας κατὰ τοῦ κράτους. Ἀντίθετα, ἔχομε λόγους νὰ πιστεύουμε ὅτι ὁ Γρηγόριος γνώριζε τὴν ὕπαρξη τῆς Ἑταιρείας καὶ ὅτι μερικοὶ ἀπὸ τοὺς ἄλλους Ἱεράρχες ἦταν βαθειὰ πλεγμένοι στὶς μηχανογραφίες της.
Ὁ δὲ Κ. Παπαρρηγόπουλος σημείωνε : Ἐντὸς ὀλίγων ἐνιαυτῶν ἡ ἑταιρεία ἐξέτεινε τοὺς πλοκάμους αὐτῆς καθ’ ἅπασαν τὴν Ἀνατολήν, ἀπὸ τῶν Παριστρίων ἡγεμονιῶν μέχρι τῆς Μάνης καὶ ἀπὸ τῶν Ἰονίων νήσων μέχρι τῶν παραλίων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας…καὶ ἐπὶ τέλους περιέλαβε συνεργοὺς τοὺς ἐγκριτωτάτους τοῦ ἔθνους ἄνδρας, τὸν Πατριάρχην Γρηγόριον, πολλοὺς ἱεράρχας, τοὺς Ὑψηλάντας…
Καὶ ὁ Ἀπ. Βακαλόπουλος ἀναγνώριζε: κάποια δειλὴ συνωμοτικὴ κίνηση παρατηρεῖται, φαίνεται, καὶ μέσα στὰ Πατριαρχεῖα. Μνημονεύεται γράμμα τοῦ μεγάλου γραμματικοῦ του πρὸς τὸν Ξάνθο.
Ἐξ ἄλλου, εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὰ τὰ ὅσα γράφει ὁ ἴδιος ὁ Ἐμμανουὴλ Ξάνθος στὰ ἀπομνημονεύματά του γιὰ τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄. (Ὁ Φιλικὸς Ἰωάννης Φαρμάκης) διαβὰς καὶ εἰς Ἅγιον Ὄρος τοῦ Ἄθωνος πρὸς τοῖς ἄλλοις κατήχησεν καὶ τὸν ἀοίδιμον Πατριάρχην Γρηγόριον. Ὅπως δὲ διευκρινίζει ἕνας μεταγενέστερος μελετητής, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, «περὶ τὰ μέσα τοῦ 1818 (ἐνῷ ὁ Γρηγόριος Ε΄, ὡς ἐξόριστος, βρισκόταν στὸν Ἄθωνα) μεταβὰς εἰς Ἅγιον Ὄρος ὁ Ἰωάννης Φαρμάκης ἀνεκοίνωσεν εἰς τὸν Πατριάρχην τὰ τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Ἀκούσας ὁ Πατριάρχης ἔδειξε εὐθὺς ζωηρότατον ἐνθουσιασμὸν ὑπὲρ τοῦ πνεύματος αὐτῆς. Ὅταν ἀνέπτυξεν κατήχησιν καὶ ἐζήτησεν Ὅρκον, ὁ Πατριάρχης ἠρνήθη εἰπών: ἐμένα μ’ ἔχετε ποὺ μ’ ἔχετε καὶ ὑπέδειξε ὅτι δὲν ἠδύνατο νὰ ὁρκισθῆ ὡς κληρικὸς καὶ ὅτι τοιοῦτος ὅρκος ἠδύνατο νὰ βλάψη».
Ὁ Τοῦρκος ἱστορικὸς Σανὶ Ζαντὲ δέχεται ὅτι τὰ σχέδια τῆς Φ. Ε. ἐτηροῦντο μυστικὰ μεταξὺ Πατριαρχῶν, τῶν μητροπολιτῶν, τῶν παπάδων, τῶν δημογερόντων καὶ τῶν προκρίτων.
Κατὰ συνέπεια δὲν ἦταν μόνο οἱ παραπάνω 81 ἀρχιερεῖς ποὺ μαρτυροῦνται ὡς μέλη τῆς Φ. Ε., ἀλλὰ ἕνας πολὺ μεγαλύτερος ἀριθμὸς αὐτῶν, ὥστε καὶ ἂν εἶναι ὑπερβολὴ νὰ δεχθοῦμε τὸν ἰσχυρισμὸ τοῦ Κ. Βοβολίνη ὅτι οὐδεὶς τῶν Ἑλλήνων μητροπολιτῶν ὅλων τῶν τμημάτων τῆς χώρας ἔμεινεν ἀμύητος, νομίζω ὅτι δὲν θὰ ἤμασταν πολὺ μακριὰ ἀπὸ τὴν ἀλήθεια ἐὰν δεχόμασταν ὅτι ἡ συντριπτικὴ πλειονότητα τῶν Ἑλλήνων ἀρχιερέων ἦταν μύστες τοῦ σκοποῦ καὶ τῶν ὁραματισμῶν τῆς Φ. Ε. καὶ περίμεναν μὲ συμεωνικὴ ἀδημονία τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου.
Καὶ ὅταν κάποτε εὐδόκησε ὁ Θεὸς νὰ ἔλθει τὸ ἔαρ τῆς ἀναστάσεως τοῦ Γένους, οἱ ἀρχιερεῖς ὄχι μόνο δὲν ἀντέδρασαν, ἀποδοκίμασαν ἢ χλεύασαν τὴν παλιγγενεσία, ὅπως διατείνονται οἱ κατήγοροί τους, ἀλλὰ ἐπαναλαμβάνοντας τὸ τοῦ Συμεὼν «νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλον σου Δέσποτα» ἔσπευδαν αὐτόβουλοι καὶ αὐτόκλητοι νὰ εὐλογήσουν καὶ νὰ ἀδράξουν οἱ ἴδιοι, ἐὰν οἱ σωματικές τους δυνάμεις τὸ ἐπέτρεπαν, τὰ ὅπλα ἢ νὰ προσφέρουν τὸν ἑαυτόν τους ἐξιλαστήρια θυσία εὐάρεστον‚ προκειμένου νὰ κορεσθεῖ ἐπάνω τους ἡ μανία καὶ ἡ ἐκδικητικότατα τῶν τυράννων.
Ἔτσι π.χ. ὁ καθαγιασμὸς τῆς (πρώτης) ἐπαναστατικῆς σημαίας (τοῦ Ὑψηλάντη) ἔγινε τὴν 26ην Φεβρουαρίου εἰς τὴν ἐκκλησίαν τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν, ἱερουργοῦντος τοῦ μητροπολίτη Ἰασίου Βενιαμίν. Ὁ ἱεράρχης χωρὶς νὰ προσκληθῆ ἔσπευσεν εἰς τὴν ἐκκλησίαν διὰ τὴν ἐκτέλεσιν τοῦ ἱεροῦ καθήκοντος. Ὁ δὲ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Θεόφιλος Παγκώστας ἀπευθυνόμενος στοὺς κατοίκους τῆς Σύμης, ποὺ τὸν ρώτησαν τί νὰ κάμουν, στὴν παρακίνηση γιὰ ξεσηκωμό, τοὺς ἀπάντησε: Κάτοικοι τῶν νήσων, ὅσοι μένετε ἀκόμη ὑπὸ τὸν τυραννικὸν ζυγὸν ἐγέρθητε, λάβετε τὰ ὅπλα ὑπὲρ τῆς κοινῆς ἐλευθερίας, οἱ ἔχοντες καράβια μικρὰ ἡ μεγάλα ὁπλίσατε αὐτὰ καὶ ἑνωθῆτε μὲ τὸν ἑλληνικὸν στόλον, συγκροτούμενον ὑπὸ τὰς ναυτικᾶς δυνάμεις τῶν Ὑδριωτῶν καὶ Σπετζιωτῶν καὶ Ψαριανῶν καὶ ὑποσχόμενοι ἐλευθερίαν ὅλου τοῦ Αἰγαίου Πελάγους.
Ὁ Φωτάκος ἔχοντας ἄμεση γνώση τῆς καθόλου βιωτῆς καὶ συμπεριφορᾶς τῶν κληρικῶν, καὶ μάλιστα τῶν ἀρχιερέων, ἀναφωνεῖ: τίς δύναται νὰ κατηγορήση τοιοῦτον θεόπεμπτον κλῆρον; καὶ προσθέτει, οἱ λειτουργοὶ οὗτοι τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ τοῦ Ὑψίστου ἐφρόντισαν καὶ ἑτοίμασαν τὸ Ἔθνος τῶν διὰ νὰ ἐπαναστατήση, ν’ ἀλλάξη τὸν δεσπότην τῆς δουλείας του, τὸν κατακτητὴν τῶν ἐθνικῶν του δικαιωμάτων καὶ τὸν ὑβριστὴν τῆς θρησκείας του καὶ τῶν ἱερῶν του.
Καὶ νὰ ληφθεῖ ὑπ’ ὄψιν ὅτι ὅλη αὐτὴ ἡ ἐνθουσιαστικὴ καὶ μεσσιανικὴ ἀποδοχὴ καὶ υἱοθέτηση τοῦ ἐλπιδοφόρου μηνύματος τῆς Φ. Ε. γινόταν ἀπὸ μέρους τῶν κατὰ τόπους ἱεραρχῶν παρὰ τὸν προφανῆ, ἐξόφθαλμο καὶ βέβαιο κίνδυνο, στὸν ὁποῖο, ὅπως χαρακτηριστικὰ σημειώνει ὁ Περραιβός, αὐτοὶ (μαζὶ μὲ τοὺς προεστούς) περισσότερο ὑπέκειντο.. .ὡς συνεχῆ σχέσιν ἔχοντες μετὰ τῶν Τούρκων, ἀντιπρόσωποι ὄντες τῶν ἐπαρχιῶν.
Ὕστερα ἀπὸ ὅλα αὐτά, ἔχω τὴ γνώμη ὅτι τὸ νὰ ἀμφισβητήσει κάποιος τὴν ἐνεργό, ἄμεση, ὑπεύθυνη καὶ οὐσιαστικὴ συμμετοχὴ τῶν ἀρχιερέων στὴ Φ. Ε. φανερώνει, ἂν μή τι ἄλλο, ἔλλειψη ἀγαθῆς προαιρέσεως γιὰ τὴν ἐξιχνίαση τῆς ἱστορικῆς ἀλήθειας καὶ ἐγωιστικὴ ἐμμονὴ στὴ στείρα καὶ παθιασμένη θέση τοῦ οὐ μὲ πείσεις κἂν μὲ πείσεις. Καὶ τοῦτο, διότι οἱ ἀρχιερεῖς ὄχι ἁπλῶς ἔδωσαν καὶ αὐτοὶ τὸ παρόν τους στὸ κάλεσμα τῆς Φ. Ε. καὶ ἐγκολπώθηκαν τοὺς ὁραματισμοὺς γιὰ ἀποτίναξη τοῦ τυραννικοῦ ζυγοῦ μὲ κάθε θυσία ἀλλ’ ἀκόμα καὶ τέθηκαν ἐπικεφαλῆς πολλῶν ἄλλων Φιλικῶν καὶ ἀνέλαβαν πρωταγωνιστικὸ ρόλο γιὰ τὴν πραγμάτωση τῆς ἐθνεγερσίας. Ἡ ἔνταξη δὲ καὶ σύνταξή τους στὴ Φ. Ε. δὲν φαίνεται νὰ ἔγινε ἀσυνείδητα ἢ τυχαῖα οὔτε ἀπὸ παραπλάνησή τους. Ἡ συμμετοχή τους σ’ αὐτὴν ἦταν ἀπόλυτα ἐνσυνείδητη καὶ προϊὸν τῆς προσωπικῆς τους ἐπιθυμίας καὶ τῆς ἐλεύθερης βουλήσεώς τους, ἐκφράζει δὲ τοὺς μύχιους πόθους καὶ τοὺς ὁραματισμοὺς αὐτῶν γιὰ ἀνάσταση τοῦ γένους χωρὶς ἴχνος ἰδιοτέλειας ἢ καιροσκοπισμοῦ.
Τάχθηκαν, ὅλοι τους, ὡς ἁπλοί, πειθαρχικοί, στρατιῶτες κάτω ἀπὸ τὴν ἀόρατη (καὶ ἀνύπαρκτη) ἀνωτάτη ἀρχὴ χωρὶς νὰ ἀξιώνουν ἢ νὰ θέλουν νὰ γίνουν αὐτοὶ ἀρχηγοὶ ἢ ἔστω νὰ πληροφορηθοῦν αὐτὴ τὴν ἀρχή. Γιατί ὁ πόθος τους δὲν ἦταν οἱ ἐξουσίες, ἀλλὰ ἡ λύτρωση τοῦ γένους. Ὅλοι τους ζοῦσαν ὅπως οἱ προφῆτες τῆς Π. Δ. μὲ τὴ μεσσιανικὴ ἐλπίδα καὶ τὸν ὁραματισμὸ τῆς ἐλευθερίας καὶ σὰν τὸν δίκαιο Συμεὼν ἀναζητοῦσαν ἀνάμεσα στοὺς συμπατριῶτες τους τοὺς νέους ἐκείνους φερέλπιδες Μεσσίες, ποὺ θὰ ἀναλάμβαναν νὰ ὁδηγήσουν τὸν κατατυραννισμένο λαὸ τοῦ Θεοῦ, τὸν καθήμενο ἐν σκότει καὶ σκιὰ θανάτου ἀπὸ τὴν κόλαση τῆς δουλείας στὸν παράδεισο τῆς ἐλευθερίας καὶ τοῦ ἐθνικοῦ Πάσχα.
Ἂν λοιπόν, ὅπως θέλουν νὰ διατείνονται ὅσοι ἀρέσκονται νὰ λασπολογοῦν κατὰ τῶν τότε ἀρχιερέων, πραγματικὰ οἱ ἀρχιερεῖς δὲν ἦταν ὑπὲρ τῆς ἀποτινάξεως τοῦ ζυγοῦ τῶν δυναστῶν, κι ἂν ἦταν στὰ ἀλήθεια τουρκόφιλοι καὶ τουρκολάτρες ἢ δὲν ἤθελαν τὴν ἐπανάσταση, θὰ τοὺς δεχόταν οἱ ἑταῖροι ὡς μέλη πιστά, ἀφοσιωμένα καὶ ἔμπιστα τῆς Ἑταιρείας καὶ μάλιστα νὰ τοὺς ἐμπιστεύονται ἡγετικὲς θέσεις καὶ νὰ ἀναδεικνύονται ἔφοροι τῶν ἄλλων Φιλικῶν; Ἢ κι ἂν ἀπὸ προσποίηση καὶ ὑποκρισία κατόρθωναν νὰ ἀποσπάσουν τὴν ἐμπιστοσύνη τῶν πρωτεργατῶν καὶ ἀρχηγῶν τῆς Φ. Ε. καὶ νὰ διεισδύσουν μέσα σ’ αὐτή, δὲν θὰ τοὺς ἦταν εὔκολο ἔπειτα νὰ καταδώσουν ὅλο τὸ δυναμικὸ καὶ τὰ ἄτομα ποὺ ἦταν ἐνεργὰ καὶ δραστήρια μέλη τῆς Φ. Ε.;
Ἡ ἱστορία ὅμως τίποτε τέτοιο δὲ μαρτυρεῖ. Καμμιὰ προδοσία ἀπὸ μέρους τῶν κληρικῶν καὶ μάλιστα τῶν ἀρχιερέων. Ἂν καὶ δὲν εἶναι γνωστὸ ἂν ἔδιναν τὸ φρικτὸ ὅρκο τῶν λαϊκῶν Φιλικῶν, ὅμως ἡ διαβεβαίωσή τους στὴν ἀρχιερωσύνη τοὺς ἦταν γι’ αὐτοὺς φρικωδέστερος ὅρκος καὶ ἡ ἀθέτησή του θὰ ἦταν τὸ πλέον ἐπαχθὲς εἶδος ἐπιορκίας.
Ἐὰν ὑπῆρχε καὶ ἡ παραμικρή, ὄχι ἀπόδειξη ἀλλά, ἔστω, ὑποψία γιὰ προδοτικὴ συμπεριφορὰ ἑνὸς καὶ μόνου ἀρχιερέως, ἀσφαλῶς οἱ σύγχρονοί τους ἱστορικοὶ καὶ ἀπομνημονευματογράφοι θὰ τὸ σημείωναν καὶ οἱ πολέμιοι τῶν ἀρχιερέων Κορδάτος, Σκαρίμπας κ.λπ. θὰ τὴν ἔκαμαν βούκινο καὶ θὰ τὴν ἀνέμιζαν σὰν τὴν ἀδιαμφισβήτητη ἀπόδειξη τῆς τουρκοφιλίας καὶ τουρκολατρίας ἀφ’ ἑνὸς καὶ τῆς ἀντιδραστικότητας τῶν ἀρχιερέων γιὰ ἐλευθερία τοῦ γένους ἀφ’ ἑτέρου.
Ἀντίθετα ἡ ἱστορία ἀπέδειξε περίτρανα καὶ οἱ πολέμιοι μὲ τὴν σιωπὴ τους παραδέχονται ὅτι οἱ ἀρχιερεῖς ἀναδείχθηκαν τὰ πιὸ πιστὰ καὶ ἀφοσιωμένα μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ χάρη στὸ εἰδικὸ βάρος καὶ ὑπευθυνότητα ποὺ ἐγγυάτο ἡ προσωπικότητά τους κατόρθωσε ἡ Φ. Ε. νὰ ἐξαπλωθεῖ καὶ νὰ ἀναδειχθεῖ ἡ μαμμὴ τῆς Ἑλληνικῆς παλιγγενεσίας.
Αὐτὸς ὁ ἐπίτροπος τῆς ἀνωτάτης ἀρχῆς τῆς Φ. Ε., ὁ Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης δείχνοντας τὸ πόσο ὑπολόγιζε στὴ σύμπραξη τῶν ἀρχιερέων γιὰ τὴν προετοιμασία τοῦ ἀγώνα ἔστειλε ἐπιστολὲς πρὸς ὅλους τους ἀρχιερεῖς τοῦ Αἰγαίου Πελάγους ὡς συστατικό τοῦ Φιλικοῦ Δημ. Θέμελη. Θὰ τὸ ἔκαμε αὐτὸ ἂν δὲν εἶχε ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στοὺς ἀρχιερεῖς;
Δίκαια λοιπὸν ὁ Φωτάκος ἔγραψε ὅτι κανεὶς (ἀπὸ τοὺς κληρικούς) ἔξω τοῦ ἐθνικοῦ κλήρου δὲν ἐβάδισεν. Τὶς δὲ δύναται νὰ κατηγορήση τοιοῦτον θεόπεμπτον κλῆρον; Καὶ ὅμως μετὰ τὴν ἀλλαγὴν τῆς Τουρκικῆς δυναστείας ὅ,τι θέλει κανεὶς λέγει κατὰ ἀδυνάτων ἀνθρώπων. Οἱ ἐχθροὶ π. χ. τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους καὶ τῆς θρησκείας του εἶπον πολλὰ ἐναντίον του, ἀλλὰ σ φ ά λ λ ουν μ ε γ ά λ ω ς εἰς τοῦτο.
Ἀλήθεια πόσο διαχρονικὰ εἶναι αὐτὰ τὰ λόγια τοῦ Φωτάκου!
Κλείνοντας θὰ μποροῦσε νὰ λεχθεῖ ὅτι παρὰ τὰ κοάσματα παλαιῶν καὶ νεωτέρων βατράχων ἀλλ’ ἐκ τελμάτων, οἱ ἀρχιερεῖς ὑπῆρξαν γιὰ τὴ Φ. Ἑταιρεία ὅ,τι ἡ σπονδυλικὴ στήλη γιὰ τὸ ἀνθρώπινο σῶμα.
