Ἡ διὰ τῆς φιλοσοφίας ὑπέρβασις τῆς εἰδωλολατρίας

Γανωτῆς Κωνσταντῖνος

Ὡς Ἑλληνικὴ φιλοσοφία τῆς πρὸ Χριστοῦ περιόδου μποροῦμε νὰ θεωρήσομε α) τὴν «ἀκαδημαϊκὴν» φιλοσοφία τῶν μεμονωμένων φιλοσόφων , ποὺ διετύπωσαν τὶς σκέψεις τους καὶ β) τὴν βιωματικὴ φιλοσοφία τῆς λαϊκῆς Μυθολογίας ποὺ ἀποτελεῖ τὴν ὕλη τῆς ἐπικῆς κυρίως ποιήσεως καὶ τῆς τραγωδίας.

Οἱ μεμονωμένοι φιλόσοφοι , ὅπως οἱ προσωκρατικοί , διετύπωσαν καὶ θεολογικὲς κρίσεις καὶ περισσότερο ἀπ' ὅλους ὁ Ξενοφάνης ὁ Κολοφώνιος , ὁ ἱδρυτὴς τῆς Ἐλεατικῆς σχολῆς. Οἱ κρίσεις ὅμως τῶν φιλοσόφων εἶναι σχήματα διανοητικὰ χωρὶς τὸ δραματικὸ βίωμα τῆς λαϊκῆς φιλοσοφίας . Γι' αὐτὸ καὶ δὲν ἐκφράζουν τὸ λαϊκὸ αἴσθημα καὶ ἄρα δὲν ἐπηρεάζουν τὴ θρησκευτικότητα τοῦ λαοῦ .

Οἱ προσωκρατικοὶ φιλόσοφοι , ὁδηγοῦν τὸ λαὸ ἀπὸ τὴν εἰδωλολατρία στὴν οὐσιαστικὴ ἀθεΐα , γιατὶ ἀσχολοῦνται μὲ τὰ ὄντα γενικὰ καὶ μὲ τὴ φύση τοῦ κόσου , ἑνὸς κόσμου ἀπρόσωπου καὶ χωρὶς ἀναφορὰ σὲ ἄλλα πρόσωπα. Ἡ φιλοσοφία τους εἶναι περισσότερο μιὰ φυσιολογία τοῦ σύμπαντος. Ἡ θεολογικὴ φιλοσοφία τοῦ Ξενοφάνη ἀπαξιώνει τὴ λαϊκὴ θεολογία μὲ κριτήριο τὴν ἠθική , ἀλλὰ δὲν ἔχει νὰ βάλει ἕνα Θεὸ ἤ θεούς, ποὺ νὰ ἔχει ἀπ' αὐτοὺς μιὰν ἐμπειρία ἕστω ὑποκειμενική, ποὺ νὰ ἔχουν ἕνα πρόσωπο . Τὸ νὰ πεῖς “ εἷς θεός, ἔν τε θεοῖσι καὶ ἀνθρώποισι μέγιστος . . . ” δὲν εἶναι τίποτε παραπάνω ἀπὸ μιὰ θεωρητικὴ ἀναφορὰ .

Ὁ εἰδωλολάτρης ποὺ περιγράφει ( φανταστικά, ἔστω ), ποὺ φοβᾶται, ποὺ προσκυνᾷ, ποὶ ἱκετεύει ἕνα θεὸ, αὐτὸς ἔχει θρησκεία. Ὅταν ἡ φιλοσοφία διατυπώνει κρίσεις πῶς θἄπρεπε νὰ εἶναι ὁ θεός, ἔτσι χωρὶς συναισθηματικοὺς κραδασμούς, αὐτὸς εἶναι θεωρητικὸς θεολόγος καὶ παγώνει τὸ θρησκευτικὸ συναίσθημα . Κατὰ τοῦτο ἡ ἀκαδημαϊκὴ φιλοσοφία δὲν εἶναι ὑπέρβαση τὴς εἰδωλολατρίας ἀλλὰ πτωματοποίηση χωρὶς κάποια ἀντικατάσταση .

Ἀκόμα καὶ ὁ Σωκράτης μὲ τὸν καημὸ του γιὰ τὶς καθαρὲς ἔννοιες καὶ μετὰ ἀπ' αὐτόν ὁ Πλάτωνας μὲ τὴν προσήλωση στὶς ἰδέες καὶ οἱ μετὰ ἀπ' αὐτοὺς φιλόσοφοι δὲν στήριξαν ἀλλὰ ἀπονεύρωσαν τὸ θρησκευτικὸ φρόνημα γι' αὐτὸ καὶ ὁ λαὸς τοὺς ἐχθρεύονταν αὐτοὺς τοὺς φιλοσόφους ὅπως καὶ τοὺς σοφιστὲς .

Ἡ πρώτη καθαρὴ φιλοσοφικὴ πρόταση στὴ λαϊκὴ μας λογοτεχνία εἶναι τὸ ἀποκαλυπτικὸ καὶ δραματικὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τοὺς Ὁμηρικοὺς ὕμνους , ποὺ εἶναι ἀρχαιότεροι ἀπ' τὸ ἔπος.

Οἱ μοῦσες ... “ὑμνεῦσι ῥα θεῶν δῶρ' ἄμβροτα ἠδ' ἀνθρώπων τλημοσύνας , ὅσ' ἔχοντες ὑπ' ἀθανάτοισι θεοῖσι ζώουσιν ἀφραδέες καὶ ἀμήχανοι, οὐδὲ δύνανται εὑρέμεναι θανάτου τ' ἄκος γήραος τ' ἄλκαρ ” .

Ἐδῶ ὁ λαὸς μας θεμελιώνει τὸ παράπονό του γιὰ τὴν κεφαλαιώδη ἀδικία , ποὺ ὑπάρχει στὸν κόσμο . Οἱ θεοὶ χαίρονται τ' ἀθάνατα δῶρα κι ἔχουν στὴν ἐξουσία τους τοὺς ἀνθρώπους , ποὺ βασανίζονται ἀπὸ τὶς τλημοσύνες δηλ. τὰ βάσανα τὴς ζωῆς , ἀφραδέες καὶ ἀμήχανοι , δηλ. ἀνίκανοι νὰ σκεφτοῦν κι ἀνίκανοι νὰ πράξουν κάτι , κι ἔτσι δὲν μποροῦν νὰ βροῦν ( “ οὐδὲ δύνανται εὑρέμεναι ) τοῦ θανάτου γιατρικὸ κι ἀποτρεπτικὸ τῶν γηρατιῶν (θανάτου τ' ἄκος γήραος τ' ἄλκαρ ”)

Αὐτὸς ὁ τραγουδισμένος καημὸς ἀποτελεῖ φιλοσοφία κι ἔχει πολὺ μεγαλύτερη ἀξία ἀπὸ τὶς σκέψεις τῶν φιλοσόφων ἄν ὁ κόσμος συγκροτήθηκε ἀπὸ νερό, ἀέρα καὶ φωτιά , ἤ ἄν ὁ “Θεὸς ἀεὶ γεωμετρεῖ” . Ἡ ἀκαδημαϊκὴ φιλοσοφία μοιάζει μὲ μιὰ ψυχαγωγικὴ ἐνασχόληση μπροστὰ στὴν ἀληθινή , δραματικὴ φιλοσοφία τοῦ λαοῦ , γιατὶ ὁ λαὸς ἀντιμετωπίζει πραγματικὰ ὑπαρξιακὰ προβλήματα κι ὄχι προβλήματα διανοητικῆς περιέργειας .

Ἡ Ἑλληνικὴ μυθολογία ἔδειξε ὅτι ὑφίστανται ὑπαρκτὲς ὑπεράνθρωπες ἀόρατες δυνάμεις , ποὺ ἐποπτεύουν καὶ ἐλέγχουν τοὺς ἀνθρώπους ἀλλὰ τὸ ζητούμενο ἀπ' αὐτὲς τὶς δυνάμεις εἶναι ἡ λατρεία , οἱ θυσίες ἡ ἀναγνώριση τῆς ὑπεροχῆς τους , ἡ συντριβὴ τῆς ἀνθρώπινης αὐτονομίας ἤ ἀμφισβήτησης κι αὐτὰ ὄχι γιὰ ὄφελος τῶν ἀνθρώπων , ἀλλὰ γιὰ ἱκανοποίηση τῶν θεῶν.

Μποροῦμε δηλ. νὰ ποῦμε ὅτι οἱ ἀρχαῖοι μας πρόγονοι στὸ πρῶτο φιλοσοφικὸ ἐρώτημα (τὰ τρία θεωρήματα τῆς φιλοσοφίας εἶναι ὁ Θεὸς , ὁ ἄνθρωπος καὶ ὁ κόσμος ) ἔδωσαν πολὺ νωρὶς καίριες ἀπαντήσεις , μὲ λογική σαφήνεια διατυπωμένες καὶ μάλιστα μὲ τὸν τρόπο τῶν μύθων ὥστε νὰ διασώζεται ἡ πίστη στὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ δηλ. στὴν ὀντολογία, ὅπως λέμε ἐμεῖς σήμερα .

Ὁ Εὐριπίδης στὸ δρᾶμα του Ἑλένη ἐκφράζει τὴ μεγάλη σύγχυση ποὺ ἐπικρατεῖ στὸ νοῦ καὶ στὴν καρδιὰ τῶν συγχρόνων του σχετικὰ μὲ τοὺς θεοὺς. Στὸ πρῶτο στάσιμο στ. 137 κ. ἑξ. ἐξομολογεῖται

Τί εἶναι θεός, τὶ ὄχι θεὸς ἤ τί τὸ ἀνάμεσα
ποιός ἄνθρωπος θὰ πεῖ πὼς τὸ ἔψαξε
καὶ βρῆκε τὸ μακρότατον τέρμα αὐτῆς τῆς ἔρευνας ;
αὐτὸς ποὺ βλέπει τὰ σχετικὰ μὲ τοὺς θεοὺς
πρὸς τὰ ἐδῶ καὶ πρὸς τὰ ἐκεῖ μὲ ἀντίθετες
καὶ ἀνέλπιστες συντυχίες νὰ πηδοῦν ;
Ἐσύ, Ἑλένη , τοῦ Δία γεννήθηκες θυγατέρα ,
γιατὶ φτερωτὸς στοὺς κόλπους τῆς Λήδας
σ' ἔσπειρε ὁ πατέρας . Κι ὕστερα ἀκούστηκες
σ' ὅλον τὸν κόσμο τὸν Ἑλληνικὸ πὼς εἶσαι
προδότις , ἄπιστη , ἄδικη , ἄθεη .
Δὲν ξέρω τὶ τέλος πάντων εἶναι ξεκαθαρισμένο
ἀνάμεσα στοὺς ἀνθρώπους γι' αὐτὰ .
Τὸν λόγο ὅμως τῶν θεῶν , δηλ. πὼς ὑπάρχουν
τὸν βρῆκα ἀληθινὸ .


Ὁ Εὐριπίδης , λέει ἡ παράδοση , ὅτι ὁμολόγησε πὼς ὅλοι οἱ ποιητὲς τρέφονται ἀπὸ τὰ ψιχία , ποὺ πέφτουν ἀπὸ τὸ τραπέζι τοῦ Ὁμήρου . Γι' αὐτὸ καὶ μεῖς πρέπει στὸν Ὅμηρο νὰ ζητήσομε τὴ γνήσια θεολογία τοῦ λαοῦ μας , ἐπειδὴ ἄλλωστε ὁ Ὅμηρος δὲν ἐπινοοῦσε θέματα , κατέγραφε ἁπλῶς τὴ σοφία τοῦ λαοῦ.

Διαβάζομε στὴν Ἰλιάδα καὶ στὴν Ὀδύσσεια ὅτι ὁ Δίας εἶναι πατέρας τῶν ἀνθρώπων καὶ τῶν θεῶν καὶ ὅπως κι ἄν ἐπιδιώξουν οἱ ἄνθρωποι νὰ ὁδηγήσουν τὰ πράγματα , στὸ τέλος βγαίνουν σύμφωνα μὲ τὸ θέλημα τοῦ Δία . “Διὸς δ' ἐτελείετο βουλὴ ”, ἐπαναλαμβάνει μέσα στὸ ἔπος ὁ Ὅμηρος.

Κι ὅμως συχνὰ ἡ βουλὴ τοῦ Δία μένει ἀνεκτέλεστη καὶ ἄλλοτε πάλι δὲν πείθει ὅτι εἶναι σοβαρὴ κι ἔχει σκοπὸ τὴν ὡφέλεια τῶν ἀνθρώπων . Ὁ Ποσειδώνας τὸν ἀντιστρατεύεται , οἱ ἄλλοι θεοὶ συνωμοτοῦν γιὰ νὰ τὸν δέσουν , ἡ Ἥρα τὸν παρασύρει ἐρωτικὰ, γιὰ νὰ ἀφήσει τοὺς Ἀχαιοὺς νὰ νικήσουν . Καὶ γιατί εἶναι μὲ τὸ μέρος τῶν Τρῴων ; Ἴσως ἀπὸ ἀντίδραση στὴν Ἥρα . Ὅταν σκέφτεται νὰ γλυτώσει τὸ γιὸ του , τὸν Λύκιο Σαρπηδόνα ἀπὸ τὰ βρόχια τῆς Μοίρας ποὺ τὸν ἤθελε νεκρὸν στὸ Π τῆς Ἰλιάδας, ἀντιμετώπισε τὴν ἐπανάσταση τῶν ἄλλων θεῶν καὶ ἔτσι ὁ Δίας ὑποτάχτηκε στὴν Μοῖρα γιὰ τὸ γιὸ του καὶ τὸ μόνο ποὺ ἔκανε γι' αὐτὸν ἦταν νὰ κάνει νὰ στάξουν αἱμάτινες σταγόνες ἀπ' τὸν οὐρανὸ στὸν κάμπο τῆς Τροίας . Κι ἔβαλε τὸν Ἀπόλλωνα νὰ τοῦ κλείσει τὶς πληγὲς τῶν τραυμάτων, γιὰ νὰ γίνει ὡραῖο τὸ λείψανό του ! Ὡς ἐκεῖ ἔφτανε ἡ “ Διὸς βουλὴ ” κι ὄχι παραπάνω .

Ὅταν σκοτώθηκεν ὁ Πάτροκλος , ποὺ πολεμοῦσε μὲ τὸ ἅρμα τοῦ Ἀχιλλέα , ἅρμα ποὺ τὸ ἔσερναν τὰ δύο ἀθάνατα ἄλογα , δῶρα τῶν θεῶν στὸ γάμο τῆς Θέτιδας , τὰ ἄλογα δὲν ἔφευγαν ἀπ' τὸ πεδίο τῆς μάχης , μόνο ἔσκυβαν τὰ κεφάλια κι ἔκλαιγαν μὲ δάκρυα τὸ γενναῖο παλληκάρι ποὺ χάθηκε . Κι ὁ Δίας ποὺ παρακολουθοῦσε τὴ μάχη , ὅπως οἱ φίλαθλοι τοὺς ἀθλητικοὺς ἀγῶνες πάνω ἀπ' τὴν κορφὴ τῆς Ἴδης , λυπήθηκε , λέει ὁ Ὅμηρος , τὰ ἄλογα , ποὺ ἄδικα ταλαιπωροῦνται κοντὰ στοὺς ἀνθρώπους . Καὶ μετάνοιωσε ποὺ χάρισαν τέτοια ἀθάνατα ἄλογα καὶ κάθονται τώρα καὶ κλαῖνε γιὰ τὴν ἄθλια μοῖρα τῶν ἀνθρώπων ! . Ἄν δὲν εἶναι αὐτὸ διαμαρτυρία γιὰ τὴν ψυχρὴ καὶ ἀπάνθρωπη θεολογία τῆς εἰδωλολατρίας, τότε , πέστε μου τί εἶναι .

Ἕνα (ἄλλο) ἀπόσπασμα τραγωδίας τοῦ Αἰσχύλου ἀναφέρει ὁ Πλάτων στὸ βιβλίο τῆς Πολιτείας , ποὺ δὲν μᾶς σώθηκε ἀπὸ ἄλλη πηγή. Κι αὐτὸ τὸ ἀπόσπασμα τὸ ἔκανε ὁ Καβάφης ποίημα μὲ τὸν τίτλο “Ἀπιστία” . Ἀναφέρει ὅτι στοὺς γάμους τοῦ Πηλέα καὶ τῆς Θέτιδας ὁ Ἀπόλλων προφήτεψε πὼς τὸ παιδί, ποὺ θὰ γεννήσουν, θἄχει μακρινὴ ζωὴ ( μακραίωνας βίος ) . Ὕστερα , ὅταν ἔφεραν στὴ Θέτιδα τὸ μαντᾶτο γιὰ τὸ θάνατο τοῦ Ἀχιλλέα στὴ Τροία , ἡ Θέτις μέσα στὸ σπαραγμὸ της ῥωτοῦσε “τὶ ἔκαμε ὁ σοφὸς Ἀπόλλων ποῦ γύριζεν ὁ ποιητὴς , ποὺ στὰ τραπέζια ἔξοχα ὁμιλεῖ, ὅταν τὸν υἱὸ της σκότωσαν στὰ πρῶτα νειάτα .

Κι οἱ γέροι τὴν ἀπήντησαν πὼς ὁ Ἀπόλλων αὐτὸς ὁ ἴδιος

ἐκατέβηκε στὴν Τροία καὶ μὲ τοὺς Τρῷας σκότωσε τὸν Ἀχιλλέα.”

Τὸ ποίημά του ὁ Καβάφης τὸ ἐπιγράφει Ἀπιστία καὶ ἐννοεῖ ἀπιστία τοῦ θεοῦ Ἀπόλλωνα. Μέσα σ' αὐτὴ τὴν ἠθικὴ ἀσάφεια καὶ ἀντιφατικότητα ἔβλεπαν τοὺς θεοὺς τους οἱ ἀρχαῖοι μας .

Στὸ δρᾶμα “ Ἱππόλυτος ” ὁ Εὐριπίδης βάζει στὸν πρόλογο τὴ θεὰ Ἀφροδίτη νὰ δηλώνει πὼς μέσα σ' ατὴ τὴν ἡμέρα θὰ σκοτώσει τὸν Ἱππόλυτο , γιατὶ δὲν τὴν τιμᾷ. Θὰ χρησιμοποιήσει ὡς μέσον , λέει , τὴ μητρυιὰ του Φαίδρα , ποὺ θὰ τῆς βάλει ἄνομον ἔρωτα γιὰ τὸν πρόγονό της . Ὁμολογεῖ ἡ θεὰ ὅτι ἡ Φαίδρα εἶναι ἔντιμη ἀλλὰ θὰ τὴν ὁδηγήσει στὸ θάνατο , γιατὶ προτιμᾶ ἡ θεὰ τὸ δικό της συμφέρον .

Εὐριπ. Ἱππολ. στ. 47-51 :
ἡ δ' εὐκλεὴς μέν , ἀλλ' ὅμως ἀπόλλυται ,
Φαίδρα · τὸ γὰρ τῆσδ' οὐ προτιμήσω κακὸν
τὸ μὴ οὐ παρασχεῖν τοὺς ἐμοὺς ἐχθροὺς ἐμοὶ
δίκην τοσαύτην, ὥστ' ἐμοὶ καλῶς ἔχειν .

(κι αὐτὴ εἶναι ἔντιμη μὲν ἄλλὰ σίγουρα θὰ πεθάνει , η Φαίδρα · γιατὶ ἐγὼ δὲν θὰ λογαριάσω περισσότερο τὸ δικὸ της κακὸ , ὥστε νὰ μὴ τιμωρηθοῦν οἱ ἐχθροί μου ἀπὸ μένα τόσο , ὥστε νὰ ἱκανοποιηθῶ . )

Στὴ συνέχεια τοῦ δράματος ἡ Ἀφροδίτη καταστρώνει καὶ ἐκτελεῖ ἕνα σχέδιο ἐξόντωσης τοῦ Ἱππολύτου μὲ μόνο τὸ λόγο ὅτι ὁ Ἱππόλυτος τιμοῦσε μὲ θυσίες καὶ λόγια θερμὰ τὴν Ἄρτεμιν ὡς θεὰ τῆς ἁγνότητας καὶ κρατοῦσε στάση εὐγενικῆς ἀπόστασης ἀπὸ τὴν θεὰ τοῦ ἔρωτα μὲ τὰ λόγια :

“ Πόρρωθεν αὐτὴν ἁγνὸς ὤν ἀσπάζομαι ... δηλ. ἀπὸ μακριὰ τὴν προσκυνῶ κρατῶντας τὴν ἁγνότητὰ μου ” .

Καὶ ἡ προσφιλὴς του θεὰ ποὺ τῆς εἶχε ἀφιερώσει τὸ στεφάνι μὲ τὰ λουλούδια ἀπ' τὸ ἀνέγγιχτο λιβάδι τῆς ἀγνότητας , ἡ Ἄρτεμις, δὲν εἶχε τὴ δύναμη καὶ τὸ δικαίωμα τῆς ἐπέμβασης γιὰ νὰ σώσει τὸν ἀφοσιωμένο της λάτρη .

Ἕτσι ὁ Εὐριπίδης μᾶς ἔδειξε τὴ μεγάλη ἀδυναμία τῆς εἰδωλολατρίας νὰ συλλάβει τὴν εἰκόνα ἑνὸς Θεοῦ ἅρα καὶ μιᾶς βιοθεωρίας . Ὁ Ἱππόλυτος παίρνει ἀποστάσεις ἀπὸ τὴν Ἀφροδίτη ὄχι ἀσκητικὲς ἀλλὰ ἐπειδὴ σιχαίνεται καὶ μισεῖ τὶς γυναῖκες καὶ τὴ φυσικὴ οἰκογένεια . Ἀγανακτεῖ κατὰ τοῦ τρόπου, μὲ τὸν ὁποῖον γεννιοῦνται οἱ ἄνθρωποι σ' αὐτὸν τὸν κόσμο . Αὐτὸ λέγεται τέλειος δυϊσμὸς καὶ ὁ δυϊσμὸς ὁδηγεῖ τὸν ἄνθρωπο σὲ μιὰ φιλοσοφικὴ σχιζοφρένεια . Ὁ Εὐριπίδης δὲν βλέπει διέξοδο ἤ θεραπεία καὶ μᾶς τὸ δείχνει ἐπὶ σκηνῆς δραματικὰ . Γι αὐτὸ τὸν ὀνόμασαν “ἀπὸ σκηνῆς φιλόσοφον” .

Αὐτὸς ὁ φιλόσοφος Εὐριπίδης μᾶς ἔδωσε καὶ τὴν ἐκτίμησὴ του γιὰ τὴ λατρεία τοῦ Διονύσου . Τὸν παρουσίασε στὸ δράμα Βάκχες νὰ μεταδίδει μανία στὶς γυναῖκες τῆς Θήβας κι ἐκεῖνες μὲ προεξάρχουσα τὴν ἀδελφὴ τῆς μάννας του Ἀγαύη νὰ πιάνουν τὸν γιὸ τῆς Πενθέας καὶ νὰ τὸν κόβουν κομμάτια καὶ μὲ τὰ κομμάτια του νὰ μπαίνουν στὴ σκηνὴ θριαμβευτικὰ . Δηλαδὴ ὁ Διόνυσος ἀπολυτοποιεῖ τὸ πάθος καὶ ὁ θεὸς Διόνυσος ἐπιβάλλει μὲ ἄγριο ἐμπαθῆ τρόπο τὴ λατρεία του , ποὺ δίνει στοὺς ἀνθρώπους τὸ μεγάλο του δῶρο « βότρυος ὑγρὸν πῶμα »", δηλ τοῦ « σταφυλιοῦ τὸ πιοτὸ » μὲ τὸ ὁποῖο « παύει τοὺς ταλαίπωρους βροτοὺς λύπης , ὕπνον τε λήθην τε τῶ καθ' ἡμέραν κακῶν δίδωσιν » .

Ὁ Εὐριπίδης ἀπηυδισμένος ἀπὸ τὰ καμώματα τῶν δαιμόνων μιὰ ζωὴ καταπιάνεται λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν ἐκδημία του μὲ τὸν Διονυσιασμό , ποὺ ἐμφανίζονταν ὡς ἐναλλακτικὴ θρησκεία ὕστερ' ἀπὸ τὴν παρακμὴ τῆς Ὀλύμπιας μυθολογίας κάτω ἀπ'τὰ χτυπήματα τῆς φιλοσοφίας . Μᾶς δείχνει «ἀπὸ σκηνῆς» βέβαια τὴν ἀπανθρωπία τοὺ πάθους μὲ τὸ κομμάτιασμα τοῦ Πενθέα , τὴν πάμφτωχη καὶ γελοία φιλανθρωπία τῆς νέας θρησκείας μὲ τὴν προσφορὰ τῆς μέθης καὶ τοῦ ὕπνου , ὥστε ἡ αὐστηρότητα τοῦ θεοῦ ποὺ ἐξορίζει ἐπί πλέον τὴ θεία του Ἀγαύη καὶ τὸν πάππο του Κάδμου , γιατὶ ἄργησαν νὰ τὸν πιστέψουν . Ὁ φιλόσοφος ποιητὴς τελειώνει τὸ δρᾶμα του μὲ τὴν πικρὴ παρατήρηση πρὸς τὸν θεὸ.

“ ὀργὰς πρέπει θεοὺς οὐχ ὁμοιοῦσθαι βροτοῖς. ”

(δὲν πρέπει οἱ θεοὶ στὶς ὀργὲς τους νὰ εἶναι ἴδιοι μὲ τοὺς ἀνθρώπους ) . Κι αὐτὸς ὁ στίχος εἶναι καὶ ὁ τελευταῖος λόγος τοῦ Εὐριπίδη σ' αὐτὴ τὴ ζωὴ . Ἄν ἕνας ἄνθρωπος ξέρει ποιό θἄπρεπε νὰ εἶναι τὸ ἦθος τῶν θεῶν, ποὺ δὲν τὸ ξέρουν οἱ ἴδιοι οἱ θεοί , αὐτὸ σημαίνει πώς οἱ ἄνθρωποι εἶχαν μέσα στὴν καρδιὰ τους τὴν εἰκόνα ἑνὸς Θεοῦ πολὺ πιὸ ἀληθινοῦ ἀπ' τοὺς θεοὺς τῆς εἰδωλολατρίας . Εἶναι ὁ θεὸς ποὺ ἀναζητοῦσαν μὲ τὸ βωμὸ τοῦ ἀγνώστου θεοῦ , ὅταν ὁ Ἀπόστολος Παῦλος πάτησε τὸ πόδι του στὴν ἀρχαία Ἀθήνα .

Κι ὁ φιλόσοφος Πλάτων δίνει τὴ χαριστικὴ βολὴ σ' ὅλη τὴν εἰδωλολατρικὴ θρησκεία στὸ τέλος κι αὐτὸς μὲ τὸ τέλος τοῦ διαλόγου του Ἀλκιβιάδης Β’ .

Πιὸ σοφὸς ἀπὸ μᾶς βέβαια , ποὺ βάλαμε ὡς ἐπικεφαλίδα αὐτῆς τῆς εἰσήγησης “ ἡ διὰ τὴς φιλοσοφίας ὑπέρβασις τῆς εἰδωλολατρίας ” βγῆκε ἐξω ἀπὸ τὸν γνωστὸ του χῶρο τῆς φιλοσοφίας καὶ μ' ἕνα προφητικὸ πνεῦμα συμβουλεύει τὸν Ἀλκιβιάδη νὰ μὴ θυσιάσει στοὺς εἰδωλολατρικοὺς θεοὺς , ἀλλὰ νὰ περιμένει αὐτόν, ποὺ τὸν ἀγαπᾷ καὶ θὰ τοῦ βγάλει τὴν ἀχλύν ἀπὸ τὰ μάτια , ὥστε νὰ ἰδεῖ καὶ νὰ καταλάβει ποιόν Θεὸ καὶ μὲ τὶ λογῆς θυσίες πρέπει στὸ ἑξῆς νὰ λατρεύει. Καὶ τελειώνει μὲ τὸ χαρμόσυνο μεσσιανισμὸ : Δὲν θἀργήσει νἄρθει .

Πολὺ νωρίτερα ὁ τραγικὸς Αἰσχύλος στὸν Προμηθέα δεσμώτη του θὰ πρσδιορίσει μὲ ἀκρίβεια πότε θὰ ἕρθει “ Ἐκεῖνος ” , ποὺ θὰ φέρει τὸ τέλος τοῦ Δία καὶ θὰ ξεκαρφώσει τὸν Προμηθέα ἀπ' τὰ βράχια τοῦ Καυκάσου . Καὶ θὰ εἶναι αὐτὸς ἕνας Θεὸς , ποὺ θὰ κατέβει γιὰ χάρη σου στὸν “ ἀναύγητον ” , Ἅδη καὶ θὰ γίνει διάδοχος τῶν σῶν πόνων , δηλ. “ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοὺ κόσμου” .

Τὸ πόρισμὰ μας ἀπ' αυτὴ τὴ βιαστικὴ διαδρομὴ μέσ' ἀπ' τὰ σκοτεινὰ μονοπάτια τῆς εἰδωλολατρίας εἶναι ὅτι τὴν εἰδωλολατρίαν τὴν ἐμίσησαν καὶ τὴν ἀπέπτυσαν οἱ πρόγονοί μας καὶ ὀνειρεύτηκαν μιὰ εὐτυχία , μιὰ σωτηρία σὰν αὐτή, ποὺ ἔχομε ἐμεῖς τώρα .

Ἄν βρέθηκαν κάποιοι νοσταλγοὶ τῆς εἰδωλολατρίας στὶς μέρες μας μποροῦν νὰ ἐπικαλεστοῦν ὁποιαδήποτε ἄλλα ἐπιχειρήματα ὄχι ὅμως τὸ ὅτι ἡ εἰδωλολατρία εὐημεροῦσε στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Οἱ πρόγονοί μας τὴν ὑπέστησαν , τὴν ἐμίσησαν καὶ δὲν τὴν ἀγάπησαν.