περί μετανοίας του π. Βαρνάβα Γιάγκου,
Εφημέριου του Ι. Ν. Λαοδηγήτριας Θεσσαλονίκης
“Εφόσον η Σαρακοστή είναι κατ’ εξοχήν περίοδος μετανοίας και εφόσον το μόνο που έχουμε να επιδείξουμε και μέσα από το οποίο να τύχομε της αγάπης της χάριτος του Θεού είναι η μετάνοια θεωρούμε ότι είναι πάρα πολύ βασικό.
Κατ’ αρχήν θέλουμε να κάνουμε έτσι μία εισαγωγή σε μια πτυχή της μετανοίας που είναι βοηθητική και να συνεχίσουμε παρακάτω σε ένα κείμενο περί μετανοίας του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο ή ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια της μετανοίας είναι η ιδέα που έχουμε για τον εαυτό μας. Είναι ο ιδεατός εαυτός, ο νομιζόμενος εαυτός μας και η ψευδαίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας. Η ψευδαίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας, ο νομιζόμενος εαυτός μας αυτό δηλαδή το προσωπείο που οργανώσαμε και πιστεύσαμε πως ταυτίζεται με το πρόσωπό μας είναι το εμπόδιο μετανοίας. Είναι το εμπόδιο ούτως ώστε να έχουμε αληθινή πνευματική ζωή.
Στην προσπάθεια μας να καλύψουμε τις ενοχές μας, λειτουργεί ένα σχήμα αντίδρασης και απώθησης. Προσπαθούμε αντί να εκφράσουμε, να εκδηλώσουμε, να έχουμε μία σωστή επαφή με την πραγματικότητα του εαυτού μας, βλέποντας την φθορά της θείας εικόνος, προκείμενου να αποκατασταθεί το κάλλος της θείας εικόνος που είμαστε, λειτουργούμε με άλλα σχήματα. Δεν έχουμε σωστή διαλεκτική σχέση με τις ενοχές μας ούτως ώστε να γίνει μετάνοια. Απωθούμε τις ενοχές. Αντιδρούμε σε οποιοδήποτε γεγονός είτε εσωτερικό της συνειδήσεως μας, είτε εξωτερικό ελέγχου ανθρώπων και γεγονότων που οικονομεί ο Θεός. Αντιδρούμε σε αυτά, προκείμενου να υπερασπισθούμε την καλή εικόνα για τον εαυτό μας. Αυτό το σύμπτωμα μπορεί να λειτουργήσει και στον εαυτό μας και στην οικογένεια μας και στην κοινωνία μας και στην εκκλησία.
Για να βοηθηθούμε λίγο να το καταλάβουμε τι σημαίνει αυτό. Είναι σημαντικό στην εποχή μας τα γεγονότα, υπάρχει η λέξη κάθαρση, το «κάθαρση στην εκκλησία» το έχει η μετάνοια. Τι σημαίνει αυτό το πράγμα;
Προκείμενου να διασώσουμε τον εαυτό μας και να διώξουμε την χάρη του Θεού από την ζωή μας, επιλέγομε να προστατεύσομε την εικόνα που έχουμε εμείς για τον εαυτό μας και οι άλλοι για εμάς. Και έτσι τα λάθη τα δικά μας μπορεί μεν να τα παραδεχόμαστε αλλά βρίσκουμε και ένα άλλοθι τους και έναν άλλο τρόπο όχι να γίνει μετάνοια η πτώση μας αλλά να γίνει μια ευκαιρία αποκατάστασης πάλι της εικόνας μας στα μάτια του εαυτού μας, ή στων άλλων. Για αυτό μιλούμε για κάθαρση. Σε όλα τα επίπεδα. Αφορμή παίρνουμε από τα εκκλησιαστικά γεγονότα, αλλά και σε όλα τα επίπεδα λειτουργούμε αυτό. Στην εξομολόγηση. Τι κάνουμε; Ένα παράδειγμα να το καταλάβουμε. Κάνουμε μια αμαρτία και περιμένει να περάσει λίγος χρόνος για να το πούμε στον πνευματικό λέγοντάς του: «A, δεν το ‘κανα τώρα, έχει ένα μήνα που το ‘κανα.» Τι [άλλο] κάνουμε, έτσι για παράδειγμα; «Έκανα μεν αυτό αλλά έκανα και διακόσιες μετάνοιες.»
Οι κανόνες της εκκλησίας μας,που έχουν παιδαγωγική ασφαλώς αξία, πολλές φορές γίνονται και εμπόδιο μετανοίας. Για ποιο λόγο; Οι κανόνες. [π.χ.] «έκανες αυτή την αμαρτία, αυτόν τον κανόνα έχεις» Δημιουργείται μέσα σε εμάς μια προσπάθεια να τα καταφέρουμε. Δεν κατανοούμε ότι οι κανόνες έχουν παιδαγωγική αξία που προσβλέπει στο να αποκαταστήσουν την σχέση μας με τον Θεό. Όχι σαν ένα όριο που αν το ξεπεράσουμε τώρα είμαστε καλοί.
Κάνουμε μία αγωνιώδη προσπάθεια να επιτύχουμε την νομιμότητά μας σύμφωνα με τους κανόνες και να νοιώθουμε «εντάξει» και αυτά. Αυτό γεννάει ενοχές. Άρρωστες ενοχές. Όχι ενοχές που οδηγούν στην μετάνοια. Και ζει ο άνθρωπος καταναγκασμό και μια προσπάθεια που κέντρο του είναι ο νόμος πρέπει να είναι εντάξει και όχι να ελευθερωθεί η καρδιά του και συντριφθεί μπροστά στο πρόσωπο που πρόσβαλε δηλαδή τον Χριστό, που διασάλευσε την σχέση του. Έτσι λοιπόν σε αυτό το πλαίσιο, για παράδειγμα. λέμε ναι μεν κάναμε στραβά για άνθρωπος της εκκλησίας αλλά κάνουμε την κάθαρσή μας και την αυτοκάθαρσή μας. δηλαδή ναι μεν κάναμε αλλά έχουμε και την δύναμη να κρατηθούμε πάλι στα πόδια μας.
Μα δεν θέλει αυτό ο Θεός. Θέλει την παραδοχή της αποτυχίας μας, την συντριβή μας θέλει, όχι την επιβεβαίωση του κόσμου, όχι την αναγνώριση του κόσμου, και πρέπει να εξισορροπήσουμε την εικόνα μας στα μάτια του αλλά χάρη στην συντριβή. Αυτό είναι το πρόβλημα του κάθε ανθρώπου προσωπικά. Το πρόβλημά μου ίσως και το πρόβλημά σας. Η προσπάθεια ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τον ιδεατό εαυτό μας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, είναι ο ιδεατός εαυτός μας. Η ιδέα που σχηματίζουμε για τον εαυτό μας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι το ίδιο θέλημα που πηγάζει από τον ιδεατό εαυτό μας που αντικρούεται στο θέλημα του Θεού. Δηλαδή απολυτοποιούμε το ίδιον, το ιδιωτικό το δικό μας θέλημα μπροστά στο θέλημα του Θεού. Και έτσι τι γίνεται;
Η θρησκευτικότητα είναι μία άρρωστη θρησκευτικότητα που υπάρχει ούτως ώστε να νοιώθουμε μια πνευματική αυτάρκεια να διασφαλίσουμε την προσωπική μας αξία αλλά καμία σχέση δεν έχουμε με τον Θεό και καμία σχέση με μετάνοια. Η μετάνοια είναι απλώς μία θλίψη ότι απομακρυνθήκαμε από την ιδέα του εαυτού μας που είχαμε σχηματίσει και προσπαθούμε τώρα είτε να απωθήσουμε τις ενοχές μας είτε να αντιδράσουμε δυναμικά στους ανθρώπους που μας επισημαίνουν τα λάθη και μας ελέγχουν.
Έτσι λοιπόν είναι πολύ σημαντικό να το καταλάβουμε, να ας πούμε και το τρέμουλο που μας πιάνει πώς να εξομολογηθούμε, η αγωνία του φόβου της έκθεσης είναι, όχι του φόβου του Θεού. Είναι ο φόβος της έκθεσης, του να εκτεθούμε και μάλιστα λειτουργούμε με μία αγωνία να μάθουμε την άποψη του άλλου για μας. Αυτό το ψυχολογικό παραμύθι είναι ένα τροχοπέδη της αμεσότητος σχέσης με τον Θεό. Είναι τροχοπέδη ούτως ώστε να απλοποιηθεί η ζωή μας και η σχέση μας με τον Θεό.
Έτσι λοιπόν μέσα από την ψευδαίσθηση του εαυτού μας, μέσα στην προσπάθειά μας να διασώσουμε την εικόνας μας λειτουργεί το σχήμα της απώθησης των ενοχών γιατί δεν μπορούμε να παραδεχτούμε την μετάνοια ως δυνατότητα ίασης γιατί η μετάνοια είναι η παραδοχή της αποτυχίας, γκρέμισμα του ειδώλου που σχηματίσαμε για τον εαυτό μας, γκρέμισμα της ειδωλοποίησης μας.
Το άγχος, ο φόβος, η ανασφάλεια, η προσπάθεια προστασίας του εαυτού μας είναι γιατί δεν πιστεύουμε στον Θεό αλλά πιστεύουμε στον εαυτό μας και φοβούμενοι μη γκρεμιστεί αυτό το είδωλο, αυτή ψευδαίσθηση του εαυτού μας αυτός ο ιδεατός εαυτός αμυνόμεθα έναντι των επιθέσεων των άλλων που μας ελέγχουν με τα λάθη μας.
Χάνει έτσι ο άνθρωπος την ισορροπία του και έχει τότε και μια άλλη δυνατότητα προκειμένου να προστατέψει τον ιδεατό εαυτό του συνεχώς προβάλει τα καλά του. Για αυτό εξασκεί τον καλόν όχι ως καρπό αγαπητικής σχέσης με τον Θεό αλλά ως ένα κουκούλωμα του άσχημου εαυτού του.
Πολλές φορές οι καλές μας πράξεις, ο αγώνας μας, δεν υποκρύπτει έναν πόθο για τον Θεό και θέλομε να τον εκδηλώσουνε αυτόν. Αλλά υποκρύπτει την προσπάθειά μας να καλύψομε τα ελαττώματα μας. Να καλύψομε τις μειονεξίες μας με μια προσπάθεια να επιδείξουμε και ένα καλό εαυτό. Να λέμε δεν είμαστε μόνο τέτοιοι αλλά έχομε κάνει και αυτό το καλό και αυτό το καλό και αυτό το καλό και προσπαθούμε με μία αγωνιώδη θα λέγαμε ψυχαναγκαστική προσπάθεια να τηρήσουμε το καλό. Εάν αυτό δεν το επιτυχαίνουμε έχουμε και έναν άλλο βοηθό για να ξεπεράσουμε αυτό το δίλημμα, η μετάνοια ή η στροφή στον εαυτό μου. Δεν προτιμούμε την μετάνοια γιατί η μετάνοια σημαίνει πλήρης αποτυχία, παραδοχή πλήρους αποτυχίας και επιλέγουμε να αλλοιώσουμε την συνείδησή μας. Δηλαδή, εντάξει δεν είναι τώρα της εποχής που ζούμε, πως την είδαμε να τηρούνται αυτά τα πράγματα.
Άρα αλλοιώνεται η συνείδησή μας δίνοντας στην αλήθεια μια ψευδαίσθηση αρετής, αλλάζοντας το ήθος, χαμηλώνοντας τον πήχη του ήθους ζωής που μας προτείνεται για να μπορέσουμε να το ικανοποιήσουμε και να νοιώθουμε εντάξει με τον εαυτό μας. Αλλοίωση λοιπόν συνειδήσεως, σχετικοποίηση του αληθινού ήθους, απώθηση ενοχών και προσπάθεια μιας ψευδούς καλοσύνης που είναι η μάσκα μας που είναι το προσωπείο μας. Και σιγά σιγά δημιουργείται ένα μεγάλο τραύμα, μία μεγάλη ασθένεια, δεν έχουμε καθόλου επαφή με την πραγματικότητα του εαυτού μας.
Αν εμβαθύνουμε στις πράξεις μας, αν εμβαθύνουμε στα κοινωνικά φαινόμενα ή στα εκκλησιαστικά ακόμη και τα τωρινά αλλά και άλλων εποχών εδώ είναι φοβούμαστε να πούμε αποτύχαμε, γεια σας, ήμαρτον. Προτιμούμε να μιλούμε για την δύναμη του εαυτού μας να κρατήσουμε τον εαυτό μας. Δεν είναι πτώση αυτό. Είναι δαιμονική πτώση αυτό. Στην προσπάθεια μου εγώ να μην παραδεχτώ την αμαρτία μου αρχίζω τις μετάνοιες. Να πάω στον πνευματικό να πω αμάρτησα ναι, αλλά ξέρεις τι μετάνοιες και νηστείες έκαμα; Δηλαδή τι; H ίασή σου ποια ήταν; O Εσταυρωμένος Χριστός, το αίμα Του ή η ικανότητά σου να βρίσκεις αντίδοτα της αμαρτίας σου. Να αυτόκαθαίρεσαι.
Έχομε όμως ανάγκη μετανοίας αυτό είναι σημαντικό. Αλλά είμαστε μπλοκαρισμένοι. Σε τι είμαστε μπλοκαρισμένοι. Αφενός στην ιδεοληψία μας, σε μια αρρώστια που έχουμε εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Μια αρρώστια αυτού του ιδεατού εαυτού μας που λέγαμε και μιας ομάδας νόμων και κανόνων που υπάρχουν στην εκκλησία όχι να μας ελευθερώνουν, να μας σκλαβώνουν. Γιατί σου λέει ο άλλος όταν του λες κάνε αυτό για να κοινωνήσεις, κάνε το άλλο, το άλλο, το άλλο, το άλλο, κάνε αυτό και αυτό είναι λάθος, λάθος, λάθος προσπαθεί ο άνθρωπος αντί να δει το Χριστό σε μια αμεσότητα και σε μια γνησιότητα μετανοιωμένη αυτού το ‘κανα ή δεν το ‘κανα, τώρα είμαι εντάξει δεν είμαι εντάξει, τι θα πει τώρα ο πνευματικός μου και θα με αναγνωρίσει ή θα με απορρίψει και χάνουμε την μπάλα και αντί να στρεφόμαστε στον Χριστό στρεφόμαστε στον πνευματικό. Αντί να στρεφόμαστε στον Χριστό στρεφόμαστε στην γνώμη των ανθρώπων.
Αυτό που τελικά είναι ευλογία, οι κανόνες, με την έννοια ότι μπορεί παιδαγωγικά να με βοηθήσουν εν τούτοις μέσα στην ανωριμότητά μου, σε έναν ψευδή εαυτό, τον οποίο λατρεύω, προκειμένου να συνεχίζω να τον λατρεύω, υποτάσσομαι στην κρίση κάποιων νόμων που αγνοώ την ουσία και το περιεχόμενό τους.
Είναι πάρα πολύ, λοιπόν, σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι είναι πολύ πιο απλά τα πράγματα από ότι φανταζόμαστε αρκεί να γνωρίζομε ότι η σωτηρία μας δεν είναι ο εαυτός μας είναι ο Χριστός. Αρκεί να γνωρίζομε πώς δεν χρειάζονται προϋποθέσεις μετανοίας, δεν υπάρχουν, συγνώμη, προϋποθέσεις σωτηρίας που εξαρτώνται από τον εαυτό μας αλλά η προϋπόθεση της σωτηρίας ήδη υπήρξε και υπάρχει: Είναι ο Σταυρός του Χριστού. Σε εμάς μένει να το δεχτούμε. Η μόνη προϋπόθεση που απαιτείται από εμάς είναι η μετάνοια. Άνευ η απροϋπόθετος μετάνοια. Η καθαρή μετάνοια.
Πόσοι άνθρωποι ταλαιπωρούνται στην μιζέρια των ενοχών τους γιατί φοβούνται τον πνευματικό. Γιατί φοβούνται την κρίση του. Γιατί φοβούνται την απόρριψη του. Πόσοι άνθρωποι αφήνομε το μέγιστο δώρο της αγάπης του Θεού γιατί δεν εμπιστευόμαστε το έλεός Του. Και δεν εμπιστευόμαστε όχι ξέρετε γιατί είμαστε πολύ αυστηροί με τον εαυτό μας. Γιατί λατρεύουμε τον εαυτό μας. Γιατί σχηματίζουμε μία εικόνα για τον εαυτό μας που τρέμουμε να την χάσουμε. Χάριν σε αυτή ζούμε. Χάριν σε αυτή διεκδικούμε τον παράδεισο. Πιο πολύ διεκδικούμε τον παράδεισο χάριν της δικής μας εικόνας και όχι χάριν της σταυρικής θυσίας του Χριστού. Και έτσι γεννά αυτό μία καχυποψία για τον ίδιο τον Θεό.
Δεν υπάρχει ελευθερία τέτοια που έχουν τα τέκνα, οι υιοί του Θεού. Ζούμε αυτή τη φοβία μαζί Του. Ζούμε αυτή την καχυποψία μαζί Του. Δεν Τον πολύ εμπιστευόμαστε. Και αυτό τι κάνει. Ξέρετε όταν ο άνθρωπος ζει το προσωπείο του το πνευματικό το οποίο είναι οικοδομημένο σε μια προσπάθεια να ικανοποιεί τους εκκλησιαστικούς νόμους και να νοιώθει σεσωσμένος και όχι να νοιώθει σεσωσμένος χάριν της αγάπης του Θεού δεν έχει εσωτερική ελευθερία. Προσπαθεί να κάνει εκείνο, προσπαθεί να πετύχει το άλλο και μέσα στην άσκηση την αρρωστημένη δεν ελευθερώνεται, δεν αναπαύεται και αυτό το σφίξιμο του φέρνει την λαγνεία της πτώσης, της αμαρτίας, της κάθε μορφής, κάθε μορφής μολυσμού.
Να δώσουμε ένα παράδειγμα να το καταλάβομε: Πέστε πως κάποιος αδελφός μας θλίβει. Μας εξοργίζει. Εμείς τότε επειδή λέμε είμαστε χριστιανοί προσπαθούμε να τοποθετηθούμε κατά Θεόν. Τι κάνομε; Προσπαθούμε να συγκρατηθούμε. Και κάνουμε αγώνα και σφιγγόμαστε, προσπαθούμε να απωθήσουμε αυτό το πράγμα. Να αποσιωπήσουμε το γεγονός που μας έγινε το αρνητικό και έχουμε ως εφόδιό μας την λήθη. Προσπαθούμε να ξεχάσουμε απλά. Και κάποια στιγμή μόλις έρθει καινούργια αφορμή γίνεται μία ανάφλεξη πάλι του πάθους μου. Για ποιον λόγο; Μα δεν είναι σωστή αυτή η στάση; Μα και αν δεν ήταν σωστή τι μπορούσα άλλο να κάνω; Τι μπορούσα άλλο να κάνω.
Αντί απλώς να αποσιωπώ, να προσπαθώ να ξεχάσω το γεγονός που μου έγινε και το ρίξω στην λήθη, ουσιαστικά να το απωθώ μέσα μου και να έχω απωθημένες καταστάσεις, να προσευχηθώ. Να ζήσω την χάριν του Θεού. Να μου δώσει αγάπη για τον αδερφό. Να προσευχηθώ για τον αδελφό. Να προσευχηθώ ο Θεός να μου δώσει διάκριση, φωτισμό.
Αυτή λοιπόν η στάση, η κίνηση τι δηλώνει: Ότι δεν είναι αρκετές οι δυνάμεις μου για να ξεπεράσω την ενόχληση. Επίσης τι δηλώνει αυτό ότι δεν με ενδιαφέρει να το ξεπεράσω για να δημιουργήσω μία εικόνα ενάρετου ανθρώπου αλλά με ενδιαφέρει αυτά που συμβαίνουν να με συνδέουν με τον Θεό και με τον αδερφό μου.
Η προσπάθεια αρετολογίας. Λέμε μα στην εκκλησία από μικροί δεν μάθαμε να κάνεις αυτό να είσαι εντάξει, να κάνεις αυτή την αρετή, να κάνεις το άλλο, το άλλο, το άλλο, και προσπαθούμε να γίνουμε ενάρετοι. Αλλά δεν καταλαβαίνουμε ότι η αρετή πηγάζει από τον Χριστό. Και ουδείς άγιος, ουδείς ενάρετος αλλά ο Χριστός. Και πρέπει να ενωθούμε με Αυτόν που είναι η αρετή και η αγιότητα.
Και έτσι αποσυνδέουμε την αρετή από τον πρόσωπο του Χριστού και προσπαθούμε να ασκηθούμε στην αρετή και τι γίνεται αυτή η προσπάθεια αρετής. Είναι μια δαιμονική προσπάθεια αυτοεγκλωβισμού, και αυτοδικαίωσης και ειδωλοποίησης του εαυτού μας. Για αυτό λέμε τόσα χρόνια στην Εκκλησία προσπάθησα και χαρά δεν έχω. Δεν είχες χαρά γιατί η προσπάθειά σου ήταν, η λατρεία σου ήταν λατρεία αρετής. Δηλαδή ήταν μια λατρεία και μια προσπάθεια να οικοδομήσεις μια ενάρετη εικόνα για τον εαυτό σου. Αυτό δεν έχει καμία σχέση με την σχέση όμως με τον Θεό. Δεν προτείνει κάτι τέτοιο η Εκκλησία. Αν πρότεινε κάτι τέτοιο θα ήταν σύστημα ηθικιστικό, ένα σύστημα ηθικισμού, νομικισμός. Τι είναι ο ηθικισμός, ο νομικισμός. Είναι αυτή η προσπάθεια. εξαντικειμενοποίησης της πνευματικής ζωής σαν μιας προσπάθειας αρετοκεντρικής και όχι χριστοκεντρικής. Μιας προσπάθειας αρετολογίας και όχι χριστολογίας.
Τι είναι η αρετή; Τι κρύβεται πίσω από την αρετή; Είναι ο εαυτός μου. Προσπαθώ λοιπόν και μοχθώ καθημερινά στην εκκλησία να, αγωνίζομαι να οικοδομήσω έναν ενάρετο άνθρωπο τον εαυτό μου, όχι να οικοδομήσω έναν εν Χριστό άνθρωπο. Η προσπάθεια να οικοδομήσω έναν ενάρετο άνθρωπο είναι αυτοί οι καλοί άνθρωποι τάχα, χριστιανικά σπασικλάκια δηλαδή που δεν μπορούν να χαρούν τίποτα. Γιατί δεν μπόρεσαν να πουν: Θεέ μου, είμαι ένα μάτσο χάλια λέει είμαι ένα ρεμάλι. Αν δεν πω σε κάποια στιγμή εκ βάθους καρδίας ότι είμαι ένα ρεμάλι. Ο Θεός οικονομεί να πέφτομε, να αμαρτάνομε, για να καταλάβομε ότι δεν έχομε κάτι τι αγαθό να δείξομε επί της γης ενώπιον Του. Μόνο ένα πράγμα θέλουμε, την αγάπη Του. Εάν δεν γίνει αυτό το πράγμα αγωνιζόμαστε, γινόμαστε νευρωτικούληδες και προσπαθούμε το ένα, προσπαθούμε το άλλο και τι γίνεται. Είναι μια μιζέρια, μια κακομοιριά η ζωή μας. Μέσα στην έλλειψη εσωτερικής ανάπαυσης στρεσάρεται ο άνθρωπος και ψυχολογικά και μετά με μεγαλύτερο οδηγείται στις αμαρτίες ιδιαίτερα τις σαρκικές.
Όταν ο άνθρωπος λοιπόν δεν βρει ότι η ταυτότητά του είναι πάνω στο σώμα του Χριστού και όταν δεν φτάσει σε αυτή την πλήρη αίσθηση αποτυχίας δεν μπορεί να σωθεί. Καταλάβατε πόσο διαστροφικό είναι στην εκκλησία να προσπαθούμε να δείξουμε ένα καλό πρόσωπο. Είναι πάρα πολύ ενοχλητικό πραγματικά να λέμε είναι κακοί μεν οι παπάδες υπάρχουν και καλοί. Βρε, είναι λάθος αυτό. Οι περισσότεροι είμαστε χάλια. Και αυτό που μας σώζει δεν είναι η αρετή κάποιων παπάδων ή δεσποτάδων είναι η χάρις του Χριστού.
Η προσπάθεια λοιπόν της εκκλησίας για παράδειγμα να πει ότι: Εντάξει πόσοι είναι οι κακοί και πόσοι είναι οι καλοί. Για να δούμε; Και γίνεται μία μάχη δημοσιογράφων και δεσποτάδων. Είναι μια κοινή αρρώστια. Άρνηση της μετανοίας. Άρνηση της αγάπης του Θεού. Μα δεν θα σωθεί ο κόσμος αν υπάρχουν πέντε ενάρετοι. Θα σωθεί ο κόσμος γιατί υπάρχει ένας Χριστός που σταυρώθηκε. Αυτή είναι πλάνη. Είναι μια προσπάθεια λοιπόν, του ιδεατού εαυτού μας να μεταφερθεί σε μια ιδεατή εκκλησία. Μια νομιζόμενη εκκλησία. Η εκκλησία είναι στραβή είναι ανάποδη. Αλλά σώζεται γιατί υπάρχει ένας Χριστός που σταυρώθηκε. Και εκεί είναι η ελπίδα μας.
Οσόν λοιπόν εμείς προσπαθούμε να προστατεύσουμε την εικόνα του εαυτού μας στα μάτια του κόσμου δημιουργώντας μία ειδωλοποίηση του εαυτού μας και μια ψευδαίσθηση του εαυτού μας κάνουμε ένα τεράστιο σφάλμα στην προσπάθεια να περισώσουμε την εκκλησία στα μάτια των ανθρώπων την καταργούμε, γιατί δεν πρόκειται για μία εκκλησία μετανοούσα αλλά μία εκκλησία καθαριζόμενη.
Αυτό που το βλέπουμε στους άλλους και λέμε α, το έκανε ο τάδε δεσπότης, ο τάδε αρχιεπίσκοπος, εμείς το κάνουμε. Είναι η πτώση μας. Είναι η κοινή πτώση όλων και η ελπίδα μας είναι η μετάνοια. Η χαρά μας είναι εκεί. Η μετάνοια μας ελευθερώνει.
Καταλάβατε λοιπόν, ότι τελικά δεν μάθαμε τελικά να εξομολογούμαστε σωστά. Και ότι με την εξομολόγηση υποβαθμίσαμε σε ένα ψυχολογικό παιχνίδι προσπάθειας ψυχολογικής ισορροπίας απενεχοποίησης για να προστατέψουμε την ιδέα του εαυτού μας. Για να παζαρέψουμε τον Θεό, την ικανοποίηση του ιδίου θελήματός μας. Αυτό δεν είναι μετάνοια, δεν είναι εξομολόγηση. Ενώ τα πράγματα είναι πάρα πολύ απλά. Δεν σου ζητάει τίποτα ο Θεός. Να πεις ένα ήμαρτον σου ζητάει. Αλλά πώς να πεις το ήμαρτον. Πρέπει να γκρεμίσεις πρώτα τον εαυτό σου, την ιδέα του εαυτού σου, τον ιδεατό εαυτό σου. Εκεί είναι η δυσκολία.
Όταν λέει ο Κύριος είναι ελαφρύς ο ζυγός. Αυτό σημαίνει. Μας φαίνεται βαριά η πνευματική ζωή γιατί δεν προσβλέπουμε στον Χριστό. Προσβλέπουμε στην οικοδόμηση ενός καλού εαυτού μας. Και αυτό έχει πολύ κόπο και δεν έχει αποτέλεσμα. Δεν καρποφορεί. Δεν αναπαύει τον άνθρωπο. Δεν έχει ανάπαυση ο άνθρωπος. Οι φοβίες όλες που μας πιάνουν τι είναι. Είναι φοβίες μην δεν τα καταφέρουμε. Τι σημαίνει φοβία μην δεν τα καταφέρεις. Δηλαδή τι σημαίνει: ότι αγνοώ την χάριν. Η χάρις του Θεού που λέμε είναι μόνο στα λόγια και στα χαρτιά και απλώς υπάρχει μόνο ο Θεός για να με επιβραβεύει για το κατόρθωμά μου.
Θέλετε κάτι να ρωτήσετε σε αυτό; Είναι κάτι εισαγωγικό για να προχωρήσουμε μετά στον λόγο του Αγίου Χρυσοστόμου.
Ερώτηση: Κάνω ένα πνευματικό αγώνα και έχω ένα πειρασμό κάποια περίοδο ετών. Αλλά αν κάποια στιγμή περνώντας αυτός ο πειρασμός νοιώθω ότι χαίρομαι τέλος πάντων για αυτό το πράγμα ότι κάτι κατάφερα. Άρα λοιπόν όπως ακούω πάει να πει ότι έχω φύγει….
Ερώτηση: Το όνομά σας;
Απάντηση: Στράτος.
Απάντηση: Λέει ο Στράτος ότι κάνω ένα αγώνα πνευματικό σε μια περίοδο πειρασμών και νοιώθω ότι τελικά έφυγε από μένα ο πειρασμός και νοιώθω χαρά. Είναι καλό αυτό ή κακό.
- Ότι νίκησα τον πειρασμό.
- Ότι νίκησα τον πειρασμό, ναι.
Απάντηση: Σαφώς το «νίκησα από μόνο του»; Μπορώ όμως να πω ότι νίκησα με την χάρη του Θεού. Το θέμα είναι όμως χαίρομαι γιατί πλέον δεν πιέζομαι απ’ τους πειρασμούς; Χαίρομαι τώρα γιατί αισθάνθηκα ότι ανέβηκα πνευματικό επίπεδο; Ή χαίρομαι όπως χαίρεται ο άνθρωπος που είναι ερωτευμένος και πέτυχε ένα δώρο στην ερωμένη του; Δηλαδή η άσκηση της αρετής και η απομάκρυνση από τον πειρασμό είναι γιατί τώρα νοιώθω καλύτερος, είμαι καλύτερος και ικανοποιούμαι από αυτό. Ή ότι ετίμησα την αγάπη του Χριστού και ετίμησα τον πρόσωπό Του. Και ότι με αυτό τον τρόπο πιο απρόσκοπτα μπορώ να καθορώ το πρόσωπό Του; Εάν ο πειρασμός έφυγε και με κάνει πιο πολύ να απολαμβάνω την θέα του προσώπου Του να χαίρομαι και να παραχαίρομαι και να λέω Δόξα τω Θεώ που με την χάριν Του τα κατάφερα. Αν όμως το ξεπέρασμα του πειρασμού είναι για να βλέπω καθαρότερα τον εαυτό μου και να αυτοθαυμάζομαι και να αυτολατρεύομαι ε, εκεί είναι το πρόβλημα.
- Ακροατής: Μια παρέα φίλων στον γέροντα Πορφύριο είχε συμβεί καποιο παράδοξο γεγονός για να τους δείξει κάποια πράγματα ο γέροντας Πορφύριος αναφέρει ένα πραγματικό περιστατικό: Είναι λέει ένας πολιτικός μηχανικός, μπαίνει μέσα στο Δαφνί πηγαίνοντας από την τεχνική υπηρεσία να πάρει κάποιο τεύχος δημοπράτησης για ένα έργο. Είναι στα πενήντα μέτρα μέσα καθώς όμως προχωράει προς αυτό το γραφείο βλέπει έναν τρελό. Ο τρελός ασβέστωνε έναν τοίχο….
- π. Βαρνάβας: Μου το ξανάπες μου φαίνεται πριν δυο χρόνια; Συνέχισε κάποιοι δεν ήταν πριν δυο χρόνια.
- Βουτούσε την μπανανόφλουδα μέσα σε έναν κουβά με νερό. Γυρνάει και του λέει: Φίλε με νερό ασβεστώνεις; Του λέει εμένα που με βλέπεις εδώ θέλαν να μου φαν την περιουσία μου τα σόγια μου, τα σπίτια μου, αυτά… είναι αντίστοιχο με τις σημερινές εξελίξεις…
- Ποιες εξελίξεις;
- Οπότε λέει, έννοια σου όμως λίγο πριν με κλείσουν στο τρελοκομείο κάνω όλη την περιουσία δήθεν τενεκέδες με χρυσές λίρες. Το βλέπεις εκείνο το δένδρο; Λέει ο άλλος, δεν του έδινε σημασία, ναι, ναι του λέει. Ε, θάβω λέει όλες τις χρυσές λίρες σε εκείνο το δέντρο και τώρα λέει, αργά η γρήγορα την κάνω από το τρελοκομείο οπότε λέει πάω παίρνω τις λιρίτσες μου και ας τους άλλους να τρώγονται μεταξύ τους. Του λέει ο άλλος: Μου ξαναδείχνεις λίγο εκείνο το δέντρο που δεν το είχε προσέξει πριν. Λέει να εκείνο. Τέλος πάντων. Καλημέρα.. Πάει παίρνει τα τεύχη του σαν μηχανικός που ήτανε. Το απόγευμα όμως κατά τις έξι εφτά η ώρα και μετά άρχισε να έχει μία ταραχή. Λέει εδώ πέρα έχουμε λουκούμι, έχουμε την τύχη μας. Θα την αφήσουμε; Εννιά, δέκα η ώρα το βράδυ δεν άντεχε άλλο. Κασμάδες, αξίνες, καρφί στο δέντρο. Το διέλυσε όλο γύρω- γύρω καμία λίρα. Φτου σου, ρε λέει. Το βράδυ πάλι ενώ ήταν πτώμα δεν τον έπαιρνε ο ύπνος. Την άλλη μέρα πάλι στο τρελοκομείο. Ο τρελός εκεί τον χαβά του.
- Καλημέρα του λέει, τι κάνεις; Καλά είσαι;
- Μια χαρά, λέει, να όπου να ’ναι τελειώνω.
- Δεν μου λες να σε ρωτήσω κάτι.
- Τι;
- Μπορείς να μου ξαναδείξεις πάλι εκείνο το δέντρο;
- Να εκεί.
- Καλά είσαι σίγουρος;
- Εγώ, λέει δεν είμαι σίγουρος; Με τα ίδια μου τα χέρια τις έθαψα.
- Χτες το βράδυ πήγα, έσκαψα όλο το δέντρο γύρω γύρω αλλά δεν βρήκα ούτε μία λίρα.
Τότε γυρνάει ο τρελός τον κοιτάζει έτσι, τον κοιτάζει αλλιώς, του ρίχνει μία, αφήνει την μπανανόφλουδα, τον πιάνει από τον ώμο, τον ταρακουνάει μπας και ξυπνήσει και του λέει:
- Για αυτό σου λέω, φιλαράκο, πάρε την μπανανόφλουδα και βάφε.
Ερώτηση: Ποια είναι η διαφορά της αυτοεκτίμησης που μπορούμε να έχουμε για τον εαυτό μας και να μας βοηθάει να ξεπερνάμε δύσκολες καταστάσεις κι η διάθεση το να έχουμε μία ψεύτικη εικόνα για τον εαυτό μας.
Απάντηση: Άλλο η αυτοεκτίμηση και άλλο ο ψευδής εαυτός μου. Η αληθινή εκτίμηση του εαυτού μου πρέπει να στηρίζεται στην αλήθεια, στην πραγματικότητα. Και έχουμε δύο πραγματικότητες: Τον ψυχικό άνθρωπο, τα χαρίσματα που έχει, και ο κάθε άνθρωπος έχει χαρίσματα.
Κατ’ αρχήν το πρώτο χάρισμα ότι είμαστε εικόνες Θεού. Όσο αμαυρωμένη και αν είναι η εικόνα μας είμαστε εικόνες Θεού. Οφείλει αυτό ο άνθρωπος να το αναγνωρίσει. Να σεβαστεί τον εαυτό του. Η πρώτη εκτίμηση είναι αυτή. Η δεύτερη, και ο Θεός έδωσε κάποια ιδιαίτερα χαρίσματα σε κάθε άνθρωπο. Πρέπει να βρει τα χαρίσματα και την κλίση του. Και αυτό είναι εκτίμηση.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν έχει αδυναμίες, ότι δεν κάνει λάθη. Δεν απορρίπτεται η εκτίμηση του εαυτού μας με τα λάθη μας. Αλλά ίσα ίσα με τα λάθη μας, αν δεν τα δούμε ψευδώς και τα κουκουλώσουμε και τα λάθη μας τα κάνουμε και αρετές ως ένα σημείο αλλά γίνουν μετάνοια. Τότε πραγματικά βρίσκουμε την αληθινή εκτίμηση του εαυτού μας. Γιατί βλέπουμε ότι αυτά τα λάθη που είναι ο εαυτός μας είναι ένας εαυτός μας που δεν απορρίπτεται από τον Θεό αλλά συγχωρείται. Και έτσι βλέπουμε ότι εμείς οι ελάχιστοι, οι ανάπηροι, οι νεκροί, ζωοποιούμαστε μέσα στην αγάπη του. Και έτσι υπάρχει μία βαθιά εκτίμηση του εαυτού μας σε ένα υπαρξιακό επίπεδο.
Ερώτηση: Πάτερ, η αγάπη του Θεού είναι δεδομένη και για αυτούς οι οποίοι μετανοούνε και όταν κάνουν μεγάλα κακά στη ζωή τους ο Θεός τους συγχωρεί. Άλλο όμως είναι η συγχώρεση και άλλο είναι αυτό που είπε νομίζω ο Χριστός «μάχαιρα έδωσες και μάχαιρα θα λάβεις» δηλαδή ότι έκανες στην ζωή σου κάποτε θα το δεις μπροστά σου.
Απάντηση: Είναι ως ένας πνευματικός νόμος αυτός, Δημήτρη, που λειτουργεί όμως όχι με διάθεση τιμωρίας αλλά με διάθεση θεραπείας.
Ερωτών:…δηλαδή αυτό που έκανες θα το βρεις μπροστά σου. Αν έκανες κακό δεν θα το γλυτώσεις…….
Απάντηση: Υπάρχουν δύο προβλήματα …..
Ερωτών: Όχι ότι δεν θα σε συγχωρήσει ο Θεός. Μπορεί και να άγιασε όπως ο άγιος Μωυσής ο Αιθίοπας… αηδίασε αλλά στο τέλος περίμενε. Επειδή σκότωσε πολλούς και λήστεψε περίμενε. Έρχονται οι βάρβαροι λέει να με σκοτώσουν, και τον σκοτώσανε. Έτσι τέλειωσε έδωσε θάνατο και πήρε θάνατο και αγίασε μετά. Αλλά πήρε τον θάνατο. Ο Θεός τον συγχώρησε. Αλλά το πλήρωσε αυτό το κακό που έκανε. Άλλο το ένα και άλλο το άλλο.
Απάντηση: Δύο προβλήματα υπάρχουν στην μετάνοια των ανθρώπων. Το ένα είναι η ραθυμία και το άλλο είναι η απελπισία. Η ραθυμία συμβαίνει όταν ο άνθρωπος αντί να διαχειριστεί σωστά την αγάπη του Θεού και να μείνει σε αυτήν και να αυξηθεί σε αυτήν την βρίσκει ως δικαίωση της αμαρτίας του και ως χαλάρωση συνειδήσεως. Αντί λοιπόν την αγάπη του Θεού να την σεβαστούμε, να την διαχειριστούμε σωστά και να γίνει αιτία ουσιαστικότερης ανάπτυξής μας την διαχειριζόμαστε για να νομιμοποιούμε την αμαρτία μας. Και αυτό οδηγεί στην ραθυμία Ο ένας κίνδυνος είναι αυτός. Ο άνθρωπος λοιπόν να λέει ότι ο Θεός είναι ελεήμων για να αμαρτάνει και να δικαιολογεί τον εαυτό του. Αυτό είναι καταστροφή. Είναι ο εξ δεξιός, ο εξ αριστερών πειρασμός. Υπάρχει και ο άλλος πειρασμός που σε παρουσιάζει τον Θεό ως τιμωρό για να οδηγηθείς στην απόγνωση.
Θυμάμαι έναν πνευματικό γέροντα στο Άγιον Όρος που πήγε ένα παλικάρι να του αναφέρει σαρκικές αμαρτίες. Διαπιστώνοντας ο πνευματικός ότι αυτό το παλικάρι είτε αμάρτανε είτε όχι στην ίδια πτώση ήτανε. Στην λατρεία του εαυτού του. Και από μια λατρεία του εαυτού του και από ένα ναρκισμό δεν κοιτούσε την αμαρτία. Θεωρώντας πως αν δεν διέπραττε την αμαρτία δεν θα ήταν εναρετότερος γιατί η αρετή είναι η στροφή στον Θεό, η μετάνοια η πραγματική, του υπέδειξε κάτι που με εντυπωσίασε όταν το άκουσα. Μετά το συζήτησα. Λέει: Ω, συνέχισε να αμαρτάνεις δεν με πειράζει. Για να τον ξεμπλοκάρει από την ιδέα του εαυτού του. Να πιάσει πάτο και να πει μετά αχ, δεν έκανα τίποτα στην ζωή μου. Είμαι ένα ρεμάλι. Όταν πει ότι είναι ρεμάλι ο άνθρωπος τότε ξεπερνά το μέτρο του εαυτού του, της αρετής του, και τότε μαθαίνει ότι όχι γιατί έχουμε κάτι καλόν, αλλά γιατί υπάρχει η θυσία του Χριστού σωζόμαστε. Και όλος μας ο αγώνας να γίνουμε καλοί είναι για να μένουμε σε αυτά τα δώρα της θυσίας, στις δωρεές και στους καρπούς αυτής της θυσίας. Θωρώντας λοιπόν, βλέποντας την αυτοδικαίωση του. Αυτή την μανία του να καταφέρνει και να επιτυγχάνει την αρετή ο πνευματικός αυτός ο διακριτικός. Θέλοντας να τον βοηθήσει να ξεμπλοκάρει από αυτό το μέτρο περιφρόνησε και την αρετή και την αμαρτία του.
Αυτό είναι ένα στοιχείο που δείχνει ότι η μετάνοια είναι άλλη υπόθεση. Εμείς όμως εγκλωβισμένοι στον εαυτούλη μας δεν μετέχουμε στα δώρα του Θεού. Δεν έχουμε ελευθερωθεί εσωτερικά. Δεν έχουμε βρει εσωτερική ανάπαυση. Η ζωή μας είναι χωρίς εκπλήξεις. Η σχέση μας με τον Θεό είναι χωρίς εκπλήξεις και εμείς δεν έχουμε εκπλήξεις στις σχέσεις μεταξύ μας. Δεν έχουμε ενθουσιασμό. Δεν έχουμε το απρόοπτο.
Αλλά λειτουργούμε με μέτρα αντιγραφής. Αντιγράφουμε τον τρόπο ζωής του κόσμου. Τι κάνουμε για παράδειγμα στην εκκλησία. Λέμε πρέπει να μαζέψουμε κόσμο στην εκκλησία, έτσι; Τι κάνει ο κόσμος; Πως μαζεύονται τα παιδιά; Ο κόσμος κάνει αυτό και αυτό. Ας το μεταφέρουμε και εμείς στην εκκλησία. Υπάρχει η αντιγραφή. Υπάρχει ο μιμητισμός γιατί ο άνθρωπος έχασε την εσωτερική του ελευθερία. Γιατί δεν έχει μετάνοια. Δεν έχει έμπνευση ο άνθρωπος. Δεν έχει έκπληξη. Δεν έχει ενθουσιασμό. Δεν πρωτοτυπεί. Και η πρωτοτυπία του να είναι αποκάλυψη Θεού. Και μάλιστα στην εκκλησία κάνουμε και μια κακιάν αντιγραφή των κοσμικών τρόπων ζωής. Για να φέρουμε κόσμο και να μαγνητίσουμε. Και να φέρουμε πολύ αριθμό ανθρώπων.
Αυτό που έχουμε ανάγκη είναι το πνεύμα να αλλάξει. Να είμεθα φορείς του πνεύματος της πνευματικής ελευθερίας του Χριστού. Και αυτό προϋποθέτει μετάνοια. Όταν οι γονείς δεν ξέρουν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους θέλουν συνταγές. Ρωτούν, κάνουν, φτιάχνουν και σύμφωνα με αυτά να παιδαγωγήσουν και τα παιδιά τους και τη σχέση τους με τον σύντροφό τους. Γιατί δεν μπορούν οι ίδιοι να λειτουργήσουν έτσι γιατί δεν έχουν ελευθερωθεί εσωτερικά να δουν την ουσία των σχέσεων.
Να δούμε λοιπόν τι λέει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος περί μετανοίας.
Είδατε την περασμένη Κυριακή πόλεμο και νίκη. Πόλεμον του διαβόλου και νίκη του Χριστού; Είδατε πως εγκωμιαζόταν η μετάνοια και πως ο διάβολος δεν βάσταξε το πλήγμα αλλά φοβήθηκε και έφριξε; Τι φοβάσαι διάβολε; Όταν εγκωμιάζεται η μετάνοια; Γιατί οδύρεσαι, γιατί φρίττεις; Ναι, λέγει. Δίκαια οδύρομαι και θλίβομαι γιατί αυτή η μετάνοια μου άρπαξε μεγάλα πράγματα. Και ποια είναι αυτά; Η πόρνη, ο τελώνης, ο ληστής, ο βλάσφημος. Πραγματικά πολλά πράγματα του άρπαξε η μετάνοια. Την ίδια ακρόπολη του την κατέστρεψε. Έχω όμως κύριο πλήγμα από την μετάνοια.
Είδατε τι άρπαξε η μετάνοια από τον διάολο και έφερε στον Χριστό την πόρνη, τον τελώνη, τον ληστή, τον βλάσφημο; Τον βλάσφημο Παύλο, τον ληστή πάνω στον σταυρό, τον τελώνη με την τελωνική προσευχή, την πόρνη που μετενόησε. Λοιπόν ποιο μέτρο ηθικής υπάρχει; Είναι δυνατόν ο ληστής να μπαίνει πρώτος στον παράδεισο; Αυτό είναι σκάνδαλο.
Είδατε λοιπόν ποιο είναι το μέτρο της πνευματικής ελευθερίας της εκκλησίας; Είναι τέτοια η αυστηρότητα της εκκλησίας που δεν βάζει νερό στο κρασί της αλλά και τέτοιο το μέγεθος της φιλανθρωπίας της που μια πόρνη καθιστά διδάσκαλό μας. Λοιπόν είσαι δίκαιος; Μην ξεθαρρέψεις. Έλα στην εκκλησία να μείνεις στην δικαιοσύνη σου. Είσαι πόρνος, μοιχός, εγκληματίας; Μην φοβηθείς. Έλα να πεις το ήμαρτον. Για σένα είναι ο Θεός. Θα δεις ότι η αμαρτία σου μπορεί να γίνει αφορμή πανηγυριού.
Πως είναι δυνατόν η αμαρτία μου να γίνει αφορμή χαράς και αληθινού πανηγυριού; Όταν νοιώσεις τόσο υπόχρεος έναντι της αληθείας. Τόσο χρεοκοπημένος από την αμαρτία σου δηλαδή και ντρέπεσαι να εκτεθείς και στα ίδια τα μάτια του εαυτού σου. Είσαι εντελώς αποτυχημένος και πηγαίνεις στην εκκλησία και εξομολογείσαι και μετανοείς και λαμβάνεις την άφεση, την συγχώρεση και την δικαίωση σου. Τι γίνεται. Όχι μόνο δεν απερρίφθης, όχι μόνο έγινες ανεκτός αλλά γίνεσαι και υιός της βασιλείας Του. Δεν είναι πανηγύρι αυτό το πράγμα;
Δεν σε συγχωρεί, σε θεραπεύει. Δεν σε θεραπεύει, σε αποκαθιστά. Δεν σε αποκαθιστά, σε αγιάζει. Στους ανθρώπος κουτσά στραβά λες ένα συγνώμη και σε συγχωρεί με το ζόρι. Εδώ δεν σε συγχωρεί μόνον σε καθιστά και υιόν του και υιόν της βασιλείας Του. Δεν είναι λοιπόν η μεγάλη μας ευθύνη ότι μένουμε στην μιζέρια των νόμων μας, στην μιζέρια του καθωσπρεπισμού μας και δεν μετανοούμε; Και δεν λαμβάνουμε αυτό το μεγάλο δώρο του Θεού. Μα για αυτό ήρθε στον κόσμο. Για να μας δώσει αυτό το δώρο. Εμείς γιατί γυρνούμε τα νώτα μας μπροστά στην αγάπη του Θεού;
Και αν ακόμα λέει ο άγιος Χρυσόστομος, είσαι αμαρτωλός έλα στην εκκλησία για να πεις τις αμαρτίες σου. Και αν ακόμα είσαι δίκαιος έλα, για να μην χάσεις την δικαιοσύνη σου. Γιατί η εκκλησία είναι λιμάνι και για τους δύο.
Ξέρετε πόσο μπορεί όμορφη και εύκολη να γίνει η ζωή μας. Καθόμαστε και λέμε: Πώς να το πω. Να βάλω σάλτσα στην μια αμαρτία. Το λέω έμμεσα την άλλη. Θέλω να δικαιολογήσω την τρίτη για να μην χαθεί η εικόνα του εαυτού μου και ο ιδεατός εαυτός μου. Λέω τα προβλήματα μου. Βρίσκω δικαιολογίες. Αρχίζω τους λογισμούς μου. Περνώ στους παραλογισμούς μου. Και κάτι απλό χρειάζεται. Πες ένα βαθύ ήμαρτον.
Ήρθε κάποιος, με συγκίνησε, ένας άνθρωπος με βρήκε σε μια κηδεία που ήμουνα σε μία άλλη εκκλησία και μου λέει: Θέλω να ‘ρθει ένας φίλος μου αλλά υποπτεύομαι ότι έχει ένα πρόβλημα. Πρέπει να είναι ομοφυλόφιλος. Και δες τον έτσι, δες τον αλλιώς, εγώ λίγο διστάχτικα. Άρχισαν τα λογικά, τα εγκεφαλικά, τα ποιμαντικά, τα ανόητα. Λέω: Ναι, δεν είναι τόσο πολύ η αμαρτία, αλλά δύσκολα θεραπεύονται αυτά. Ο εξυπνάκιας ο εαυτός μου άρχισε να λέει φιλοσοφικά πράγματα. Και μετά στο τέλος έρχεται ο άλλος και μου λέει κλαίγοντας, και μου λέει: Τελικά δεν είναι απλό πράγμα η μετάνοια; Δηλαδή μπορούμε να βάλουμε όριο εμείς στην αγάπη του Θεού; Η μετάνοια δεν μπορεί να θεραπεύσει τον άνθρωπο; Του λέω έχεις απόλυτο δίκιο. Εγώ μπερδεύτηκα.
Τελικά τα πράγματα είναι πολύ απλά. Γίνονται σύνθετα γιατί αντί να πούμε ένα τεράστιο και καθαρό ήμαρτον στον Θεό βάζουμε σάλτσες, είτε να δικαιολογήσουμε την κατάστασή μας, είτε να βάλουμε διάφορες προφάσεις, είτε να αρνηθούμε ότι κάτι είναι αμαρτία και να ελπίζουμε διάφορες θεωρίες και φιλοσοφίες. Και έτσι χάνουμε το δώρο. Εάν ανενδοίαστος και χωρίς ενδοιασμούς και αμφισβητήσεις καταφύγουμε στον Θεό με ένα βαθύ ήμαρτον αυτό είναι η πύλη που μας οδηγεί στον παράδεισο.
Είναι ο τρόπος με τον οποίο μετέχει ο άνθρωπος στην αγάπη του Θεού. Πρέπει να φύγει η αρετή μας. Πρέπει να φύγει από το μυαλό μας η αρετή μας, η αμαρτίας μας, οι σκέψεις μας, οι ιδέες μας, οι φιλοσοφίες μας, οι εφευρέσεις μας. Όταν όλα αυτά φύγουν και απογυμνωμένοι κατατεθούμε στον Θεό έχουμε ελπίδες.
Συνεχίζει ο άγιος Χρυσόστομος είσαι αμαρτωλός μην απελπιστείς. Αλλά έλα στην εκκλησία και δείξε μετάνοια. Αμάρτησες; Πες στον Θεό αμάρτησα. Ποιος κόπος είναι αυτός; Ποιος χρόνος χρειάζεται; Ποια θλίψη; Ποια στενοχωρία το να πεις την λέξη αμάρτησα; Μήπως δηλαδή αν δεν πεις εσύ ότι είσαι αμαρτωλός δεν θα ‘χεις κατήγορο τον διάβολο; Πρόλαβε και άρπαξε το αξίωμα αυτού. Γιατί αξίωμα εκείνου είναι το να κατηγορεί. Γιατί λοιπόν δεν προλαβαίνεις αυτόν ώστε να πεις την αμαρτία και να εξαλείψεις το αμάρτημα αφού γνωρίζεις ότι έχεις τέτοιον κατήγορο που δεν μπορεί να σιωπήσει; Αμάρτησες; Έλα στην εκκλησία. Πες στον Θεό αμάρτησα. Τίποτα άλλο δεν ζητώ από εσένα παρά μόνο αυτό. Γιατί η Αγία Γραφή λέγει: Λέγε εσύ πρώτος τις αμαρτίες σου για να δικαιωθείς. Πες την αμαρτία για να απαλλαγείς από την αμαρτία. Δεν υπάρχει σε αυτό κόπος, ούτε πολλά λόγια, ούτε δαπάνη χρημάτων, ούτε τίποτα άλλο παρόμοιο. Πες ένα λόγο, αναγνώρισε την αμαρτία σου και πες αμάρτησα. Και πως το ξέρω, λέγει, ότι αν πω πρώτος την αμαρτία μου, εξαλείφει την αμαρτία; Έχω στην Γραφή και εκείνον που την είπε και απαλλάχτηκε από αυτήν και εκείνον που δεν την είπε και κατακρίθηκε με τον φθόνο Του.
Ο Κάιν φόνευσε τον αδελφό του Άβελ κυριευμένος από φθόνο. Και ο φθόνος είχε σαν επακόλουθο τον φόνο. Γιατί τον πήρε στην πεδιάδα και τον φόνευσε. Και τι λέγει σε αυτόν ο Θεός; Που είναι ο αδελφός σου Άβελ; Καλά δεν γνώριζε ο Θεός; Ο Θεός τον προκαλούσε για να πει το ήμαρτον, να πει τον σκότωσα. Δηλαδή παιδαγωγικά. Δεν ήθελε να του πει: Έμαθα τον σκότωσες. Προσπαθεί να του βγάλει την μετάνοια. Και του λέγει: Πού είναι, με τι διάκριση ε, πού είναι ο αδελφός σου Άβελ; Εκείνος που τα γνωρίζει όλα ερωτά όχι από άγνοια αλλά προσελκύοντας σε μετάνοια τον φονιά. Γιατί το ότι τον ρωτούσε όχι από άγνοια το έδειξε λέγοντας: Πού είναι ο αδελφός σου ο Άβελ. Και εκείνος είπε: Δεν γνωρίζω. Μήπως είμαι φύλακας του αδελφού μου; Να, τι ήθελε τώρα. Ήθελε να κουκουλώσει το λάθος του. Να μην εκτεθεί. Να του δικαιολογήσει. Να βρει προφάσεις. Του δίνει το χέρι ο Θεός. Του λέει, να τον οδηγήσει στην μετάνοια για να τον τραβήξει να του πει είσαι συγχωρημένος και αυτός βρίσκει την πρόφαση.
Τέτοιοι δεν είμαστε; Δεν πιστεύουμε στην αγάπη του Θεού. Πιστεύουμε στον εαυτό μας και όταν ελεγχθούμε απ’ την συνείδησή μας ή απ’ τους άλλους δεν πάμε να πούμε το ήμαρτον και να καταθέσουμε την αμαρτία μας. Βρίσκουμε προφάσεις και δικαιολογίες. Για αυτό δεν έχουμε εσωτερική ανάπαυση. Δεν έχουμε χαρά. Δεν έχουμε ειρήνη μέσα μας. Καλά δεν είσαι φύλακας. Γιατί όμως είσαι φονιάς;
Τι λοιπόν λέγει ο Θεός προς αυτόν; Η φωνή του αίματος του αδελφού σου φωνάζει δυνατά από την γη προς εμένα. Αμέσως συνεχίζει και του λέει: Τον σκότωσες τον αδελφό σου. Εφόσον δεν δέχτηκες το πρώτο μήνυμα. Διακριτικότερα πάλι ο Θεός να τον φέρει σε πιο καθαρή στάση. Τον έλεγξε αμέσως και πρόσθεσε και την τιμωρία του. Όχι τόσο εξαιτίας του φόνου. Δεν ήρθε η τιμωρία ξέρετε από τον Θεό στον Κάιν εξαιτίας του φόνου. Αλλά από τι. Ακούστε και να καταλάβετε ποια είναι η ουσία της αμαρτίας μας. Η αμαρτία μας δεν είναι ότι πορνεύομε, μοιχεύομε, σκοτώνουμε. Κάποια άλλη είναι η αμαρτία μας Δέστε ποια είναι.
Τον έλεγξε αμέσως και πρόσθεσε και την τιμωρία του όχι τόσο εξαιτίας του φόνου όσο εξαιτίας της αναίδειας του. Άλλο να αμαρτάνεις και άλλο να ‘σαι αναιδής και ξεδιάντροπος και ασεβής. Και την αναίδειά του. Γιατί ο Θεός δεν μισεί τόσο πολύ εκείνον που αμαρτάνει όσο εκείνον που δεν ντρέπεται. Που δεν είχε το θάρρος να ομολογήσει την αμαρτία του. Και μας δούλευε. Μας κορόιδευε. Κουκούλωνε τα πάθια του.
Επομένως αυτό και όχι ότι ο Θεός ενοχλείται και τιμωρεί. Είναι μια έννοια ανθρώπινη για να την κατανοήσουμε εμείς ψυχολογικά εκφραζόμενη. Πως η αμαρτία τελικά, δεν μας τιμωρεί ο Θεός. Η ίδια η αμαρτία μας τιμωρεί. Και η ουσία της αμαρτίας για παράδειγμα δεν έπεσε το ανθρώπινο γένος γιατί πήρε τον απαγορευμένο καρπό η Εύα και τον έδωσε στον Αδάμ. Δεν ήταν η πτώση τους εκείνη. Η πτώση τους ποια ήταν. Όταν τους φωνάζει ο Θεός και πάνε και κρύβονται. Και ποια ήταν η ουσία της αμαρτίας. Δεν πίστευαν ότι ο Θεός είναι πατέρας και τους συγχωρεί. Α, εσύ δεν τα ‘κανες καλά. Μας έβαλες αυστηρούς όρους, αυστηρούς νόμους. Είσαι αυστηρός και θα μας τιμωρήσεις. Δεν σε εμπιστευόμαστε. Και πάμε να κρυφτούμε. Αν πήγαιναν και του έλεγαν αυτό που μας είπες να το κάνουμε συγνώμη, σε προδώσαμε, λάθος, δεν θα ‘χαμε την πτώση.
Η πτώση ήταν μετά. Όταν δεν πίστευαν στην αγάπη και στο έλεος του Θεού. Η αμαρτία μας είναι η δικαιολόγηση της αμαρτίας μας, όχι αυτό που κάνουμε. Είναι η ξεδιαντροπιά μας και η ασέβειά μας.
Και βέβαια τον Κάιν που μετανόησε δεν τον δέχτηκε επειδή δεν είπε πρώτος την αμαρτία. Τι λοιπόν λέγει. Είναι πολύ μεγάλη η αμαρτία μου για να συγχωρηθεί.. Αυτό, τι είπε ο Κάιν στον λογισμό του. Είναι πολύ μεγάλη η αμαρτία μου για να συγχωρηθεί. Δηλαδή Θεέ μου, σου βάζω όρια στην φιλανθρωπία σου. Είναι τόσο μεγάλη η αμαρτία μου που δεν μπορεί να την υπερκεράσει, να την καλύψει η φιλανθρωπία σου. Άρα εσύ είσαι ο φταίχτης. Που δεν είσαι φιλάνθρωπος. Δεν είναι αυτή ξεδιαντροπιά; Δεν είναι αυτή αυτοδικαίωση; Και τι μπορούσε να πει; Αντί να πει έκανα μεγάλη αμαρτία. Δεν είμαι άξιος να ζήσω. Να μεταφέρει την ευθύνη όχι στον Θεό που είναι αυστηρός κατά τον λογισμό του. Αλλά στον εαυτό που αμάρτησε και δεν είναι άξιος να ζήσει. Αν το ‘λεγε αυτό θα ήταν ο πλέον άξιος για να ζήσει.
Για να γνωρίσεις όμως ότι αυτά έτσι συμβαίνουν μάθε πως κάποιος άλλος απαλλάχτηκε από την αμαρτία του αφού την εξομολογήθηκε πρώτος. Ας έρθουμε στον Δαβίδ τον προφήτη και βασιλιά. Ή καλύτερα, πιο ευχάριστα τον λέγω προφήτη γιατί η βασιλεία του βρισκόταν στην Παλαιστίνη. Ενώ η προφητεία του έφτασε στα πέρατα της οικουμένης. Και η βασιλεία του βέβαια μετά από σύντομο χρόνο καταργήθηκε. Ενώ η προφητεία του παρέχει αθάνατα λόγια.
Αυτός λοιπόν ο προφήτης και ο βασιλιάς περιέπεσε σε μοιχεία και φόνο. Γιατί λέγει είδε όμορφη γυναίκα που λουζόταν και την ερωτεύθηκε. Ποιος; Ο προφήτης. Και στη συνέχεια πραγματοποίησε εκείνα που σκέφτηκε, γνωρίζετε την ιστορία. Σαν βασιλιάς στέλνει την γυναίκα αυτού που ήταν στρατιωτικός στην πρώτη μάχη να σκοτωθεί σίγουρα για να την πάρει μετά αυτός γυναίκα του. Και βρισκόταν ο προφήτης ένοχος μοιχείας, το μαργαριτάρι μέσα στο βούρκο. Αλλά δεν αισθανόταν ακόμα ότι αμάρτησε. Τόσο πολύ ήταν ναρκωμένος από το πάθος. Γιατί όταν ο ηνίοχος είναι μεθυσμένος και το άρμα φέρεται άτακτα και ότι είναι ο ηνίοχος και το άρμα αυτό είναι ψυχή και το σώμα και όταν η ψυχή του ανθρώπου είναι βυθισμένη στο πάθος δεν μπορεί να κουμαντάρει το σώμα του.
Αν η ψυχή κυριευτεί από σκοτάδι και το σώμα κυλιέται στο βούρκο γιατί όσο ο ηνίοχος στέκεται καλά και το άρμα οδηγείται καλά. Όταν όμως αυτός χάσει τις δυνάμεις του και δεν μπορέσει να συγκρατήσει τα χαλινάρια τότε και το ίδιο το άρμα φαίνεται να προχωρεί στα χειρότερα.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον άνθρωπο. Όσο καιρό η ψυχή είναι προσεκτική και επάγρυπνη και το σώμα το ίδιο είναι αγνό. Όταν όμως η ψυχή κυριευτεί από σκοτάδι και το σώμα το ίδιο κυλιέται στο βούρκο και την ηδονή. Τι συνέβη λοιπόν με τον Δαβίδ; Διέπραξε μοιχεία αλλά δεν το αισθανόταν ούτε ελεγχόταν από κάποιον και αυτό συνέβαινε σε προχωρημένα γηρατειά. Για να μάθεις ότι αν είσαι ράθυμος ούτε τα γηρατειά σε ωφελούν, ούτε πάλι αν είσαι προσεκτικός θα μπορέσει η νεότητα να σε βλάψει. Γιατί η σωστή ζωή δεν εξαρτάται από την ηλικία αλλά το κατόρθωμα ανήκει στην διάθεση. Γιατί και ο Δανιήλ ήταν δώδεκα ετών και έκρινε σωστά. Ενώ οι γέροντες σε πολύ προχωρημένη ηλικία διέπραξαν το δράμα της μοιχείας και ούτε εκείνους τους ωφέλησαν τα γηρατειά ούτε αυτόν τον έβλαψε η νεότητα. Και για να μάθεις ότι η σωφροσύνη εξαρτάται όχι από την ηλικία αλλά από την διάθεση, ο Δαβίδ, αν και βρισκόταν σε βαθιά γηρατειά τότε υπέπεσε σε μοιχεία και διέπραξε φόνο. Και βρισκόταν σε τέτοια κατάσταση ώστε να μην αισθάνεται ότι αμάρτησε γιατί ο ηνίοχος νους ήταν μεθυσμένος από ακρασία.
Τι κάμνει λοιπόν ο Θεός; Δέστε εδώ τι κάνει ο Θεός. Τι παιδαγωγική μέθοδο χρησιμοποιεί δια του προφήτου του Νάθαν. Δέστε. Στέλνει προς αυτόν τον προφήτη Νάθαν. Ο προφήτης έρχεται προς τον προφήτη. Γιατί το ίδιο γίνεται και με τους γιατρούς. Όταν ασθενήσει κάποιος γιατρός έχει την ανάγκη άλλου γιατρού. Το ίδιο συνέβηκε και εδώ. Προφήτης ήταν εκείνος που αμάρτησε και προφήτης εκείνος που φέρνει τα φάρμακα. Έρχεται λοιπόν προς αυτόν ο Νάθαν και δεν τον ελέγχει αμέσως μόλις πάτησε την πόρτα λέγοντάς του: Παράνομε και βδελυρέ, μοιχέ και φονιά, τόσες τιμές δέχτηκες από τον Θεό και εσύ καταπάτησες τις εντολές Του. Δεν κάνει κάτι τέτοιο. Για ποιο λόγο δεν το κάνει τέτοιο. Γιατί γνωρίζει πολύ καλά πως αν πας σε έναν ο οποίος είναι μεθυσμένος από ακρασία, όταν είναι μέσα στο πάθος του, όταν είναι στο φούντωμα της αμαρτίας του, αν τον ελέγξεις με αυτό τον απότομο τρόπο θα βγάλει μέσα στην προσπάθεια του να αμυνθεί πιο πολύ επίθεση και δεν θα δεχτεί τα λόγια που θα του πεις.
Χρειάζεται λοιπόν τρόπος. Όταν λοιπόν κάποιος είναι σε αμαρτία για αυτό λέμε υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που πολεμούν ας πούμε την εκκλησία και εμείς οι ανόητοι λέμε άθεοι, παλιάνθρωποι, επίβουλοι, αντίχριστοι. Μα είναι στο πάθος του, στην οργή του και εσύ πιο πολύ του τονίζεις την οργή; Εδώ ο Θεός, εδώ ο προφήτης πήγε στον προφήτη που ήταν φονιάς και μοιχός και δεν του ερεθίζει το πάθος για να βγάλει αντίδραση, για να μην τον ενοχλήσει. Για να τον παιδαγωγήσει στην μετάνοια. Και εμείς αμέσως του κοπανάμε τα άλλα. Του σερβίρουμε τα φιστίκια λέγοντάς του τα πάθη που έχει και τις αμαρτίες; Χρειάζεται λεπτότητα, χρειάζεται διάκριση αν πραγματικά θα πούμε τον άνθρωπο που είναι εκτός εκκλησίας. Αν δεν τον αγαπούμε τότε εμείς είμαστε πραγματικά εκτός εκκλησίας.
Δεν υπάρχουν σκοτεινές και φωτεινές δυνάμεις. Τι σημαίνει η εκκλησία πολεμάται από σκοτεινές δυνάμεις. Εμείς είμαστε φωτεινοί; Όλοι σκοτεινοί είμαστε. Και φωτεινός είναι μόνο ο Χριστός. Δεν είμαστε αυτόφωτοι. Παίρνουμε από την λάμψη Του, απ’ το φως Του και για να πάρουμε από την λάμψη Του και το φως Του πρέπει να σβήσουμε τα δικά μας φώτα που είναι ψεύτικα. Που υποκρινόμεθα τον φωτισμένο. Είμαστε όλοι σκοτισμένοι. Μέσα στο σκοτάδι βρισκόμαστε.
Έρχεται λοιπόν προς αυτόν ο Νάθαν και δεν τον ελέγχει αμέσως, μόλις πάτησε την πόρτα. Τι λέει λοιπόν; Του αρχίζει και του κάνει μία εξιστόρηση μιας υποτιθέμενης ιστορίας για να τον βάλει τον ίδιο να ελέγξει τον εαυτό του. Να τον παιδαγωγήσει μέσα σε μία μέθοδο παιδαγωγική για να παραδεχθεί ο ίδιος την αμαρτία του. Και τι λέει: Τίποτα παρόμοιο δεν είπε ο Νάθαν για να μην τον κάνει περισσότερο αδιάντροπο. Γιατί όταν τα αμαρτήματα αποκαλύπτονται οδηγούν σε αδιαντροπιά εκείνον που τα διέπραξε. Σου λέει αφού τα μάθανε, αφού τα έκανα δεν συνεχίζω να το ευχαριστηθώ περισσότερο; Έρχεται λοιπόν προς αυτόν και πλέκει ένα δράμα δίκης. Και τι λέγει. Για αυτό ξέρετε; Λεν κάποιοι πάτερ, να του πω ότι ξέρω ότι αμάρτησε; Όχι να μην του το πεις. Γιατί σου λέει αφού το έκανα, έγινα ρεζίλι τώρα ας το συνεχίσω να το απολαμβάνω. Έχει μία συστολή ότι δεν εξετέθηκε και μπορεί λίγο να συγκρατηθεί. Πολλές φορές αν προβάλουμε την αμαρτία, μέσα από την διαρκή προβολή της, νομιμοποιούμε την αμαρτία. Και αλλάζουμε το μέτρο του ήθους της ζωή μας.
Και έρχεται λοιπόν προς αυτόν και πλέκει ένα δράμα δίκης και τι λέγει Βασιλιά ζητώ την κρίση σου। Ήταν ένας πλούσιος και ένας φτωχός. Ο πλούσιος είχε βόδια και πολλά κοπάδια ζώων ενώ ο φτωχός είναι μια αμνάδα που έπινε από το ποτήρι του και έτρωγε από το τραπέζι του και κοιμόταν στην αγκαλιά του. Με αυτό δείχνει την καθαρή σχέση του άνδρα προς την γυναίκα. Ήρθε όμως κάποιος ξένος και ο πλούσιος λυπήθηκε τα δικά του και αφού πήρε την αμνάδα του φτωχού την έσφαξε. Είδες πως πλέκει εδώ το δράμα έχοντας το σίδερο κρυμμένο μέσα στον σπόγγο; Με το γάντι τον σφάζει. Τι απαντάει λοιπόν ο βασιλιάς; Νομίζοντας ότι εκφέρει γνώμη για άλλον εξέφρασε πολύ βαριά την απόφαση. Γιατί τέτοιοι είναι οι άνθρωποι. Με μεγάλη ευχαρίστηση και πολύ σκληρά βγάζουν τις αποφάσεις για τους άλλους. Όταν όμως για εμάς αρχίζουν μετά μια άλλη νοοτροπία. Και τι λέγει ο Δαβίδ: Στο όνομα του Κυρίου αυτός ο άνθρωπος είναι άξιος θανάτου και θα ανταποδώσει την αμνάδα στο τετραπλάσιο. Να τώρα έφτασε η ώρα. Αφού τον έφερε στα νερά του αρχίζει η χειρουργική επέμβαση ο Νάθαν χωρίς να ολιγωρήσει. Γιατί πολλές φορές περισσότερο επιείκεια ή περισσότερο αυστηρότητα κάνει ζημία. Να αισθανθούμε το μέτρο για τον κάθε άνθρωπο και για τον εαυτό μας. Και στην κατάλληλη στιγμή προχωρά στην χειρουργική επέμβαση. Τι λοιπόν λέγει ο Νάθαν; Δεν μαλάκωσε για πολύ ώρα από την πληγή αλλά αμέσως εκφέρει την γνώμη του και προσθέτει πολύ βαθιά την τομή για να μην αφαιρέσει την αίσθηση του πόνου. Τον φέρνει σε συναίσθηση σε επίγνωση, του φέρνει το μέτρο ήθους, το μέτρο ηθικής και μετά τον σφάζει ούτως ώστε ο πόνος να λειτουργήσει θεραπευτικά – χωρίς πόνο δεν υπάρχει θεραπεία και μετάνοια. Και τι του λέει: Συ είσαι βασιλιά. Συ είσαι βασιλιά αυτός. Και τι λέγει ο βασιλιάς. Δεν του άρχισε να τα βάζει μαζί του. Τον έφερε σε τέτοιο σημείο επίγνωσης και λέει: Αμάρτησα ενώπιον του Κυρίου. Δεν είπε και ποιος είσαι εσύ που με ελέγχεις. Ποιος σε έστειλε να μου μιλάς με τόση παρρησία. Εμένα; Bασιλιά και προφήτη. Με ποια τόλμη το έκανες αυτό. Τίποτα τέτοιο δεν είπε αλλά συναισθάνθηκε την αμαρτία του. Και τι λέγει: Αμάρτησα ενώπιον του Κυρίου Τι λέγει τότε ο Νάθαν προς αυτόν; Και ο Κύριος συγχώρησε τα αμαρτήματά σου. Καταδίκασες τον εαυτό σου και εγώ σου συγχωρώ την καταδίκη. Εξομολογήθηκες με ευγνωμοσύνη την αμαρτία και εξάλειψες αυτή. Καταδίκασες τον εαυτό σου και εγώ σε απάλλαξα από την καταδικαστική απόφαση. Είδες πως επαληθεύτηκε το γραμμένο: Λέγε εσύ πρώτος την αμαρτία για να δικαιωθείς. Ποιος σκοπός είναι αυτός να πεις πρώτος την αμαρτία;”
