Οικουμενικότητα και Πατριωτισμός στην Ορθόδοξη Παράδοση

του Κωνσταντίνου Χολέβα, Πολιτικού Επιστήμονα

Μπορεί ο Ορθόδοξος Χριστιανός να αγαπά την πατρίδα του και να εκδηλώνει έναν υγιή και αφανάτιστο πατριωτισμό η μήπως αυτό αντιστρατεύεται τον πανανθρώπινο χαρακτήρα της Χριστιανικής διδασκαλίας; Οι Άγιοι και οι Πατέρες που διαμόρφωσαν την Ορθόδοξη Παράδοση μας απαντούν: Ναι, είναι φυσιολογική η αγάπη για την πατρίδα, αρκεί να μην οδηγεί σε μίσος προς άλλος λαούς. Πολύ όμορφα περιγράφει αυτό το συναίσθημα ο Γέρων Παΐσιος ο Αγιορείτης όταν γράφει: «Η πατρίδα είναι μία μεγάλη οικογένεια». Όπως δηλαδή είναι φυσιολογικό να αγαπά ο Χριστιανός την οικογένειά του, έτσι άδολα και χωρίς μισαλλοδοξία δικαιούται να μεριμνά για το καλό του τόπου του, του έθνους του, του πολιτισμού του. Ο ίδιος ο Γέρων Παίσιος δίδασκε σε όσους τον ρωτούσαν για το Μακεδονικό ζήτημα ότι πρέπει να αγωνιζόμαστε για την προστασία του ονόματος της Μακεδονίας, αρκεί να μη γίνει αυτός ο αγώνας η μοναδική μας ενασχόληση και μας απομακρύνει από τον πνευματικό αγώνα για τη σωτηρία της ψυχής μας (1). 

Μελετώντας τα κείμενα των Πατέρων, των Μαρτύρων και των Υμνογράφων παρατηρούμε ότι η Οικουμενική διάσταση της Ορθοδοξίας συνυπάρχει αρμονικά με την τοπικότητα και τον υγιή πατριωτισμνό. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία αυτά τα δύο στοιχεία δεν θεωρούνται ασυμβίβαστα η αντικρουόμενα. Θυμίζω ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα. 

Ο Μέγας Βασίλειος εσεμνύνετο για την καταγωγή της μητέρας του από αρχαία ελληνικά και φημισμένα γένη. Τούτο αναφέρει και ο πνευματικός αδελφός του Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος στον Επιτάφιο προς τον Μέγα Βασίλειο. Από την άλλη πλευρά όμως ο Ιεράρχης της Καισαρείας δεχόταν στα φιλανθρωπικά Ιδρύματα της Βασιλειάδος κάθε ταλαίπωρο άνθρωπο ασχέτως φυλής η καταγωγής. Η αίσθηση ελληνικής ταυτότητος που τον διακατείχε δεν τον εμπόδιζε να αποδεικνύει εμπράκτως την οικουμενικότητα της χριστιανικής αγάπης. 

Ο Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλήτης τιμάται από την Οικουμενική Ορθοδοξία στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια, στη Ρωσία, στους αραβοφώνους Ρωμηούς (Ρουμ Ορτοντόξ) και αλλού, όπως άλλωστε αναφέρει και το απολυτίκιό του που τον αποκαλεί «υπέρμαχον της Οικουμένης». Όμως διεκρίθη κατά την μακραίωνα ιστορία της Θεσσαλονίκης για τα πατριωτικά και πολιουχικά θαύματά του. Εξεδίωκε βαρβάρους εισβολείς επί Βυζαντίου (Ρωμανίας) και υμνείται από την Ορθόδοξη υμνογραφία γι’αυτές τις σωτήριες παρεμβάσεις του. Ο Άγιος Φιλόθεος Κόκκινος τον υμνεί ως τον μέγαν φρουρόν Θεσσαλονίκης, ενώ άλλοι ύμνοι τον αποοκαλούν «σωσίπατριν», «σωσίπολιν» κ.λπ.(2). Και οικουμενικός ο Άγιος και υπέρμαχος της πατρίδος, όταν εκείνη κινδυνεύει. 

Το Άγιον Όρος είναι ο κατ’εξοχήν χώρος όπου εκφράζεται, πραγματώνεται και τιμάται η οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας. Ορθόδοξοι Μοναχοί από όλη την Υφήλιο και όχι μόνον Έλληνες υμνούν ενωμένοι τον Χριστό, την παναγία και τους Αγίους, ενώ ανεμπόδιστα λειτουργούν μία Μονή Ρωσόφωνη, μία Σερβόφωνη και μία Βουλγαρόφωνη καθώς και μία σκήτη Ρουμανόφωνη. Αξίζει, λοιπόν, να θυμηθούμε ότι ο ιδρυτής του πρώτου οργανωμένου κοινοβίου ήταν ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, κτήτωρ της Μεγίστης Λάυρας (963 μ. Χ.) . Δύο χρόνια πριν από την θεμελίωση του αγιορείτικου μοναχισμού -που έγινε με θαυματουργικές εμφανίσεις της Θεοτόκου- ο Αθανάσιος ευρίσκετο στον Χάνδακα (Ηράκλειο) της Κρήτης και προσηύχετο υπέρ του Βυζαντινού Στρατηγού Νικηφόρου Φωκά για να εκδιωχθούν οι Μουσουλμάνοι Σαρακηνοί και να ελευθερωθεί η Μεγαλόνησος. Ο Φωκάς μετά από την επιτυχή έκβαση της εκστρατείας εστέφθη αυτοκράτωρ στην Κωνσταντινούπολη και χρηματοδότησε την ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας με χρήματα που προήλθαν από τα λάφυρα της Κρήτης. Η πατριωτική στάση του Αγίου Αθανασίου υπέρ της Ρωμανίας και του Ελληνισμού βοήθησε την ίδρυση ενός καθαγιασμένου χώρου και τρόπου πανορθοδόξου λατρείας και ασκήσεως (3). 

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Φωτιστής των Σκλάβων, καλλιεργούσε την αγάπη για την ελληνική παιδεία και την ελληνική γλώσσα. Κήρυττε ότι πρέπει όλοιι να μιλούν στο σπίτι τους μόνον τα ελληνικά και όχι τούρκικα, αρβανίτικά η άλλες διαλέκτους. Έλεγε μάλιστα ότι για όποιον σταματήσει να μιλά ξένες διαλέκτους ο ίδιος ο Άγιος θα πάρει επάνω του όλες τις αμαρτίες ως καλός πνευματικός(4). Παραλλήλως,όπως είναι φυσικό, η διδασκαλία του Αγίου είχε στοιχεία πανανθρώπινα και οικουμενικά, όπως οι προτροπές του υπέρ των δικαιωμάτων των αθιγγάνων ( γύπτους τους αποκαλεί), των πτωχών, των γυναικών και των αδικουμένων. 

Ο Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο πολυγραφότατος εκκλησιαστικός Πατήρ του 18ου αιώνος, έγραψε μεταξύ πολλών άλλων συγγραμμάτων το «Νέον Μαρτυρολόγιον». Εκεί καταγράφει 87 βίους και μαρτύρια Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων, Ρώσων και άλλων Ορθοδόξων υπέρ της πίστεως του Χριστού. Η εθνολογική προέλευση των βιογραφουμένων καταδεικνύει την οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας. Ο Νάξιος διδάσκαλος του Γένους δεν γράφει μόνον για Έλληνες Νεομάρτυρες. Ταυτοχρόνως δε στην Ακολουθία των Νεομαρτύρων που συνέθεσε καθώς και στην Ακολουθία για τον Μάρτυρα Θεόδωρο τον Βυζάντιο ξεδιπλώνει τις πτυχές του αγνού πατριωτισμού του και μάλιστα με τρόπο τολμηρό υπό συνθήκες Τουρκοκρατίας. Γράφει χαρακτηριστικά στην «Ακολυθία του Αγίου Νεομάρτυρος Θεοδώρου του Βυζαντιέως (+1795): «Χαίρει και σκιρτά Κωνσταντινούπολις...., ην περιέπεις (φυλάττεις και σώζεις) άνωθεν, το δ’εν αυτή ασεβές εκδιώξεις έθνος» (=είθε Χριστέ μου να εκδιώξεις το τουρκικό έθνος (5). 

Το δίλημμα είναι τεχνητό, λοιπόν. Όποιος διαβάζει τους Αγίους και τους θεοπνεύστους Πατέρες μας γνωρίζει πολύ καλά ότι οικουμενικότητα και αγνός πατριωτισμός ενυπάρχουν και συνυπάρχουν στην Ορθόδοξη Παράδοση και Γραμματεία. Με απλά λόγια αυτή την αλήθεια εξέφρασε ο αγιογράφος και λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου όταν έγραφε ότι η Ρωμηοσύνη είναι η Χριστιανική Ελλάδα, η πονεμένη Ελλάδα. Είναι πονεμένος ο Ορθόδοξος Έλληνας, γι’αυτό σέβεται κάθε άνθρωπο και κάθε λαό, απαιτεί όμως και οι άλλοι να σέβονται την πατρίδα μας και την Ιστορία μας. 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Μοναχού Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, Άγιον Όρος 2004, σελ. 737 κ. ε. 
2. Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλήτης, έκδοσις Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου, Δήμου Αγίου Δημητρίου Αττικής, σελ. 53.
3. Μοναχού Παύλου Λαυριώτου, Ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Άγιον Όρος, 2007, σελ. 58, υποσημ. 4.
4. Αρχιμ. Χρυσοστόμου Μαϊδώνη, Ο Γέροντας του Γένους-Διδαχές από το σκαμνί του Πατροκοσμά, έκδοση Ι. Μονής Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Αρναίας, 2009, σελ. 246.
5.Οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Γ Ἔκδοσις, ΑΣΤΗΡ Παπαδημητρίου, Αθήναι 1961, σελ. 257.

Κ.Χ.
amen