Πάτρικ, Μιχάλης ή Παντελής

της Σταυρούλας Παπασπύρου

Τόπος γεννήσεως: Λονδίνο. Ημερομηνία γεννήσεως: 11 Φεβρουαρίου 1915. Υψος: 1,80. Μάτια: καστανά. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: κανένα. Επάγγελμα: φοιτητής.

Το διαβατήριο σφραγίστηκε μια βροχερή μέρα τον Δεκέμβρη του '33, κι ο κάτοχός του το έχωσε στην τσέπη ήσυχος ότι τ' όνειρό του μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Το σχέδιο είχε ξεδιπλωθεί μπροστά του «με την εντέλεια και τη γρηγοράδα γιαπωνέζικου χαρτολούλουδου σε ποτήρι». Θ' άλλαζε σκηνικό. Θα εγκατέλειπε την Αγγλία και θα σεργιάνιζε πεζός στην Ευρώπη σαν αλητάκος, σαν περιπλανώμενος καλόγηρος, σαν φτωχός προσκυνητής. Για το ατίθασο αγόρι που άκουγε στ' όνομα Πάτρικ Λι Φέρμορ, ο δρόμος προς την ελευθερία ήταν ανοιχτός.

Μισόν αιώνα αργότερα, το 1978, ο συγγραφέας της «Ρούμελης» και της «Μάνης», ο ξένος που έγινε δικός μας διαφημίζοντας την Ελλάδα όσο ελάχιστοι, βάλθηκε να δημοσιεύσει σταδιακά το χρονικό τού νεανικού οδοιπορικού του, αρχής γενομένης μ' ένα βιβλίο που η κριτική χαρακτήρισε «τουλάχιστον αριστούργημα»: το «Α Time of gifts». Και φέτος, λίγο πριν συμπληρώσει τα 90, μπορεί να το δει τυπωμένο και στη γλώσσα μας, ως «Η εποχή της δωρεάς» (μετ. Μαίρη Βοσταντζή, εκδ. «Μεταίχμιο»).

Η ασίγαστη περιέργεια και η δίψα για περιπέτεια αναδύονται απ' όλον τον βίο του Πάτρικ Λι Φέρμορ. Πάντι για τους φίλους του, Μιχάλης για τους συναγωνιστές του στην Κρήτη την περίοδο της Αντίστασης, Παντελής για τους συντοπίτες του στην Καρδαμύλη όπου επέλεξε να εγκατασταθεί, αντί της στρατιωτικής σταδιοδρομίας για την οποία τον προόριζαν, θέλησε να ζήσει σαν μυθικός ήρωας. Εξοπλισμένος με μια φθαρμένη χλαίνη και μια μαγκούρα από ξύλα φλαμουριάς, έναν υπνόσακο που γρήγορα θα έχανε, μπλοκ, μολύβια, γόμες και μια παλιά Ποιητική Ανθολογία της Οξφόρδης, που επίσης θα έκανε γρήγορα φτερά, διέσχισε στα 18 του τη Μάγχη κι έβαλε πλώρη για την Κωνσταντινούπολη.

«Η επιχείρηση έπρεπε να είναι μοναχική»

Δεν χρειαζόταν καν να κοιτάξει το χάρτη πριν ξεκινήσει: «Ο νους μου έβλεπε δύο μεγάλα ποτάμια να οριοθετούν τη διαδρομή μου. Το πρώτο, ο Ρήνος, ξετύλιγε τα νερά του ώς τις Αλπεις, που τις ακολουθούσαν η λυκοτρόφα κορυφογραμμή των Καρπαθίων και οι οροσειρές των Βαλκανίων. Κι εκεί στο τέρμα των μαιάνδρων του άλλου ποταμού, του Δούναβη, η Μαύρη Θάλασσα άρχιζε ν' απλώνει το μυστηριακό κι ασύμμετρο σχήμα της». Ούτε για τον τελικό του προορισμό αμφέβαλε: «Ο εξαϋλωτικός ορίζοντας της Κωνσταντινούπολης κεντούσε με λεπτούς κυλίνδρους και ημισφαίρια τη θαλασσινή καταχνιά. Πιο πέρα, το όρος Αθως όρθωνε τις κορυφές του. Και το ελληνικό αρχιπέλαγος σκόρπιζε αχνάρια από κυνηγητό νησιών στην απεραντοσύνη του Αιγαίου»...

Ο Πάτρικ Λι Φέρμορ φλέρταρε με την ιδέα να στρατολογήσει έναν σύντροφο, αλλά την εγκατέλειψε: «Κατά βάθος ήξερα πως η επιχείρηση έπρεπε να είναι μοναχική και η ρήξη απόλυτη. Ηθελα να στοχαστώ, να γράψω, να αργοπορήσω ή να επιταχύνω το βήμα σύμφωνα με το κέφι μου χωρίς περισπασμούς, ν' ατενίσω τα πράγματα με καινούρια μάτια, ν' αφουγκραστώ γλώσσες που να μην τις σπιλώνει ούτε μια γνωστή λέξη».

Δεν θα 'παιρνε τον δρόμο της επιστροφής πριν από τον Ιανουάριο του '37, «διάστημα που αργότερα μου φάνηκε ολόκληρη ζωή», όπως γράφει. Κι ήταν πια, σαν τον Οδυσσέα, γεμάτος εμπειρία και γνώση, εντελώς μεταμορφωμένος από το ταξίδι του.

Η συνέχεια είναι γνωστή. Ο Φέρμορ πέρασε στην Ελλάδα και περιπλανήθηκε στην Ηπειρο, τη Μακεδονία, τη Στερεά και τα νησιά, μαθαίνοντας τις παραδόσεις και τη γλώσσα της χώρας που θα γινόταν η δεύτερη πατρίδα του. Με το που ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος, επέστρεψε στην Αγγλία για να καταταγεί στην ιρλανδική φρουρά. Το 1941, εν τούτοις, το υπουργείο Πολέμου τον έστειλε στο αλβανικό μέτωπο ως σύνδεσμο αξιωματικό στον ελληνικό στρατό.

Επί γερμανικής κατοχής, μεταμφιεσμένος σε βοσκό, έζησε δυο χρόνια περίπου στα βουνά της Κρήτης, οργανώνοντας ομάδες ανταρτών, καθώς και την αιχμαλωσία και απαγωγή του γερμανού διοικητή, στρατηγού Κράιπε. Ενα κατόρθωμα για το οποίο ο ίδιος δεν έγραψε ποτέ γραμμή, αλλά διαδόθηκε μέσω του βιβλίου «Met by moonlight» που έγραψε ο υπαρχηγός της ομάδας του Στάνλεϊ Μος, και της ομώνυμης ταινίας όπου τον Φέρμορ ενσαρκώνει ο Ντερκ Μπόγκαρντ.

Με μια επιστολή στον φίλο του Ζαν Φίλντινγκ, συμπολεμιστή του στις πλαγιές του όρους Κέντρος, ξεκινά ο Φέρμορ την «Εποχή της δωρεάς»: «Πραγματικά η αδιαφορία για τη ρυπαρότητα των σπηλαίων και η άμεση αντίδραση στον κίνδυνο θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα πιο κατάλληλα εφόδια για να επιβιώσει κανείς στην κατεχόμενη Κρήτη» του γράφει.

«Εκείνο ωστόσο που μας είχε κυριολεκτικά φυτέψει στον νησιώτικο ασβεστόλιθο ήταν -πράγμα παράδοξο για έναν σύγχρονο πόλεμο- η επιλογή του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών στα σχολεία όπου είχαμε φοιτήσει»...

Το παραπάνω γράμμα συνιστά κι ένα εξαιρετικά αποκαλυπτικό κείμενο για τα παιδικά χρόνια του Φέρμορ. Πριν καταπιαστεί με την αφήγηση του οδοιπορικού του στην Ολλανδία (οικεία ως τότε στα μάτια του από τα έργα των ζωγράφων της), στη Γερμανία (με τις πόλεις πλημμυρισμένες στις εθνικοσιαλιστικές σημαίες και την ύπαιθρο, δέκα μήνες μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, βυθισμένη σ' έναν «αποσβολωμένο εφησυχασμό»), στα «σκυφτά, με τη νυσταλέα χάρη του μπαρόκ» κάστρα του Δούναβη, στην αυτοκρατορική Βιέννη, τη χιονισμένη Πράγα και την ουγγρική μεθόριο, ο Πάτρικ Λι Φέρμορ μας προσφέρει μια εξίσου σαγηνευτική αυτοπροσωπογραφία του, επίσης γενναιόδωρη σε λογοτεχνικές, εικαστικές και ηθογραφικές αναφορές.

Αυτός που έμελλε να διακριθεί ως ένας από τους πιο προικισμένους και ρομαντικούς ταξιδιωτικούς συγγραφείς του αιώνα μας, μεγάλωσε σαν «χωριατόπουλο χωρίς χαλινάρι». Αμέσως μετά τη γέννησή του, η μητέρα του κι η αδελφή του μπαρκάρισαν για την Ινδία, όπου ο πατέρας του υπηρετούσε ήδη ως υπάλληλος της αποικιακής κυβέρνησης, αφήνοντας τον ίδιο πίσω «ώστε να σωθεί ένα τουλάχιστον μέλος της οικογένειας, αν τύχαινε να βυθιστεί το πλοίο τους από εχθρικό υποβρύχιο». Κι ώσπου να τελειώσει ο πόλεμος, ζούσε μαζί με μια «καλοσυνάτη και απλοϊκή οικογένεια», σ' ένα σκηνικό από «αχυραποθήκες, θημωνιές και νεράγκαθα», μια δεξαμενή «αμέριστης κι ανόθευτης χαράς» στις κατοπινές του αναμνήσεις.

«Φαίνεται πως εκείνα τα χρόνια με είχαν κάνει ανεπίδεκτο σε κάθε είδους πειθαναγκασμό», εξομολογείται ο Φέρμορ. Οι πρώτες του σχολικές εμπειρίες κατέληξαν σε πανωλεθρία. Στα 10 του, και χάρη στην συμβουλή ψυχιάτρου, οι δικοί του τον έστειλαν σ' ένα πρωτοποριακό ειδικό σχολείο, όπου δάσκαλοι και συμμαθητές συναγωνίζονταν ποιος θα είναι ο πιο εκκεντρικός. Εν μέσω σκανδάλων το ίδρυμα έκλεισε, κι ο ίδιος, ένιωσε σαν ξεριζωμένος απ' τα λημέρια του Ρομπέν των Δασών. Λάτρης του Σέξπιρ και του Αριστοφάνη, άριστος στα αρχαία, τα λατινικά, τη γεωγραφία και τα γαλλικά, ο κολεγιόπαις πια Πάτρικ έβλεπε στο περιοδικό του σχολείου τους «αδέξιους και μιμητικούς στίχους» του να ξεχύνονται «κρουνηδόν σαν εκτόπλασμα», ενώ ο ίδιος πρωτοστατούσε στη λογομαχία και την υποκριτική.

Ο Φέρμορ ανακαλεί την εικόνα ενός εφήβου ασυνήθιστα ενεργητικού και ανήσυχου, που έφτανε συχνά στην απόλυτη σύγχυση. Τα κλεφτά ραντεβού του με την κόρη ενός μανάβη, του κόστισαν την οριστική αποβολή του από το κολέγιο. Η ιδέα μιας καριέρας στο στρατό άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά. Αντί, όμως, να συγχρωτίζεται με τους συμβατικούς υποψήφιους ευέλπιδες, προτιμούσε την παρέα ανθρώπων ωριμότερων, ανορθόδοξων, μποέμ. Κι από τη στιγμή που άνθισε μέσα του η επιθυμία της φυγής τίποτε δεν μπορούσε να τον συγκρατήσει.

Το οδοιπορικό στην Ευρώπη φάνταζε στα μάτια του ως η ιδανική πρώτη ύλη για τον συγγραφέα που φιλοδοξούσε να γίνει. Η αποτύπωσή του, ωστόσο, δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Η «Εποχή της δωρεάς» (λογοτεχνικό βραβείο W.H. Smith and Son, 1978) καλύπτει την απόσταση από τις Κάτω Χώρες ώς την Ουγγαρία. Το ταξίδι συνεχίζεται στο «Between the woods and the water» (βραβείο ταξιδιωτικού βιβλίου Thomas Cook, 1987), τα δικαιώματα του οποίου δεν διαθέτει για την ώρα το «Μεταίχμιο». Θα προλάβει άραγε ο Φέρμορ να δημοσιεύσει και τον τρίτο τόμο της περιπλάνησής του, μεταφέροντάς μας ώς τις πύλες του Βυζαντίου; Την τελευταία πάντως εικοσαετία στη Μάνη, σ' αυτό ακριβώς έχει αφοσιωθεί