Ό Ακάθιστος Ύμνος Ή Παναγία σώζει την πατρίδα Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια...» (ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ) +Μητροπολίτης Φλωρίνης Αυγουστίνος

Ο Ακάθιστος Ύμνος

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Τελευτών, δοξολογώ και πάλιν από καρδίας τον Άγιον Θεόν, Όστις άπαξ έτι επέτρεψέ μοι να ασχοληθώ περί τα θεία Αυτού λόγια (ομιλώ ούτω, διότι η υμνολογία της Εκκλησίας ημών δεν είνε άλλο τι ειμή υπομνηματισμός της Αγίας Γραφής), και παρακαλώ Αυτόν όπως, ιλέω όμματι επιβλέπων και επί την παρούσαν ταπεινήν εργασίαν του αμαρτωλού και αναξίου δούλου Αυτού, ευλογήση αυτήν και καταστήση αυτήν ικανήν να βοηθήση πιστάς ψυχάς εις την κατανόησιν των ωραιοτάτων της «Ακαθίστου Ακολουθίας» ποιημάτων, των υμνούντων την Αειπάρθενον Μητέρα του μονογενούς Αυτού Υιού, του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, του Ευλογητού εις τους αιώνας…

Έγραφον εν Αθήναις κατ΄Οκτώβριον του σωτηρίου έτους 1968.

Σημ. : Η στίξις των τροπαρίων δεν εγένετο συμφώνως προς το μέλος, αλλά συμφώνως προς το νόημα.

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 

Η Ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου, είνε η πλέον ίσως δημοφιλής ιερά Ακολουθία της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Η Ακολουθία αύτη ψάλλεται εις τους ιερούς Ναούς μας κατά τας πρώτας πέντε εβδομάδας της Μ. Τεσσαρακοστής, εν ημέρα Παρασκευή. Κατά την πρώτην εβδομάδα της Μ. Τεσσαρακοστής (ή «των Νηστειών») ψάλλονται οι εξ πρώτοι «οίκοι» του Ύμνου, ήτοι οι «οίκοι» Α – Ζ ˙ κατά την δευτέραν εβδομάδα ψάλλονται οι «οίκοι» Η – Μ ˙ κατά την τρίτην εβδομάδα ψάλλονται οι «οίκοι» Ν – Σ ˙ κατά την τέταρτην εβδομάδα ψάλλονται οι «οίκοι» Τ – Ω ˙ κατά δε την πέμπτην εβδομάδα ψάλλεται ολόκληρος ο Ύμνος.

Τόσον τα τμήματα του Ακαθίστου Ύμνου, όσον και ολόκληρος ο Ύμνος, ψάλλονται μαζί με ειδικόν «Κανόνα», ο οποίος αρχίζει με τον ειρμόν «Ανοίξω το στόμα μου». Ψάλλονται δε αμφότερα εις το μέσον περίπου του «Μικρού Αποδείπνου», ήτοι της ωραίας εκείνης προσευχής της Εκκλησίας μας, που λέγεται καθημερινώς   μ ε τ ά   τ ο  δ ε ί π ν ο ν. Ονομάζεται «Μικρόν Απόδειπνον» δια να διακρίνεται από το «Μέγα Απόδειπνον», το οποίον λέγεται κατά την Μ. Τεσσαρακοστήν, πλην των ημερών Παρασκευής (οπότε λέγεται το «Μικρόν» μετά της Ακολουθίας των «Χαιρετισμών»), Σαββάτου και Κυριακής.

(Υπάρχουν και περιπτώσεις κατά τας οποίας, συμφώνως προς το Τυπικόν της Εκκλησίας μας, η Ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου δεν συνδυάζεται με το Μικρόν Απόδειπνον, αλλά με άλλας Ακολουθίας.)

Εν συνεχεία θα ίδωμεν δι΄ολίγων τι είνε ο Ακάθιστος Ϋμνος, ποία η ιστορία του και ποίος ο ποιητής του. Μετά ταύτα δε θα ομιλίσωμεν περί «Κανόνων» και «Ωδών», ως και περί της σημασίας των διαφόρων ονομασιών των τροπαρίων, τέλος δε θα είπωμεν ολίγα και περί 
του «Κανόνος» του Ακαθίστου Ύμνου.

Ο  Α κ ά θ ι σ τ ο ς   Ύ μ ν ο ς

Ο Ακάθιστος Ύμνος είνε «Κοντάκιον». «Κοντάκια» παλαιότερον ελέγοντο ολόκληροι ύμνοι, ανάλογοι προς τους «Κανόνας». Η ονομασία οφείλεται μάλλον εις το κοντόν ξύλον επί του οποίου ετυλίσσετο η μεμβράνα που περιείχε τον ύμνον. Το πρώτον τροπάριον ελέγετο «προοίμιον» ή «κουκούλιον» και τα ακολουθούντα ελέγοντο «οίκοι», ίσως διότι ο όλος ύμνος εθεωρείτο ως σύνολον οικοδομημάτων αφιερωμένων εις μνήμην αγίου τινός. Κοντάκον λέγεται συνήθως σήμερον το πρώτον τροπάριον ενός τοιούτου ύμνου (Κοντακίου).

Ο Ακάθιστος Ύμνος περιέχει προοίμιον και 24 «οίκους». Το προοίμιόν του παλαιότερον δεν ήτο το «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ» που είνε σήμερον, αλλ΄έτερον. («Το προσταχθέν μυστικώς λαβών εν γνώσει».) Η «ακροστιχίς» του ύμνου είνε αλφαβητική. (Βραδύτερον θα είπωμεν τι σημαίνει η λέξις «ακροστιχίς».) «Εφύμνια» έχει δύο: Το «Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτε» και το «Αλληλούια». Το πρώτον απαντά εις το προοίμιον και εις τους περιττούς 
«οίκους» (1, 3, 5, 7, κ.τ.λ.), το δε δεύτερον εις τους αρτίους «οίκους» (2, 4, 6, 8, κ.τ.λ.). «Εφύμνιον» λέγεται η τελευταία λέξις ή φράσις του ύμνου, την οποίαν ο λαός επανελάμβανεν, αφού βεβαίως οι ψάλται έψαλλον ολόκληρον τον ύμνον.

Ο Ακάθιστος Ύμνος αρχίζει με τον Ευαγγελισμόν της Παρθένου, και έπειτα αναφέρεται εις τα εν συνεχεία γεγονότα. Ομιλεί περί της επισκέψεως της Παρθένου προς την Ελισάβετ, περί των υποψιών του προστάτου της Παρθένου Ιωσήφ, περί της προσκυνήσεως του Κυρίου υπό των ποιμένων και των μάγων, περί της φυγής του Χριστού εις Αίγυπτον και περί της Υπαπαντής του Κυρίου. Αυτά εις το πρώτον ήμισυ. Εις το δεύτερον ήμισυ του ύμνου γίνεται λόγος περί της σαρκώσεως του Κυρίου, της θεώσεως των ανθρώπων και της θεομητορικής αξίας της Παναγίας.

Ποίος ο ποιητής του Ακαθίστου Ύμνου; Εις το ερώτημα αυτό δεν εδόθη μέχρι σήμερον 
απάντησις που να μη επιδέχεται αντιρρήσεις. Παρ΄όλας τας έρευνας και τας συζητήσεις, το πρόβλημα παραμένει ακόμη πρόβλημα. Άλλοι – και είνε οι περισσότεροι – θεωρούν τον Ύμνον ως έργον του Ρωμανού του μελωδού. Άλλοι θεωρούν αυτόν ως έργον του Πατριάρχου Κων/πόλεως Σεργίου. Άλλοι τον αποδίδουν εις τον Γεώργιον Πισίδην. Άλλοι εις τον Πατριάρχην Κων/πόλεως Γερμανόν τον Α’ και άλλοι εις άλλους.

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Ο λόγος, δια τον οποίον ο Ύμνος ωνομάσθη «Ακάθιστος», είνε ο εξής, συμφώνως προς την παράδοσιν:

Κατά το έτος 626 η Κωνσταντινούπολις επολιορκήθη υπό των Περσών και των Αβάρων επί τινας μήνας. Ο βασιλεύς Ηράκλειος απουσίαζεν εις Μικράν Ασίαν, πολεμών εκεί τους Πέρσας. Όταν έμαθεν ότι η πόλις πολιορκείται, έστειλεν εκ του στρατού του 12 χιλιάδας άνδρας εις τον φρούραρχον της Κων/πόλεως Βώνον δια να υπερασπίσουν, μαζί με την φρουράν, την πρωτεύουσαν της αυτοκρατορίας. Ο Βώνος μετά του Πατριάρχου Σεργίου εξώπλισαν και όσους εκ των πολιτών ηδύναντο να φέρουν όπλα. Όλοι απεφάσισαν να αντισταθούν μέχρις εσχάτων. Ο Πατριάρχης περιέτρεχε την πόλιν και ενεθάρρυνε τα πλήθη και τους μαχητάς. Η πόλις ολόκληρος είχεν εναποθέσει τας ελπίδας της εις την Προστάτριάν της, την «Υπέρμαχον Στρατηγόν», την Υπεραγίαν Θεοτόκον. Η πολιορκία ήτο στενή και ισχυρά. Παρά ταύτα η πόλις ανθίστατο εις τας επιθέσεις των πολιορκητών. Αλλά και αυτοί επέμενον εις την πολιορκίαν. Αιφνιδίως όμως φοβερός ανεμοστρόβιλος καταστρέφει τον στόλον των και τοιουτορόπως αναγκάζονται κατά την νύκτα της 7^ης προς την 8^ην Αυγούστου να λύσουν την πολιορκίαν και να φύγουν άπρακτοι. Η βασιλεύουσα εσώθη! Ο λαός της πόλεως, πανηγυρίζων την σωτηρίαν του, την οποίαν ώφειλεν εις την προστασίαν της Θεομήτορος, συνηθροίσθη εις τον εν Βλαχέρναις Ναόν της Παναγίας, όπου ετελέσθη, προεξάρχοντος του Πατριάρχου Σεργίου, ολονύκτιος ευχαριστήριος Ακολουθία. Τότε «ορθοστάδην άπας ο λαός έψαλε» τον Ύμνον, ο οποίος δια τούτο έκτοτε ωνομάσθη «Ακάθιστος». Βεβαίως ο Ύμνος προϋπήρχε και εψάλλετο προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου, αλλά κατά την νύκτα εκείνην καθιερώθη πλέον κατά τρόπον επίσημον και πανηγυρικόν εις την Εκκλησίαν μας. Το τροπάριον «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ» (το οποίον αντικατέστησε το προϋπάρχον «Το προσταχθέν μυστικώς») συνετέθη αναμφιβόλως κατ΄εκείνας τας ώρας.

Δι΄αυτού ολόκληρος η λυτρωθείσα εκ της συμφοράς πόλις «ανέγραψε τα νικητήρια», απέδωσε δηλαδή ευγνωμόνως την νίκην, εις την Προστάτριαν αυτής Θεοτόκον.

Τι σημαίνει «Κανών»

Ως είπομεν, ο Ακάθιστος Ύμνος έχει και «Κανόνα». Η λέξις «Κανών» σημαίνει την ευθείαν ράβδον, η οποία χρησιμεύει εις μέτρησιν και καθορισμόν άλλων πραγμάτων, και γενικώς το μέτρον, το υπόδειγμα, τον ρυθμιστήν. Ειδικώς δε εις την υμνολογίαν, «Κανών» λέγεται μακρός ύμνος, αποτελούμενος εξ «Ωδών», των οποίων ο αριθμός ποικίλλει, αλλ΄ουδέποτε είνε μεγαλύτερος του εννέα. Εκάστη Ωδή (η λέξις σημαίνει ύμνον, άσμα, εκ του ρήματος άδω παραγομένη), αποτελείται εκ του «ειρμού» και των ακολουθούντων τριών – τεσσάρων συνήθως «τροπαρίων». Ειρμός λέγεται η πρώτη στροφή εκάστης Ωδής, συμφώνως προς την οποίαν ρυθμίζονται αι υπόλοιποι στροφαί (τροπάρια). Ο ειρμός δηλαδή χρησιμεύει ως υπόδειγμα και βάσις. Η λέξις παράγεται εκ του ρήματος είρω, που σημαίνει συνάπτω, συνδέω, συμπλέκω. Αι υπόλοιποι στροφαί, που ακολουθούν την πρώτην, τον ˙ειρμόν δηλαδή, ονομάζονται τροπάρια, προφανώς διότι, ως είπομεν ανωτέρω, τρέπονται συμφώνως προς τον ειρμόν, ήτοι ακολουθούν τονικώς, ενίοτε δε και μετρικώς και μουσικώς, τον ειρμόν. (Υπάρχουν πάντως και άλλαι ερμηνείαι της λέξεως τροπάριον.)

        Οι Κανόνες (όπως και τα Κοντάκια,) πολλάκις έχουν «ακροστιχίδα». Το πρώτον γράμμα δηλαδή των ειρμών και των τροπαρίων, λαμβανόμενον κατά σειράν και εν αδιασπάστω συνεχεία, μας δίδει μίαν φράσιν. Η φράσις αύτη λέγεται «ακροστιχίς» και αναφέρεται άλλοτε εις το όνομα του ποιητού του Κανόνος, άλλοτε εις την υπόθεσιν της εορτής κ.τ.λ.. Πολλάκις η ακροστιχίς είνε αλφαβητική, δηλαδή ακολουθεί την σειράν των γραμμάτων Α,Β,Γ,Δ,κ.τ.λ..

           Έκαστος Κανών αποτελείται εκ διαφόρου, ως προελέχθη, αριθμού Ωδών, κατ’ ανώτατον δε όριον εννέα. Τούτο συμβαίνει, διότι εννέα είνε αι βιβλικαί Ωδαί, ήτοι αι Ωδαί περιεχόμεναι εις την Αγίαν Γραφήν, τας οποίας η αρχαία Εκκλησία εχρησιμοποίει εις την λατρείαν της μαζί με τους Ψαλμούς. Δια τας εννέα αυτάς Ωδάς, δηλαδή δια τους εννέα αυτούς θρησκευτικούς ύμνους που ευρίσκονται εις την Αγίαν Γραφήν, πρέπει να είπωμεν ολίγα τινά προς διαφώτισιν των αναγνωστών.

Αι  εννέα βιβλικαί Ωδαί

           α) Όπως είνε γνωστόν, οι Ισραηλίται είχον γίνει δούλοι εις την Αίγυπτον. Όταν ο Θεός απεφάσισε να τους ελευθερώση, έστειλε τας δέκα «πληγάς» (συμφοράς) εις τους Φαραώ, ήτοι τον βασιλέα της Αιγύπτου, και ούτως εκείνος ευρέθη εις την ανάγκην να τους αφήση να φύγουν. Τότε οι Ισραηλίται, με τον ηγέτην των Μωϋσήν, ήρχισαν την πορείαν των προς την «Γήν της Επαγγελίας», την εύφορον Χαναάν, που τους είχεν υποσχεθεί ο Θεός. Ευθύς όμως μετά την αναχώρισίν των ο Φαραώ μετενόησε, διότι τους άφησε να φύγουν και έχασε τόσας εργατικάς χείρας, και έσπευσε, με στατόν πολύν και άρματα φοβερά, να τους προλάβη και να τους αναγκάση να επιστρέψουν εις την Αίγυπτον. Τους έφθασεν εις την περιοχήν της Ερυθράς Θαλάσσης. Η θέσις των Ισραηλιτών κατέστη τραγική. Εμπρός των εξετείνετο, αδεαπέραστος και κυματώδης, η Ερυθρά Θάλασσα και οπίσω των ήρχετο η εμπνέουσα τρόμον στρατιά του Φαραώ. Τότε ο Μωϋσής υψώνει, κατ΄ εντολήν του Θεού, την ράβδον του υπεράνω των υδάτων και, ώ του θαύματος! Τα ύδατα χωρίζονται δεξιά και αριστερά και ο βυθός της θαλάσσης γίνεται πέρασμα στερεόν. Οι Ισραηλίται εισέρχονται εις τον πρωτοφανή αυτόν διάδρομον και σπεύδουν να περάσουν απέναντι. Οπίσω των εισέρχονται και τα στρατεύματα του Φαραώ. Αλλ’ όταν επέρασε και ο τελευταίος Ισραηλίτης, ο Μωϋσής ύψωσε πάλιν την ράβδον του υπεράνω των υδάτων και τα ύδατα ηνώθησαν και έπνιξαν τα στρατεύματα των Αιγυπτίων. Τότε ο Μωϋσής και οι Ισραηλίται, βαθύτατα ευγνώμονες προς τον Σωτήρα Θεόν έψαλλαν ενθουσιώδη ύμνον προς Αυτόν. Ο ύμνος αυτός απετέλεσε την πρώτην βιβλικήν Ωδήν της Εκκλησίας μας. Η αρχή του ύμνου είνε: «Άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γάρ δεδόξασται». Την Ωδήν αυτήν περιέχει το βιβλίον της Εξόδου (εν κεφαλαίω ιε’).

       

 β’) Η δευτέρα Ωδή συνετέθη και αυτή υπό του Μωϋσέως, κατ’ εντολήν του Θεού, εν είδει διαμαρτυρίας προς τους Ισραηλίτας δια την αχαριστίαν των έναντι του συνεχώς ευεργετούντος αυτούς Θεού. Η Ωδή αύτη δεν έχει χαρακτήρα πανηγυρικόν και χαρμόσυνον, αλλά πένθιμον και ελεγκτικόν, συνετέθη δε ολίγον πριν από τον θάνατον του Μωϋσέως. Η αρχή αυτής είνε: «Πρόσεχε, ουρανέ, και λαλήσω και ακουέτω η γη ρήματα εκ του στόματός μου». Την Ωδήν ταύτην περιέχει το βιβλίον του Δευτερονομίου (εν κεφ. λβ’).

       

 γ’) Η Τρίτη Ωδή συνετέθη υπό της προφήτιδος Άννης μητρός του Σαμουήλ, και αποτελεί ευχαριστήριον ύμνον προς τον Θεόν, διότι εισήκουσε τας προσευχάς της και έλυσε την ατεκνίαν της, χαρίσας εις αυτήν τον Σαμουήλ. Η αρχή αυτής είνε: «Εστερεώθη η καρδία μου εν Κυρίω, υψώθη κέρας μου εν Θεώ μου επλατύνθη επ’ εχθρούς μου το στόμα μου, ευφράνθην εν σωτηρία σου». Την Ωδήν αυτήν περιέχει η βίβλος Α’ Βασιλειών (εν κεφ. β’).

     

 δ’) Η Τετάρτη Ωδή είνε ύμνος του προφήτου Αββακούμ. Διά του ύμνου αυτού εξαίρει ο προφήτης το μεγαλείον του Θεού και ταυτοχρόνως εκφράζει έντρομος την κατάπληξίν του, προβλέπων το μυστηριώδες σχέδιον της θείας οικονομίας, δια την σωτηρίαν των ανθρώπων. Η αρχή του ύμνου είνε: «Κύριε, κατενόησα τα έργα σου και εξέστην». Την Ωδήν αυτήν περιέχει το βιβλίον του Αββακούμ (εν κεφ. γ’).

     

 ε’) Η Πέμπτη Ωδή είνε ύμνος του προφήτου Ησαΐου προς τον Θεόν και προφητεία περί της ελεύσεως του Χριστού, ο Οποίος είνε η αληθινή ειρήνη. Η αρχή αυτής είνε: «Εκ νυκτός ορθρίζει το πνεύμα μου προς σε, ο Θεός, διότι φως τα προστάγματά σου επί της γης». Την Ωδήν αυτήν περιέχει το βιβλίον του Ησαΐου (εν κεφ. κστ’).

     

 στ’) Η έκτη Ωδή είνε ευχαριστήριος προς τον Θεόν ύμνος του προφήτου Ιωνά, τον οποίον έψαλεν εκ της κοιλίας του κήτους. Ως γνωστόν, ο προφήτης Ιωνάς διετάχθη υπό του Θεού να μεταβή εις την πόλιν Νινευή, διά να κηρύξη εις αυτήν μετάνοιαν. Ο Ιωνάς όμως παρήκουσε τον Θεόν και εισήλθεν εις πλοίον, δια να μεταβή εις άλλην πόλιν. Τότε ο Θεός εξαπέλυσε μεγάλην τρικυμίαν και το πλοίον εκινδύνευσε να συντριβή. Οι ναύται, διαισθανθέντες ότι ο Θεός είχεν εξαπολύσει την τρικυμίαν, έρριψαν κλήρους, δια να εύρουν τον αίτιον. Ο κλήρος έπεσεν εις τον Ιωνάν, ο οποίος αναγνωρίζει την ενοχήν του και ζητεί να ριφθή εις την θάλασσαν υπό των ναυτών. Τούτο έγινε και ευθύς εκόπασεν η ταραχή της θαλάσσης. Ο Θεός όμως δεν άφησε τον Ιωνάν να πνιγή, αλλά διέταξεν ίνα πελώριον ιχθύν (κήτος) να τον καταπίη και διετήρησε ζώντα αυτόν εις την κοιλίαν του μεγάλου αυτού ιχθύος τρεις ημέρας και τρείς νύκτας. Ευρισκόμενος δε εντός της κοιλίας του κήτους ο Ιωνάς, προσηυχήθη προς τον Θεόν και η προσευχή του απετέλεσε την έκτην βιβλικήν Ωδήν της Εκκλησίας. Η αρχή αυτής είνε: «Εβόησα εν θλίψει μου προς Κύριον τον Θεόν μου και εισήκουσέ μου». Την Ωδήν ταύτην περιέχει το βιβλίον του Ιωνά (εν κεφ. β’).

      

 ζ’) Η έβδομη Ωδή είνε ύμνος των τριών ευσεβών Ισραηλιτών νέων Ανανίου, Αζαρίου και Μισαήλ (η Σεδράχ, Αβδεναγώ και Μισάχ), οι οποίοι ηρνήθησαν να προσκυνήσουν την χρυσήν εικόνα του βασιλέως της Βαβυλώνος Ναβουχοδονόσορος και προς τιμωρίαν των ερρίφθησαν εις την κάμινον του πυρός, αφού προηγουμένως επιρακτώθη αύτη εις μέγιστον βαθμόν. Ο Θεός όμως εφύλαξε τους πιστούς νέους και το φοβερόν πυρ δεν έβλαψεν ούτε τρίχα της κεφαλής των. Τότε αυτοί, ευρισκόμενοι εν μέσω του πυρός και θαυματουργικώς δροσιζόμενοι, ανέπεμψαν, δια στόματος του πρώτου, ύμνον ευχαριστίας, εξομολογήσεως και δοξολογίας προς τον Ευεργέτην των Θεόν. Η αρχή της Ωδής αυτής είνε: «Ευλογητός εί, Κύριε, ο Θεός των πατέρων ημών, και αινετός, και δεδοξασμένον το όνομα σου εις τους αιώνας». Την Ωδήν ταύτην περιέχει το βιβλίον του προφήτου Δανιήλ (εν κεφ.γ’).

 η’) Η ογδόη Ωδή είνε πάλιν ύμνος των τριών αυτών νέων, που εψάλη και αυτός υπ’ εκείνων από το μέσον της καιομένης καμίνου. Δια του ύμνου αυτού εξαίρεται το μεγαλείον του Θεού και καλούνται όλα τα δημιουργήματα, έμψυχα και άψυχα, να δοξολογήσουν το Θεόν. Η αρχή της Ωδής αυτής είνε: «Ευλογείτε, πάντα τα έργα Κυρίου, τον Κύριον υμνείτε και υπερυψούτε αυτόν εις τους αιώνας». Η Ωδή αύτη ευρίσκεται όπου και η ανωτέρω.

        

θ’) Η ενάτη Ωδή είνε ύμνος της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας, τον οποίον αύτη ανέπεμψεν ολίγον μετά τον Ευαγγελισμόν και την εν τη κοιλία της σύλληψιν εκ Πνεύματος Αγίου του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού. Κατ’ εκείνας τας ημέρας είχεν επισκεφθή η Μήτηρ του Κυρίου μας την συγγενή της Ελισάβετ, την μητέρα του Προδρόμου, η οποία την ύμνησε και την εμακάρισε, φωτισθείσα υπό του Αγίου Πνεύματος. Τότε η Αειπάρθενος Κόρη, η φέρουσα εις την κοιλίαν της τον Αιώνιον, ανεβόησε: «Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον και ηγαλλίασε το πνεύμα μου επί τω Θεώ τω Σωτήρί μου…» Η Ωδή αύτη ευρίσκεται εις το Ευαγγέλιον του Λουκά (εν κεφ. α’). Με αυτήν δε την Ωδήν είνε ηνωμένος και ο ευχαριστήριος ύμνος του προφήτου Ζαχαρίου διά την γέννησιν του υιού του Ιωάννου, του μετέπειτα Βαπτιστού του Κυρίου. Ως γνωστόν, ο Ζαχαρίας δεν είχε πιστεύσει εις την διαβεβαίωσιν του Αγγέλου ότι η στείρα και γραία σύζυγός του Ελισάβετ θα συλλάβη υιόν, και δι’ αυτό ετιμωρήθη με στέρησιν της λαλιάς του. Κατά την ογδόην όμως ημέραν από την γέννησιν του Ιωάννου, ελύθη η γλώσσα του και τότε ύμνησε με όλην την καρδίαν του τον Θεόν. Ο ύμνος αυτός περιέχει και προφητείας, ευρίσκεται δε όπου και ο ανωτέρω ύμνος της Θεοτόκου.

Ωδαί και Kανόνες

Οι ποιηταί των Κανόνων ακολουθούν τας βιβλικάς Ωδάς. Δηλαδή διαιρούν τα τροπάριά των εις ενότητας ίσου αριθμού προς τας βιβλικάς Ωδάς. Πρώτον κατασκευάζουν τον ειρμόν μιας Ωδής (της πρώτης π.χ.) και ακολούθως, κατά το υπόδειγμα του ειρμού, σειράν τροπαρίων. Εν συνεχεία κατασκευάζουν άλλον ειρμόν διά την επομένην Ωδήν και ,κατά το υπόδειγμα αυτού του ειρμού, άλλην σειράν τροπαρίων κ.ο.κ.. Δεν είνε όμως άρτιοι όλοι οι Κανόνες, δηλαδή δεν περιέχουν όλοι εννέα Ωδάς (η μάλλον οκτώ, διότι η Δευτέρα Ωδή, επειδή έχει, ως προείπομεν, ελεγκτικόν και πένθιμον χαρακτήρα, παραλείπεται συνήθως και σπανιώτατα χρησιμοποιείται), αλλά περιέχουν κάποτε μόνον δύο ή τρείς ή τέσσαρας, οπότε λέγονται διώδια, τριώδια και τετραώδια, ως π.χ. οι Κανόνες της Μ.Δευτέρας, Μ.Τρίτης, Μ.Τετάρτης και άλλοι. Μεταξύ μιάς Ωδής Κανόνος και της αντιστοίχου βιβλικής Ωδής υπάρχει βεβαίως σχέσις. Η σχέσις αύτη άλλοτε είνε στενή, ήτοι ο ειρμός ή και τα τροπάρια αναφέρονται ρητώς και σαφώς εις το περιεχόμενον της βιβλικής Ωδής (π.χ. εξιστορούν ποιητικώς την διάβασιν της Ερυθράς Θαλάσσης και την καταστροφήν του Φαραώ, γεγονότα περί των οποίων ομιλεί η πρώτη βιβλική Ωδή ), και άλλοτε υποτυπώδης, ήτοι αναφέρονται απλώς φράσεις ή λέξεις εκ της πρώτης βιβλικής Ωδής, το «εστερεώθη» της τρίτης, το «εισακήκοα την ακοήν σου» της τετάρτης, το «ορθρίζω» της πέμπτης κ. τ. τ.).Πρέπει να γνωρίζη καλώς τούτο ο εκκλησιαζόμενος, διότι άλλως θα απορή, όταν ακούη να επαναλαμβάνωνται συνεχώς εις τα τροπάρια τα «ότι δεδόξασται», τα «εκ φθοράς με ανάγαγε», ή τα «ευλογείτε, ανυμνείτε και υπερυψούτε εις πάντας τους αιώνας» κ.τ.λ..   Όλα αυτά είνε φράσεις των βιβλικών Ωδών και οι ποιηταί των Κανόνων τας ενσωματώνουν εις τους ειρμούς και τα τροπάρια των αντιστοίχων Ωδών των Κανόνων.

Σημασία διαφόρων ονομασιών

           Η λέξις «τροπάριον» είνε γενική και σημαίνει μικρόν εκκλησιαστικόν ύμνον, στροφήν. Τα τροπάρια όμως έχουν και άλλας ονομασίας, αναλόγως της λειτουργικής των χρήσεως, ως π.χ. «αντίφωνα»,  «απολυτίκια»,    «εξαποστειλάρια»,    «στιχηρά» κ.τ.λ..    Επειδή ο αναγνώστης θα συναντά πολλάκις, κατά τας Ακολουθίας της Εκκλησίας, τας ονομασίας αυτάς, χωρίς να γνωρίζη τι σημαίνουν, θα είπωμεν και περί αυτών ολίγα. Εννοείται ότι δεν θα αναφέρωμεν όλας τας γμώμας δια την σημασίαν εκάστης ονομασίας, αλλά θα αρκεσθώμεν εις μίαν και μόνην, την πιθανωτέραν. Η εκτενής ανάπτυξις των ζητημάτων αυτών δεν έχει θέσιν ενταύθα. Λοιπόν: «Α ν τ ί φ ω ν α» ελέγοντο κατ’ αρχάς μικρά τροπάρια, εξ ενός πολλάκις στίχου, που είχον θέσιν επωδού εις τους ψαλλομένους στίχους των Ψαλμών. Μετέπειτα τα τροπάρια αυτά έγιναν εκτενέστερα. «Αντίφωνα» ωνομάσθησαν, επειδή εψάλλοντο κατ’ ανταπόκρισιν υπό δύο ψαλτών ή χορών. «Α π ο λ υ τ ί κ ι α» λένονται ωρισμένα τροπάρια, αναφερόμενα εις την υπόθεσιν της εορτής, επειδή ψάλλονται κατά τον Εσπερινόν μετά το «Νυν απολύεις…» και προ της απολύσεως, δηλαδή της Ευχής που δίδει τέλος εις την Ακολουθίαν. Ενίοτε τα απολυτίκια και τα εξαποστειλάρια ψάλλονται τρεις φοράς εις τύπον της Αγίας Τριάδος. «Α π ό σ τ ι χ α   ι δ ι ό μ ε λ α» λέγονται όσα ψάλλονται  με μουσικήν ιδιάζουσαν. «Ε ξ α π ο σ τ ε ι λ ά ρ ι α» λέγονται ωρισμένα τροπάρια, ίσως διότι εν εκ των τροπαρίων της ομάδος αυτής αρχίζει με την φράσιν του Ψαλμού (42,3 ) « Εξαπόστειλον το φως σου…» «Ε υ λ ο γ η τ ά ρ ι α» λέγονται τα τροπάρια των οποίων προηγείται ο ψαλμικός στίχος «Ευλογητός εί, Κύριε δίδαξόν με τα δικαιώματά σου». «Θ ε ο τ ο κ ί α» λέγονται τα τροπάρια που εξυμνούν την Θεοτόκον.  «Κ α θ ί σ μ α τ α» λένονται τα τροπάρια εκείνα που εψάλλοντο μετά την ανάγνωσιν ωρισμένων ψαλμών προς ανάπαυσιν των πιστών, οι οποίοι και εκάθηντο επ’ ολίγον. «Κ α τ α β α σ ί α ι» λέγονται οι ειρμοί, οι οποίοι ψάλλονται έπειτα από τους Κανόνας. Η λέξις προέρχεται εκ του ότι οι ψάλται παλαιότερον κατήρχοντο εκ των στασιδίων των και τας έψαλλον ηνωμένοι εις το κέντρον του Ναού. (Καταβασίαι ψάλλονται διάφοροι καθ’ όλον το έτος.) «Κ ο ν τ ά κ ι α» είπομεν προηγουμένως ποία λέγονται. «Σ τ ι χ η ρ ά» λέγονται τα τροπάρια τα οποία ψάλλονται αφού προταχθούν αυτών μεμονωμένοι στίχοι εκ των Ψαλμών. «Σ τ ι χ η ρ ά  α π ό σ τ ι χ α» ή απλώς «απόστιχα» λέγονται όσα ψάλλονται εις τους τελευταίους στίχους Ψαλμών, οι οποίοι ψάλλονται ολόκληροι. «Σ τ ι χ η ρ ά  ι δ ι ό μ ε λ α» λέγονται όσα ψάλλονται με μουσικήν ιδιάζουσαν. «Σ τ ι χ η ρ ά  π ρ ο σ ό μ ο ι α» λέγονται όσα ψάλλονται κατά την μουσικήν των ιδιομέλων. «Σ τ ι χ η ρ ά  τ ω ν  α ί ν ω ν» ή απλώς «αίνοι» λέγονται τα τροπάρια που συνοδεύουν τους ψαλμικούς στίχους «Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον. Αινείτε τον Κύριον εκ των ουρανών…».

«Υ π α κ ο ή» (εκ του «υπακούω» με την έννοιαν του υποφωνώ, υπηχώ, ψάλλω απαντών εις άλλον,) λέγεται το τροπάριον εκείνο που παλαιότερον εψάλλετο υφ’ ολοκλήρου του χορού, αφού ο Διάκονος έψαλλε τους πρώτους στίχους του.

           Ο αναγνώστης πλην των ονομασιών αυτών, που αναφέρονται εις τα τροπάρια, θα συναντά εις τας διαφόρους Ακολουθίας της Εκκλησίας και τας λέξεις «Εκτενής», «Προκείμενον», «Συναπτή», «Ώραι» κ.τ.λ.. «Ε κ τ ε ν ή ς  ι κ ε σ ί α» ή «μεγάλη συναπτή» λέγεται η σειρά των δεήσεων τας οποίας απαγγγέλει ο Ιερεύς (« Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν. Υπέρ…» κ.τ.λ.). «Μ ι κ ρ ά  σ υ ν α π τ ή» ή «αίτησις» λέγεται σύντομος δέησις («Έτι και έτι εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν. Της Παναγίας αχράντου…  Ότι σε αινούσιν… ή Ότι σον το κράτος…» κ.τ.λ.). «Προκείμενον» λέγεται μικρός στίχος εκ των Ψαλμών, ο οποίος προτάσσεται των αναγνωσμάτων εκ της Π. Διαθήκης και των Αποστόλων. «Ώραι» λέγονται σύντομοι Ακολουθίαι, τελούμεναι κατά την διάρκειαν της ημέρας (κυρίως εις τας ιεράς Μονάς). Έχομεν την πρώτην Ώραν, την τρίτην , την έκτην και την ενάτην. Αι Ώραι αύται αντιστοιχούν καθ’ ημάς εις την 6^ην π.μ., την 9^ην π.μ., την 12^ην μεσημβρινήν και την 3^ην μ.μ.. Η Ακολουθία των Ωρών περιλαμβάνει Ψαλμούς, Ευχάς και τροπάρια. Εις ωρισμένας εορτάς ( παραμονή Χριστουγέννων, παραμονή Θεοφανίων και Μ. Παρασκευή) αι Ακολουθίαι των Ωρών είνε εκτενέστεραι ( «Μεγάλαι Ώραι»).

Ο Κανών του Ακαθίστου Ύμνου

          Ο «Κανών» του Ακαθίστου Ύμνου είνε άρτιος, δηλαδή περιέχει οκτώ Ωδάς. Ακροστιχίδα έχει «Χαράς δοχείον, σοι πρέπει χαίρειν μόνη Ιωσήφ». Το όνομα Ιωσήφ σημαίνει τον ποιητήν του Κανόνος. Ούτος δε είνε ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, καταγόμενος εκ Σικελίας και ακμάσας κατά τον θ’ αιώνα. Οι ειρμοί δεν ανήκουν εις αυτόν, αλλ’ ελήφθησαν εκ του Κσνόνος της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πιθανώτατα ανήκουν εις τον Ιωάννην τον Δαμασκηνόν. Εκάστη Ωδή του Κανόνος περιέχει τον ειρμόν και τέσσαρα τροπάρια. Ήτοι εν συνόλω ο Κανών έχει 8 ειρμούς και 32 τροπάρια.

           Ο Κανών αυτός είνε ωραιότατος και πανηγυρικώτατος, χαρακτηρίζεται δε ως ποιητικόν αριστούργημα. Εξυμνεί την Αειπάρθενον Κόρην ως «Χριστού βίβλον έμψυχον», ως «παλάτιον του μόνου Βασιλέως», «ως θρόνον πύρινον του Παντοκράτορος», ως «αγνείας θησαύρισμα», ως «ηδύπνοον κρίνον», ως «φωτός κατοικητήριον», ως «ιλαστήριον του κόσμου», ως «ουρανών υψηλοτέραν», ως «ακατανόητον βάθος» και «ύψος άρρητον», ως «νυμφώνα ολόφωτον», ως «πυρίμορφον όχημα του Λόγου» και «έμψυχον Παράδεισον», ως «αιτίαν της των πάντων θεώσεως», ως «άφλεκτον βάτον», ως «ράβδον μυστικήν», ως «στύλον πύρινον» κ.τ.τ..       

             Εις αυτήν και ημείς ας είπωμεν:

          «Ιδού σοι, Χαίρε, κραυγάζομεν λιμήν ημίν γενού θαλαττεύουσι, και ορμητήριον, εν τω πελάγει των θλίψεων και των σκανδάλων πάντων του πολεμήτορος.»

            Τω δε εξ αυτής προελθόντι σαρκοφόρω Θεώ η δόξα και το κράτος, η τιμή και η προσκύνησις, συν τω Πατρί και τω Αγίω Πνεύματι, εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.