Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΑ*

Ἠλία Λιαμῆ

Δρ. Θεολογίας, συγγραφέα

Σὲ ἐποχὲς σὰν τὴ δική μας, σὲ ἐποχὲς κρίσης, ὅπως συνηθίζουμε νὰ λέμε, ὅλα τείνουν νὰ γίνονται σὲ ὑπερθετικὸ βαθμό. Οἱ ἀπαισιόδοξες ἀναλύσεις περιγράφουν τὴν ἀπόλυτη καταστροφή, ἐνῷ οἱ αἰσιόδοξες ὡραιοποιοῦν σὲ τέτοιο βαθμὸ τὶς δυσκολίες, ὥστε νὰ νομίζει κανείς, πὼς τὰ πάντα δὲν εἶναι παρὰ ἕνα ἄσχημο ὄνειρο. Παράλληλα καὶ οἱ ἀντιδράσεις κινοῦνται ἀπὸ τὸ ἕνα ἄκρο, ἐκεῖνο τοῦ πανικοῦ, ποὺ κάνει τοὺς ἀνθρώπους νὰ κρύβουν τὰ χρήματά τους κάτω ἀπὸ τὸ μαξιλάρι, στὸ ἄλλο· ἐκεῖνο τῆς ἀπόλυτης ἀνεμελιᾶς, σὰν ἂν μὴν ἔχει ἀλλάξει τίποτα.

Ἀνεξάρτητα πάντως ἀπὸ τὸ ποιὸ ἄκρο ἕλκει τὸν καθέναν ἀπό μας, ἡ δική μας, ἡ Ἑλληνικὴ ἰδιαιτερότητα μιᾶς κατὰ τὰ φαινόμενα πανευρωπαϊκῆς, ἴσως καὶ παγκόσμιας κρίσης συνοδεύεται ἀπὸ πολὺν θυμό, ἀλλὰ καὶ συγχρόνως ἀπὸ μεγάλη ἀπαξίωση θεσμῶν καὶ προσώπων. Ἀπελπισμένοι καὶ ὑπεραισιόδοξοι κατὰ βάθος συμφωνοῦν σὲ ἕνα πράγμα:

Δὲν ζοῦμε στὴν πατρίδα ποὺ θὰ θέλαμε.

Εἴτε βυθιστοῦμε πιὸ πολύ, εἴτε ἐπαληθευτοῦν τὰ πιὸ αἰσιόδοξα σενάρια γιὰ μία λιγότερο ἐπώδυνη ἔξοδο ἀπὸ τὴ στενωπό, ἕνα παραπονεμένο ὄνειρο γιὰ μία ἄλλη ποιότητα ἐθνικοῦ καὶ κοινωνικοῦ βίου θὰ συνεχίσει νὰ πλανᾶται.  Αὐτὰ πού μᾶς πικραίνουν εἶναι πολλὰ καὶ ὁ καθένας, ἂν τοῦ δινόταν ἡ εὐκαιρία, θὰ εἶχε ὁπωσδήποτε νὰ καταθέσει τὴν δική του προσωπικὴ διαπίστωση. Αὐτὸ ὅμως ποὺ φαίνεται νὰ βαραίνει ὅλους εἶναι μία γενικευμένη καχυποψία. Καχυποψία, ὄχι μόνον ἀπέναντι στὰ προγράμματα καὶ τὰ ὁράματα, στὶς ὑποσχέσεις καὶ τὶς ἀναλύσεις, ἔνθεν κἀκεῖθεν. Καχυποψία –κι αὐτὸ εἶναι τὸ χειρότερο- ἀπέναντι στὸν διπλανό μας, τὸν καθημερινὸ συνάνθρωπό μας, τὸν ὁποιονδήποτε ἔρχεται σὲ ἐπαφὴ μαζί μας, εἴτε σὲ οἰκονομικό, εἴτε σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο. Πίσω ἀπὸ κάθε δοσοληψία κρύβεται ἡ ὑποψία ἄνομου πλουτισμοῦ, πίσω ἀπὸ κάθε συναναστροφὴ κρύβεται ἡ ὑποψία μιᾶς εἰς βάρος μας ἰδιοτέλειας. Δὲν ἐμπιστευόμαστε κανένα καὶ τίποτα. Καὶ ἡ ρίζα αὐτῆς τῆς στάσης –δυστυχῶς- πηγάζει ἀπὸ μία συνειδητὴ ἢ ὑποσυνείδητη γνώση, βασισμένη στὴν αὐτοπαρατήρηση: μὲ τὸν χρόνο, ὅλο καὶ μειώνεται ἡ συλλογικότητα καὶ ἡ κοινωνικὴ διάσταση τῶν πράξεών μας. Μὲ ἄλλα λόγια, μέρα μὲ τὴ μέρα αἰσθανόμαστε πὼς τὸ μόνο πού μᾶς ἀφορᾶ εἶναι ἡ ἀτομική μας, ἢ ἔστω τοῦ στενοῦ κοινωνικοῦ μας κύκλου ἀνέλιξη καὶ τακτοποίηση. Κάνοντάς τους ὅμως ὅλους ἀνταγωνιστές, ὑπέστημεν τὶς ἀντίστοιχες συνέπειες: Δεχόμαστε τὴν ἀκριβῶς ἀνάλογη συμπεριφορὰ ἢ ζοῦμε διαρκῶς μὲ τὴν ὑποψία πὼς θὰ τὴν ὑποστοῦμε. Ἡ καρδιά μας καὶ μοιραῖα ἡ ματιά μας ἔχουν στενέψει τραγικά. Δὲν εἶναι ἄλλωστε τυχαῖα ἡ θλιβερὴ διαπίστωση πὼς ὡς λαὸς ὑπολειπόμεθα τραγικὰ στὴ συμμετοχή μας σὲ πρωτοβουλίες καὶ θεσμοὺς ἐθελοντισμοῦ καὶ κοινωνικῆς δράσης.

Βεβαίως δὲν πρόκειται μόνο περὶ προσωπικῶν μας ἐντυπώσεων. Ὄντως βαλλόμεθα διαρκῶς ἀπὸ ἀρνητικὰ πρότυπα καὶ ἀρνητικὲς ἐνέργειες ἐκείνων ποὺ βρέθηκαν νὰ καλοῦν μὲ κούφια λόγια σὲ κούφια ὁράματα. Μεγαλοσχήμονες σὲ δημόσιες θέσεις, μὲ συσσωρεμένη ἀσυνέπεια λόγων καὶ ἔργων, κατέληξαν νὰ εἰσπράττουν περιφρόνηση, στὴν καλύτερη τῶν περιπτώσεων καὶ μέχρι χειροδικία ὀργῆς στὴ χειρότερη. Παρόλα αὐτά, λίγο μᾶς ἀπασχολεῖ ἡ αἰτία τοῦ συμπτώματος. Καὶ αὐτὴ δὲν εἶναι ἄλλη ἀπὸ τὴν ἀποσιώπηση-ἴσως καὶ σταδιακὴ ἀδρανοποίηση- μιᾶς βασικῆς ἀρχῆς:

Τὸ μυαλὸ καὶ κυρίως ἡ καρδιὰ ἀπεχθάνεται τὶς ἀσάρκωτες ἰδέες καὶ τὰ ἀφηρημένα ὁράματα. Ἡ ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας μᾶς διδάσκει πὼς οἱ μεγαλύτερες πνευματικὲς κατακτήσεις, εἴτε σὲ πολιτικό, εἴτε σὲ φιλοσοφικό, εἴτε καὶ σὲ θρησκευτικὸ ἐπίπεδο,  παρέμειναν ἐναργεῖς, ὅσο ποτίστηκαν καὶ συνέχισαν νὰ ποτίζονται μὲ τὸ ζωντανὸ παράδειγμα, τὴν συνέπεια λόγων καὶ ἔργων, ἀκόμη καὶ μὲ τὴν θυσία. Ὅσο αὐτὰ ἀτονοῦν, ἀκόμη καὶ οἱ εὐγενέστερες πνευματικὲς συλλήψεις καταλήγουν θλιβερὰ ἰδεολογήματα, ντυμένα μὲ ξύλινη γλώσσα.

Τὰ ἐπίπεδά τῆς  σημερινῆς περιβόητης κρίσης εἶναι πολλά. Φαίνεται ὅμως πὼς πρόκειται κυρίως γιὰ κρίση παιδαγωγίας μέσῳ τοῦ παραδείγματος. Ὡς κοινωνία δὲν στερούμεθα οὔτε σχεδίων, οὔτε ὁραμάτων, οὔτε καλῶν προθέσεων. Τὸ δράμα μας εἶναι, πώς, οὔτε νὰ πιαστοῦμε ἀπὸ κάτι ζωντανὸ ἔχουμε, ἀλλὰ καὶ φαντάζουμε πολὺ ἀνεπαρκεῖς, ὥστε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι νὰ προσφερθοῦμε ὡς στήριγμα γιὰ ἄλλους. Μπορεῖ μὲ μεγάλη εὐκολία -καὶ ἐν πολλοῖς δικαίως- νὰ βάλλουμε ἐναντίον τῶν ἐπωνύμων, πολιτικῶν καὶ ἄλλων, γιὰ τὴν πλήρη ἀσυνέπειά τους, δὲν εἴμαστε ὅμως ἕτοιμοι νὰ ἀναλάβουμε εὐθύνες ζωντανῆς παιδαγωγίας στὸν μικρὸ ἢ μεγαλύτερο κύκλο τῆς καθημερινότητάς μας. Ἡ ἀλήθεια εἶναι πὼς ἐκπαιδευτήκαμε ἀπὸ ἕνα σύστημα νὰ μεταθέτουμε εὔκολα εὐθύνες στοὺς κρατοῦντες καὶ τοὺς ὑψηλὰ ἱσταμένους. Οἱ κάθε εἴδους ἐξουσίες στὸν τόπο μας ἐπεδίωξαν μετὰ πολλῆς ἐπιμονῆς καὶ εὐχαριστήσεως νὰ ἀναχθοῦν σὲ  μικροὺς θεοὺς τῆς καθημερινότητάς μας. Συνηθίσαμε τὴν κολακεία τους, κυρίως σὲ περιόδους ἐκλογῶν καὶ καλομάθαμε στὴ συστηματικὴ ἐκπαίδευση ἀποφυγῆς κάθε αὐτοκριτικῆς καὶ ἀνάληψης εὐθύνης. Καὶ  ἂν -ἐνίοτε- τοὺς  ἐπικρίναμε, κατὰ βάθος ὅμως συγχωρούσαμε, ἴσως καὶ ἐπικροτούσαμε μέσῳ τῆς ταύτισής μας μαζί του, ἀλλὰ καὶ μέσῳ τῆς  μίμησής τους σὲ πρακτικὲς καὶ τρόπο σκέψης. Σταδιακὰ λοιπὸν χρεοκοπήσαμε, ὄχι μόνο οἰκονομικά, ἀλλὰ κυρίως ἠθικά. Τὸ μέτρο τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ χάθηκε. Καὶ αὐτό, διότι τὰ πρόσωπα, στῶν ὁποίων ὁ ἦθος μετριόταν ἡ ποιότητα τῶν δικῶν μας ἐπιλογῶν ἐξαφανίστηκαν.

Ἡ χρεοκοπία αὐτὴ ἀποκαλύφτηκε σὲ ὅλο τὸ τραγικό της μεγαλεῖο στὴν παιδεία τῆς νέας γενιᾶς, καὶ ἰδιαίτερα στὶς ἡλικίες ἐκεῖνες, ὅπου ἡ ἀπομυθοποίηση καὶ ἡ κατάρρευση τῶν προτύπων πονοῦν καὶ ματώνουν. Διατηρήσαμε ἀκόμη τὴν ἀπέχθειά μας στὸν σωματικὸ βιασμό, ἔπαψε ὅμως νὰ μᾶς σοκάρει ὁ βιασμὸς πάνω σὲ νέες ψυχὲς γεμάτες ἁγνὰ ἰδανικά, ὅταν γιὰ πρώτη φορὰ ὁ κυνισμὸς καὶ ἡ ἀναξιοκρατία τῆς χτύπησε τὴν πόρτα. Βαφτίσαμε εὔκολα τὶς καταλήψεις, τὴν αὐθάδεια καὶ τὴν ἀπειθαρχία ὡς κατάντημα τῆς νέας γενιᾶς, ἀντὶ νὰ τὰ ἀφουγκραστοῦμε ὡς κραυγὲς ἀπελπισίας στὴν πείνα καὶ τὴ δίψα γιὰ ἕνα, ἔστω καὶ ἕνα πρόσωπο ὑπεράνω τῶν συνθηκῶν, ποὺ θὰ ἔδινε λόγο γιὰ ἀγώνα καὶ ἐλπίδα.

Θὰ ἦταν ὅμως λάθος τραγικὸ νὰ περιοριστοῦμε μόνο στὴν ἀξιολόγηση τῆς  παιδαγωγίας τῆς νέας γενιᾶς. Ἐμεῖς, ὅλοι μας, ἄσχετα ἂν τὸ ὁμολογοῦμε φωναχτὰ ἢ ὄχι, πόσες φορὲς δὲν κουνήσαμε μὲ ἀπόγνωση τὸ κεφάλι, ψιθυρίζοντας τὸ «ἔτσι κάνουν ὅλοι». Ἡ ματιά μας, τὴν ὥρα τῶν μεγάλων διλημμάτων- καὶ φτάνουν πάντοτε τὰ μεγάλα διλήμματα-δὲν βρῆκε κάπου νὰ σταθεῖ γιὰ νὰ πεῖ τὸ μεγάλο ΟΧΙ, ἀλλὰ καὶ κανένα βλέμμα δὲν σταμάτησε πάνω μας, ὅταν ὁ διπλανὸς ἀναζήτησε κάπου νὰ πιαστεῖ, τὴν ὥρα ποὺ ὁ ξεπεσμὸς τοῦ χτύπησε τὴν πόρτα.

Καὶ τώρα; Μεγαλώσαμε μὲ τὰ συνθήματα τῶν ἐθνικῶν ἑορτῶν γιὰ τὴν Ἑλλάδα ὡς χώρα ἡρώων. Ἡ Ἑλλάδα εἶναι πάντα ἐδῶ, τὸ εἶδος ὅμως τοῦ ἥρωα ἄλλαξε. Ὅσο τὸ παρελθὸν ζήτησε τὸν ἀπροσκύνητο στὶς πλαγιὲς τοῦ Σουλίου καὶ τῆς Πίνδου, τὸ παρὸν ζητάει τὸν ἀπροσκύνητο στὴν ἀσυνέπεια, στὰ εὔκολα λόγια καὶ τοὺς χάρτινους ἡγέτες. Ὅσο εἶχε ἀνάγκη ἡ ἱστορία κάποτε τὰ μπαρουτοκαπνισμένα μπαϊράκια, σήμερα ἔχει ἀνάγκη τὸ φιλότιμο καὶ τὴν προσωπικὴ εὐθύνη. Ὄχι μὲ ὀργή, ἀλλὰ μὲ νηφάλια σκέψη οἱ μικροὶ ἡγετίσκοι καὶ οἱ αὐτάρεσκες αὐλὲς περιμένουν τὴν ἀπομυθοποίησή τους. Δὲν κινδυνεύουν ἀπὸ τὶς ἐκρήξεις μας. Ξέρουν νὰ τὶς διαχειριστοῦν. Κινδυνεύουν ἀπὸ τὴν μετατόπιση τοῦ κέντρου βάρους τῆς ὕπαρξής μας ἀπὸ τὴν κενότητά τους στὸν πυρήνα τῆς πολύτιμης ψυχῆς μας καὶ σὲ ὅσα θεόδοτα κρύβει, ποὺ περιμένουν νὰ βγοῦν στὸ φῶς καὶ νὰ ποτίσουν μὲ στοχασμό, ἀλλὰ καὶ μὲ πράξη μία νέα κοινωνία, ἀληθινὰ νέα, μὲ δρόμους ἀνοιχτοὺς ἀπὸ τὰ ἐφήμερα καὶ φθαρτά,  στὰ αἰώνια.

*ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ἐρῶ’ , Ε΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΙΑΝ.-ΜΑΡ. 2011