Ρήγας Βελεστινλής (1757, Βελεστίνο Θεσσαλίας - 1798, Βελιγράδι)

Ο Ρήγας γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας στα μέσα της δεκαετίας του 1750. Δεν είναι γνωστή με βεβαιότητα η ακριβής χρονολογία της γέννησής του, αλλά η πιθανότερη εκδοχή είναι το 1757. Οι γονείς του, Κυρίτζης και Μαρία, ήταν ευκατάστατοι κάτοικοι του Βελεστίνου. Ο πατέρας του ασχολείτο με βιοτεχνικές και εμπορικές δραστηριότητες. Είχε έναν αδελφό, τον Κώστα, και μια αδελφή, την Ασήμω. Παρακολούθησε μαθήματα στο σχολείο της Ζαγοράς. Μετά την ολοκλήρωση των βασικών σπουδών του, κι αφού για ένα μικρό διάστημα δίδαξε κι ο ίδιος σε ένα κοντινό χωριό, τον Κισσό, εγκατέλειψε την πατρίδα του και πήγε στην Πόλη. Η μετάβασή του στην Πόλη τοποθετείται γύρω στο 1773-1774, όταν ήταν 17, περίπου, ετών. Εκεί φαίνεται ότι εντάσσεται στην ανθούσα κοινότητα των πηλιορειτών εμπόρων και ασχολείται και ο ίδιος με το εμπόριο. Αξιοποιώντας τις στενές σχέσεις των συμπατριωτών του με τους Φαναριώτες και το Πατριαρχείο έρχεται σε επαφή με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη --πατέρα των Κωνσταντίνου και Δημητρίου Υψηλάντη και παππού του νεότερου Αλέξανδρου Υψηλάντη-- και γίνεται γραμματέας του. Ο Υψηλάντης τον βοηθά να αποκτήσει ανώτερη μόρφωση και να μάθει γαλλικά. Δεν είναι γνωστό το ακριβές διάστημα που παρέμεινε στην Πόλη, αλλά φαίνεται ότι κάποια στιγμή έφυγε μαζί με τον Υψηλάντη για τις Ηγεμονίες.
Γύρω στα 1786 βρίσκεται στο Βουκουρέστι. Εκεί προσλαμβάνεται ως γραμματέας από τον άρχοντα Μπραγκοβάνου. Στο Βουκουρέστι, ο Ρήγας συναντά τον Δημήτριο Καταρτζή, με τον οποίο σχετίζεται στενά. Ο Δημήτριος Καταρτζής (1730-1807) υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της ελληνικής λογιοσύνη του 18ου αιώνα. Οραματιζόταν τη δημιουργία μιας ελληνικής επικράτειας ευθυγραμμισμένης με τα πρότυπα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, ιδιαίτερα όπως αυτά εκφράστηκαν από τους Εγκυκλοπαιδιστές. Επεξεργάστηκε ένα ευρύ μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα που θεμελιωνόταν στη δημοτική γλώσσα ως αποκλειστικό όργανο παιδείας. Την περίοδο που τον συνάντησε ο Ρήγας, ο Καταρτζής βρισκόταν στην κορυφή της δικαστικής ιεραρχίας και ασχολούνταν με την ανάπτυξη του σχεδίου του σε σειρά προκηρύξεων, δοκιμίων και μελετών. Εκτός από τον Ρήγα, στον κύκλο του ανήκαν ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Δανιήλ Φιλιππίδης κ.ά. Σύμφωνα με τον Χρήστο Περραιβό, που υπήρξε σύντροφος και ο πρώτος βιογράφος του Ρήγα, ο Καταρτζής γοητευμένος από την προσωπικότητα του Ρήγα άρχισε να συνεργάζεται μαζί του. Τον δίδαξε αραβικά και τον συνέδραμε με τις πολιτικές συμβουλές του.
Το 1790, ηγεμόνας της Βλαχίας διορίζεται ο Μαυρογένης, ο οποίος δεν είναι Φαναριώτης. Ο Ρήγας φαίνεται ότι είχε αρχίσει να απομακρύνεται από τους φαναριώτικους κύκλους μετά την αναγόρευση του Υψηλάντη σε ηγεμόνα της Μολδαβίας. Έτσι, μετά από λίγο καιρό μπαίνει στην υπηρεσία του Μαυρογένους ως γραμματέας. Επίσης, σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, κατά την παραμονή του στη Βλαχία, ο Ρήγας απέκτησε τσιφλίκι στην επαρχία της Βλάσκας και ασχολήθηκε με την παραγωγή και το εμπόριο κτηνοτροφικών προϊόντων. Στη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1787-1792, ο Μαυρογένης ανέλαβε την επιστασία των τουρκικών στρατευμάτων της περιοχής. Ο Ρήγας διορίζεται μεσολαβητής μεταξύ του Μαυρογένους και των τουρκικών στρατευμάτων που σταθμεύουν στην Κράιοβα. Εκεί του δίνεται η ευκαιρία να γνωριστεί με έναν τούρκο οπλαρχηγό της περιοχής του Βιδινίου, τον Πασβάνογλου ή Παζβάντογλου. Όταν ο τελευταίος πέφτει στη δυσμένεια του Μαυρογένους, ο Ρήγας τον φυγαδεύει και μετά το θάνατο του Μαυρογένους τον ξανασυναντά και τον μυεί στο πολιτικό του όραμα. Την ίδια, περίπου, περίοδο συνοδεύει στη Βιέννη το Μεγάλο Σερδάρη Χριστόδουλο Κιρλιάνο, ως γραμματέας και διερμηνέας. Εκεί παραμένει μέχρι την άνοιξη του 1791 και τυπώνει το Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών (1790) και τοΦυσικής Απάνθισμα (1790) με τη συνδρομή και χορηγία του Κιρλιάνου.
Το 1793 φτάνει στο Βουκουρέστι ο Χρήστος Περραιβός, ο οποίος επιδιώκει συνάντηση με τον Ρήγα. Εντυπωσιάζεται από το λόγο του και από την κατήχηση του Καταρτζή. Έκτοτε και μέχρι τη σύλληψη του Ρήγα στην Τεργέστη παραμένει αχώριστος σύντροφός του. Ο Ρήγας εμπνέεται από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και οραματίζεται ένα βαλκανικό μέλλον, όπου όλες οι εθνότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ("Βούλγαροι, κι Αρβανήτες, Αρμένοι, και Ρωμηοί, Αράπηδες και Άσπροι", γράφει στο Θούριο) θα συγκροτήσουν ένα σύγχρονο κράτος με δημοκρατικές αρχές και οικονομική ελευθερία. Η Επαναστατική Προκήρυξις, επίσης, απευθύνεται στο λαό, απόγονο των Ελλήνων, που κατοικεί στη Ρούμελη, τη Μικρά Ασία, τα νησιά του Αρχιπελάγους, τη Βλαχομπογδανία και όσους "στενάζουν υπό την δυσφορωτάτην τυραννίαν του Οθωμανικού βδελυρωτάτου δεσποτισμού", Χριστιανούς και Τούρκους, "χωρίς κανένα ξεχωρισμόν θρησκείας". Υιοθετεί τις αρχές του φυσικού δικαίου και γράφει στο φυλλάδιο της Νέας Πολιτικής Διοικήσεως (Τα Δίκαια του Ανθρώπου):

"Άρθρον 3. Όλοι οι άνθρωποι, Χριστιανοί και Τούρκοι, κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι. Όταν πταίση τινάς, οποιασδήποτε καταστάσεως, ο Νόμος είναι ο αυτός διά το πταίσμα και αμετάβλητος· ήγουν δεν παιδεύεται ο πλούσιος ολιγώτερον και ο πτωχός περισσότερο διά το αυτό σφάλμα, αλλ' ίσα-ίσα.
...
Άρθρον 6. Η Ελευθερία (...) έχει ως θεμέλιον  την φύσιν, διατί φυσικά αγαπώμεν να είμεθα ελεύθεροι· έχει ως κανόνα την δικαιοσύνην, διατί η δικαία ελευθερία είναι καλή· έχει ως φύλακα τον Νόμον, διατί αυτός προσδιορίζει, έως πού πρέπει να είμεθα ελεύθεροι.
...
Άρθρον 16. Το δίκαιον του να εξουσιάζη καθένας ειρηνικώς τα υποστατικά του είναι εκείνο το οποίον ανήκει εις κάθε κάτοικον· ήγουν, να τα χαίρεται, να τα μεταχειρίζεται κατά την θέλησίν του, να απολαμβάνει τα εισοδήματά του, τον καρπόν της τέχνης του, της εργασίας του και της φιλοπονίας του, χωρίς να ημπορέση ποτέ κανένας να τον πάρη στανικώς μήτε ένα λεπτόν."

Το πρότυπό του κατά τη συγγραφή της Νέας Πολιτικής Διοικήσεως είναι το γαλλικό σύνταγμα.
Το 1796 ο Ρήγας αποφασίζει να μεταβεί εκ νέου στη Βιέννη. Εκεί παραμένει από τον Αύγουστο του 1796 μέχρι το Δεκέμβριο του 1797. Στη Βιέννη, από τα μέσα του 17ου αιώνα συρρέουν πολλοί Έλληνες, κυρίως από τη δυτική Μακεδονία. Όταν φτάνει ο Ρήγας εκεί, συναντά μια εξαιρετικά αναπτυγμένη κοινότητα εμπόρων, αφού από τους 120, περίπου, εμπορικούς και τραπεζιτικούς οίκους της αυστριακής πρωτεύουσας τα τρία τέταρτα ανήκουν σε Έλληνες. Πολλοί από αυτούς έχουν αυστριακή υπηκοότητα για λόγους που σχετίζονται με την ελευθερία των μετακινήσεων και των οικονομικών συναλλαγών. Από τις αρχές του 1790, εκδίδεται στη Βιέννη το πρώτο ελληνικό δημοσιογραφικό όργανο, η Εφημερίς, από τους αδελφούς Μαρκίδες Πούλιου. Ο νεότερος από αυτούς, ο Γεώργιος Μαρκίδης Πούλιος, αυστριακής υπηκοότητας, είναι βαθιά επηρεασμένος από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και προπαγανδίζει στους αναγνώστες του τις νέες αρχές της πολιτικής. Ο Ρήγας φτάνοντας στη Βιέννη αναπτύσσει έντονη συνωμοτική δράση και συστήνει μυστική πατριωτική εταιρεία, μέλη της οποίας γίνονται πολλοί έλληνες έμποροι της αυστριακής πρωτεύουσας. Οι εκδότες τηςΕφημερίδος υποστηρίζουν την προπαγανδιστική και εκδοτική δραστηριότητα του Ρήγα με όλα τα μέσα που διαθέτουν, ενώ πολλοί εύποροι έμποροι της ελληνικής κοινότητας χρηματοδοτούν τις δραστηριότητές του.
Στη Βιέννη, ο Ρήγας ασχολείται με την έκδοση των έργων του. Λόγω του φόβου της αυστριακής αστυνομίας, ορισμένα από αυτά τυπώνονται κρυφά. Το Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών (1790) και το Φυσικής Απάνθισμα (1790) είχαν τυπωθεί ελεύθερα. Το ίδιο και ο τέταρτος τόμος του Νέου Αναχάρσιδος(1797), και ο Ηθικός Τρίπους (1797). Αντίθετα, ο Θούριος (1797), το Στρατιωτικόν Εγκόλπιον και η Νέα Πολιτική Διοίκησις [Η Προκήρυξη, Τα Δίκαια του Ανθρώπου και το Σύνταγμα] (1797) τυπώθηκαν κρυφά. Η διάδοση του προπαγανδιστικού υλικού πραγματοποιείται μέσων των διαύλων επικοινωνίας που διαθέτουν οι έλληνες έμποροι με τις διάφορες περιοχές της Βαλκανικής. Στη Βιέννη, ο Ρήγας τυπώνει, επίσης, το 1796, την Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως και το 1797 τη Νέα Χάρτα της Βλαχίας και μέρους της Τρανσυλβανίας, τη Γενική Χάρτα της Μολδαβίας και μέρους των γειτνιαζουσών αυτή επαρχιών, τη Χάρτα της Ελλάδος, την Εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το έμμετρο δράμα του Metastasio Ολύμπια, και τη Βοσκοπούλα των Άλπεωντου Marmontel.
Το πολιτικό όραμα του Ρήγα συνίσταται στη δημιουργία μιας πολυεθνικής βαλκανικής επικράτειας που θα είναι απαλλαγμένη από τις αγκυλώσεις της οθωμανικής πολιτικής, οι οποίες υπονομεύουν την οικονομική και πολιτική συγκρότηση των νέων κοινωνικών ομάδων που διαμορφώνονται στην περιοχή κατά τα τέλη του 18ου αιώνα. Μείζων πολιτικός του στόχος είναι να έρθει σε επαφή με τον Ναπολέοντα, που εκείνη την εποχή βρίσκεται στην Ιταλία, για να τον πείσει να στρέψει την προσοχή του στις βαλκανικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προκειμένου να διανοίξει ένα δίαυλο επικοινωνίας καταφεύγει στο συμβολισμό του δώρου: Στέλνει στον αυτοκράτορα μια ταμπακιέρα φτιαγμένη από το ξύλο δάφνης που βρίσκεται στα ερείπια του ναού του Απόλλωνα, στα θεσσαλικά Τέμπη. Σύμφωνα με την αφήγηση του Περραιβού, ο Ναπολέων, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε καταλάβει τη Βενετία, συγκινήθηκε από το δώρο και κάλεσε τον Ρήγα στη Βενετία. Είτε αληθεύει η αφήγηση αυτή είτε όχι, ο Ρήγας πηγαίνει στην Τεργέστη αποφασισμένος να περάσει στην Ιταλία και να τον συναντήσει.
Όταν αποφασίζει να πάει στην Τεργέστη, προπέμπει όλα τα νόμιμα και παράνομα τυπωμένα συγγράμματά του στον έμπορο Αντώνιο Κορωνιό που είναι μέλος της πατριωτικής εταιρείας και ζει στην Τεργέστη. Λόγω της απουσίας του Κορωνιού τα υλικά αυτά πέφτουν στα χέρια του συνεταίρου του, Δημητρίου Οικονόμου, ο οποίος τα παραδίδει στις αυστριακές αρχές. Με την άφιξή του ο Ρήγας και ενώ ετοιμάζεται να συναντήσει το Γάλλο Πρόξενο συλλαμβάνεται από την αυστριακή αστυνομία. Είναι 19 Δεκεμβρίου 1797. Κρατείται και ανακρίνεται για δύο, περίπου, μήνες στην Τεργέστη και στις 13 Φεβρουαρίου 1798 τον στέλνουν στη Βιέννη όπου φυλακίζεται μαζί με άλλους συντρόφους της πατριωτικής εταιρείας. Οι σύντροφοί του αυτοί είναι ο Ευστράτιος Αργέντης από τη Χίο, 31 ετών, ο Δημήτριος Νικολίδης από τα Ιωάννινα, 32 ετών, οι αδελφοί Παναγιώτης και Ιωάννης Εμμανουήλ από την Καστοριά, 22 και 24 ετών αντίστοιχα, ο Αντώνιος Κορωνιός από τη Χίο, 27 ετών, ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας από τη Σιάτιστα, 22 ετών, ο Ιωάννης Καρατζάς από τη Λευκωσία, 31 ετών, ο Γεώργιος Θεοχάρης από την Καστοριά, αυστριακός υπήκοος, 39 ετών, ο Γεώργιος Πούλιος από τη Σιάτιστα, επίσης αυστριακός υπήκοος, 32 ετών, ο Ανδρέας Μασούτης, από τη Λάρισα, 35 ετών και ο Κωνσταντίνος Άμοιρος από τη Χίο, 38 ετών. Οι περισσότεροι από αυτούς ασχολούνται με το εμπόριο. Μετά το πέρας των ανακρίσεων οι δύο τελευταίοι αφήνονται ελεύθεροι λόγω έλλειψης επιβαρυντικών στοιχείων, ενώ οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου, ο Γεώργιος Θεοχάρης και δύο ακόμα συνεργάτες τους, ο Ελληνοσέρβος Φίλιππος Πέτροβιτς και ο γερμανός τυπογράφος Πέτερς, απελαύνονται. Ο Ρήγας και οι υπόλοιποι σύντροφοί του, ως τούρκοι υπήκοοι, παραδίδονται, στις αρχές Μαΐου 1798, στον Πασά του Βελιγραδίου ο οποίος έχει εντολή να τους μεταφέρει στην Πόλη. Πληροφορίες που φτάνουν στο Βελιγράδι, ωστόσο, φέρουν τον εξεγερμένο Πασβάνογλου έτοιμο να επιτεθεί για να απελευθερώσει τον Ρήγα κι έτσι ο Πασάς του Βελιγραδίου αποφασίζει να θανατώσει τους κρατούμενους επιτόπου. Η εκτέλεση έγινε στα υπόγεια του πύργου της Νεμπόιτσας, όπου ο Ρήγας και οι σύντροφοί του κρατούνταν φυλακισμένοι, τη νύχτα της 11ης προς την 12η Ιουνίου 1798 και τα πτώματά τους πετάχτηκαν στον ποταμό Σάβο.

ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

---

• Άμαντος Κωνσταντίνος, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, Βιβλιοπωλείον Ι. Ν. Σιδέρη, Αθήνα 1930. (Επανέκδοση Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης "Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα", Αθήνα 1997.)
• Βρανούσης Λέανδρος, Ρήγας (Έρευνα, συναγωγή και μελέτη), Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 10, Αθήνα 1954.
• Βρανούσης Λέανδρος, Ρήγας Βελεστινλής, 1757-1798, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, περίοδος Β', αρ. 3, Αθήνα 1957.
• Γούδας Αναστάσιος, Βίοι Παράλληλοι, τόμος Β', τυπογραφείο Χ. Ν. Φιλαδελφέως, Αθήνα 1870.
• Δασκαλάκης Απόστολος, Το πολίτευμα του Ρήγα Βελεστινλή, Βαγιονάκης, Αθήνα 1976.
• Έξαρχος Γιώργης, Ρήγας Βελεστινλής. Ανέκδοτα έγγραφα, νέα στοιχεία, Καστανιώτης, Αθήνα 1998.
• Θεοφίλου Γεώργιος, Βιογραφία Ρήγα του Φεραίου, τυπογραφείον "Ομόνοια", Αθήνα 1896. (Αναδημοσιεύεται στο Γιώργης Έξαρχος, Ρήγας Βελεστινλής. Ανέκδοτα έγγραφα, νέα στοιχεία, Καστανιώτης, Αθήνα 1998.)
• Καραμπερόπουλος Δημήτριος, "Η γαλλική 'Encyclopedie' ένα πρότυπο του έργου του Ρήγα 'Φυσικής Απάνθισμα'", Ο Ερανιστής, 1997, 21: 95-128.
• Λεγκράνδ Αιμίλιος,  Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτώ μαρτυρησάντων εκ των εν Βιέννη αρχείων εξαχθέντα και δημοσιευθέντα, μετάφρ. Σπυρίδων Λάμπρος, τυπογραφείον αδελφών Περρή, Αθήνα 1891. (Επανέκδοση Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης "Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα", Αθήνα 1996.)
• Περραιβός Χριστόφορος, Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού, τυπογραφείο Ιω. Αγγελόπουλου, Αθήνα 1860. (Αναστατική έκδοση βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 1998.)
• Υπερεία (περιοδικό), Πρακτικά Β' Συνεδρίου "Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας", Βελεστίνο 2-4 Οκτωβρίου 1992, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης "Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα", Αθήνα 1994.
• Emil Virtosu, "Νέα για τον Ρήγα Βελεστινλή, προδρόμου της ελληνικής ανεξαρτησίας", Revista Istorica, 1946, 32. (Αναδημοσιεύεται στο Γιώργης Έξαρχος, Ρήγας Βελεστινλής. Ανέκδοτα έγγραφα, νέα στοιχεία, Καστανιώτης, Αθήνα 1998.)
• Woodhouse C. M., Ρήγας Βελεστινλής. Ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης, Παπαδήμας, Αθήνα 1997.

πηγή